2000’li yıllardan sonra ise daha önceden yardım alan bir ülke olan Türkiye artık bir donör ülke olmak yolunda bir dış politika takip etmeye başlamıştır. Siyasi koordinasyonu Dışişleri Bakanlığınca sağlanan, teknik ve uygulama koordinasyonu ise 2004 yılından beri TİKA tarafından yürütülen kalkınma yardımlarıyla Türkiye, gelişmekte olan ülkelerin kalkınma çabalarını desteklemeye başlamıştır. Planlı olarak 1990’lardan itibaren kalkınma yardımı vermeye başlayan Türkiye, başlangıçta sadece kültürel ve coğrafi yakınlığının bulunduğu bölge ülkelerine yardım yaparken, son yıllarda dünyanın hemen hemen her bölgesinde yardım faaliyetlerinde bulunmuştur. Türkiye’nin kalkınma yardımı verdiği ülke sayısı 2004’te 72 iken bu sayı 2005’te 88’e, 2006’da 127`ye, 2007’de ise 131’e ulaşmıştır. Son yıllarda değişen konjonktüre ve doğal afetlere bağlı olarak uluslararası yardım camiasıyla birlikte yeni açılımlar sağlayan Türkiye, Afrika ve Orta Doğu ülkelerini de dış yardım programına dâhil etmiştir. Afrika ülkelerine yönelik olarak geçmiş yıllara kıyasla daha sistemli ve planlı bir yardım stratejisi izlenmeye başlanmıştır. Türkiye’nin, 2004 yılında Afrika ülkelerine olan 1,56 milyon dolarlık resmi kalkınma yardımı, 2007 yılında 30,97 milyon dolara yükselmiştir. Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Teşkilatı (OECD) bünyesinde 22 üyesi bulunan Kalkınma Yardımları Komitesindeki (DAC) gözlemci statüsü devam eden Türkiye, Afganistan, Gürcistan, Irak, Lübnan ve Filistin gibi ülkeler başta olmak üzere birçok kriz bölgesinde yaşanan sorunların çözümüne ve kalkınma çabalarına da destek vermiştir. Türkiye, Doğu Avrupa ve Balkanlardaki 10 ülkeden 7’sinde, Kafkaslar ve Orta Asya’daki 11 ülkeden 8’inde, Orta Doğu’daki 8 ülkeden 4’ünde yardım veren ilk 10 ülke arasında yer almaktadır.127
127 Yeni Şafak Gazetesi, 13 Kasım 2008
Tablo 20. 2008 Yılı İtibariyle Türkiye’den En Çok Yardım Alan Ülkeler
Yardımı Alan Ülke Milyon Dolar
Afganistan 141,96 Pakistan 84,31 Kazakistan 61,56 Kırgızistan 53,00 Irak 47,68 Azerbaycan 33,90 Lübnan 26,59 Kosova 26,58 Filistin 20,18 Gürcistan 16,85 Bosna-Hersek 15,92 İran 15,45 Sudan 13,22 Moldova 13,20
Kaynak: TİKA, 2008 Yılı Türkiye Kalkınma Yardımları Raporu
Türkiye 2000’li yıllardan sonra sadece devletlere değil aynı zamanda çeşitli uluslararası kuruluşlara da yardımda bulunmaya başlamış ya da daha önceden de yaptığı yardımların miktarını artmıştır. Aşağıdaki tabloda son 3 yıllık dönemde Türkiye’nin yaptığı yardımlar karşılaştırmalı olarak gösterilmiştir.
Tablo 21. Türkiye Tarafından Uluslararası Kuruluşlara Yapılan Katkıların Karşılaştırılması
Uluslararası Kuruluş 2006 2007 2008
U.N.D.P. (Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı) 1,2 1,16 0,74 UNICEF (Birleşmiş Milletler Çocuk Fonu) 1,42 0,3 0,25
W.F.P. (Dünya Gıda Programı) 1 2,75 -
WHO (70%) Dünya Sağlık Örgütü 1,17 1,24 2,85
FAO (51%) Dünya Gıda ve Tarım Örgütü 0,93 2,51 2,24 ILO (15%) Uluslararası Çalışma Örgütü 0,17 0,17 - ITU (18%) Uluslararası Telekomünikasyon Birliği 0,02 0,02 0,08 UNESCO (25%) Eğitim, Bilim ve Kültür Örgütü 0,52 0,46 - UNO (12%) Birleşmiş Milletler Ofisi 0,04 0,01 6,97 UNPKO (%7) BM Barışı Yapılandırma Operasyonları 0,19 0,32 6,76
BM Ajansları ve Fonları 11,36 19,07 7,55
EC (Avrupa Komisyonu) 19,39 0,79 0,01
IBRD (Uluslararası Yeniden Yapılanma ve Kalkınma Bankası) 4,54 4,29 4,41 IDA (Uluslararası Kalkınma Birliği) 4,77 4,41 4,46
As.D.B. (Asya Kalk. Bankası. Fonları) 1,56 2,34 0,77
IMF (Uluslararası Para Fonu) 1,47 1,56 -
PRGF (Fakirliği Azaltma ve Büyüme İnisiyatifi) 1,47 1,56 -
DIĞER ÇOK TARAFLI KURULUŞLAR 19,56 14,38 4,28
GEF (77%) (Küresel Çevre Kolaylığı) 1,16 1,97 1,41 (OECD, EBRD, CGIAR, IOM, ISTA, EPPO) 18,38 12,39 - Kaynak: TİKA, 2008 Yılı Türkiye Kalkınma Yardımları Raporu
2005–2006 yıllarındaki ortalama resmi kalkınma yardımlarına göre yapılan sıralamalarda ise Türkiye, 21 ülkeye en fazla yardım yapan ilk 10 ülke arasında yer almaktadır. Bu ülkelerin 8’i Orta Asya ve Kafkasya’da, 7’si Balkanlar ve Doğu Avrupa’da, 5’i Orta Doğu ve Kuzey Afrika’da, biri de Doğu Asya’da bulunuyor. Özellikle Orta Asya Cumhuriyetlerinde en önde gelen donör ülkeler arasında bulunan Türkiye, Türkmenistan ve Kırgızistan’da birinci, Kazakistan ve Azerbaycan’da üçüncü, Özbekistan’da ise 10. en büyük donör ülke konumundadır. Türkiye, komşu ülkelerde de kalkınma yardımı alan 5 ülkenin 3’ünde, İran ve Suriye'de 7. Gürcistan’da 9. olmak üzere önde gelen donörler arasında. Türkiye ayrıca, Balkanlar ve Doğu Avrupa’da kalkınma yardımı alan 10 ülkenin 7’sinde ilk 10 donör ülke içinde yer almaktadır.128
Tablo 22’de görüleceği üzere 2006 ve 2007 yıllarında Türkiye’nin 3 milyon doların üzerinde yardım yaptığı ülkelere bakıldığında Afrika ülkelerinin listede çok az sayıda olduğu anlaşılmaktadır. Türkiye yardımlarını daha çok yakın bölgesine yoğunlaştırmış durumdadır. Ayrıca Sri Lanka, Endonezya Lübnan gibi bazı ülkelerde 2006 yılında çok yüksek düzeydeki yardım bir yıl sonra çok düşük bir rakama çekilmiştir. Bunun en önemli nedeni o dönemde o ülkelerde yaşanan insani felaketlerle ilgilidir. Bu tür felaketlerin yaşandığı dönemlerde Türkiye daha önceki yardım politikasının dışına çıkarak yüksek oranda yardım yapmaya çalışmaktadır.
128 Yeni Şafak, 23 Nisan 2008
Tablo 22. 2006 ve 2007 Yıllarında Türkiye’nin Yardım Yaptığı Ülkeler- Milyon Dolar
Yardım Yapılan Ülke 2006 2007
Afganistan 57,65 71,61 Arnavutluk 7,14 4,3 Azerbaycan 36,87 36,22 Bangladeş 1,92 2,14 Bosna-Hersek 25,19 15,86 Endonezya 23,51 0,3 Filistin 20,34 14,22 Gürcistan 10,31 7,84 Irak 18,85 46,68 İran 5,15 7,44 Kazakistan 45,34 42,81 Kırgızistan 113,14 69,56 Lübnan 36,1 15,7 Makedonya 5,17 9,18 Moğolistan 10,22 10,51 Moldova 8,34 7,56 Özbekistan 3,79 7,25 Pakistan 56,48 33,47 Somali 3,27 3,55 Sri Lanka 12,72 0,11 Sudan 14,4 15,46 Suriye 3,62 5,69 Suudi Arabistan 10,92 12,51 Tacikistan 5,94 6,9 Türkmenistan 17,73 19,84 Ukrayna 12,42 7,56 Yugoslavya 16,15 25,54 Kaynak: http://stats.oecd.org/Index.aspx?DatasetCode=ODA_RECIPIENT
Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Teşkilatı’nın (OECD) üye devletlerin 2006 yılı uluslararası yardım performanslarının incelendiği Kalkınma Yardım Komitesi (DAC) Üyelerinin Çalışmaları başlıklı raporun Türkiye’ye ayrılan bölümünde, Türkiye’nin 2006
yılında gelişmekte olan ülkelere toplam 1,7 milyar dolar kaynak aktardığı belirtilmiştir.129 Bu toplam yardım içinde özel akımlarda dâhil olmak üzere tüm yardım kalemleri bulunmaktadır. Ancak özellikle 2000’li yılların başından itibaren STK’ların dış yardım konusunda gösterdikleri çabalar da dikkate alınmalıdır. DAC’ın Türkiye raporunda da belirtildiği üzere STK’lar 2006 yılında 78 milyon dolar dış yardımda bulunmuşlardır ve bu miktar her geçen yıl sürekli olarak artmaktadır.
Tablo 23. 2008 Yılında STK'lar Tarafından Yapılan Hibeler
Yardım Türü Miktarı
Canlı hayvan alımı 120 ton
Yemek dağıtımı 85.000 kişi
Kitap/dergi vb. 131.854 adet
Ayakkabı 77.785 çift
Cami inşası 11 adet
Cami onarımı 1 adet
Giyim 9.577 adet
Battaniye 11.250 adet
Hizmet aracı (binek) 5 adet
Yatak/Ranza 30 adet
Engelli arabası 6 adet
Halı 4.740 m²
Hasır 5.000 m²
Kumaş 3.000 m.
Kaynak: TİKA, 2008 Yılı Türkiye Kalkınma Yardımları Raporu
Türkiye resmi yardımlarının bir bölümünü kalkınmaya destek amacıyla gelişmekte olan ülkelere yapıyor bu da Resmi Kalkınma Yardımı (ODA) olarak adlandırılıyor. Ödemeler bağış, proje ve program yardımı, teknik işbirliği, kalkınma gıda yardımı, acil yardım, kalkınmayı teşvik, idari maliyetler gibi kalemlerde gerçekleştiriliyor. Bağış olmayan resmi kalkınma yardımları arasında ise devlet veya resmi kuruluşların verdiği borçlar, öz varlık edinme gibi unsurlar yer alıyor. Ayrıca resmi ödemelerin bir kısmı kalkınmaya destek amacıyla çoğunluğu piyasa ekonomisine geçmekte olan ülkelere yani geçiş ülkelerine yapılıyor bunlar da “Resmi Yardım” şeklinde adlandırılıyor. Tüm OECD
129 Bugün Gazetesi, 18 Şubat 2008. http://www.bugun.com.tr/haber-detay/16245-stk-lar-devleti-solladi- haberi.aspx
ülkelerinin yardım bütçeleri kurum bünyesindeki Kalkınma Yardımı Komitesi’nce (DAC) değerlendiriliyor.130
Türkiye’nin RKY miktarı yıllar itibarıyla artmakla birlikte, yardımların niteliğinin geliştirilmesi gereği devam etmektedir. Türkiye’nin gelişmekte olan ülkelere yaptığı Resmi Kalkınma Yardımları’nın orta ve uzun vadeli stratejilere dayanması ve program bazlı gerçekleştirilmesi gerekliliği de sürmektedir. Son yıllarda kalkınma yardımları alanında TİKA’nın Kalkınma Yardımları Kapasitesi Programı (KAP) benzeri uygulamaları ile kurumlar arası eşgüdüm iyileşmekle beraber, geliştirilmesi ihtiyacı devam etmektedir. Kurumlar arası eşgüdüme katkı sağlaması amaçlanan Dış Yardım Kanunu Tasarısı çalışmaları da devam etmektedir. Türkiye’nin teknik işbirliği faaliyetlerinde hedef bölgeler Balkanlar ve Orta Asya olmaya devam etmekle birlikte Dışişleri Bakanlığı ve Dış Ticaret Müsteşarlığı’nın Afrika’ya Açılım Eylem Planlarına paralel olarak TİKA’nın Afrika’daki faaliyetlerine de ağırlık verilmeye başlanmıştır. Bu açılımların bir sonucu olarak 2007 yılı itibarıyla TİKA tarafından faaliyet gösterdiği ülke sayısı 86’ya yükselmiş, toplam 60,3 milyon dolar tutarında teknik işbirliği projesi desteklenmiştir. 2007 yılında, TİKA tarafından 110’u Kafkaslar ve Orta Asya, 44’ü Balkanlar ve Doğu Avrupa, 36’sı Orta Doğu ve Afrika ülkelerine yönelik olmak üzere toplam 190 teknik işbirliği faaliyeti gerçekleştirilmiştir. 2007 yılında, Afganistan 70 proje ile TİKA faaliyetlerinden yararlanan ülkeler arasında ilk sırada yer almış, bu ülkeyi Makedonya, Moğolistan ve Filistin takip etmiştir.131
Tablo 24. 2008 Yılı İtibariyle Türkiye’nin Yaptığı Yardımların Bölgesel Dağılımları (Milyon Dolar)
Bölge Milyon Dolar
Afrika 52
Asya 34
Amerika 25
Balkanlar ve Doğu Avrupa 10
Okyanusya 10
Toplam 131
Kaynak: TİKA, 2008 Yılı Türkiye Kalkınma Yardımları Raporu
130 Star Gazetesi, 17 Şubat 2008
Tablo 25. 2008 Yılı İtibariyle Türkiye’nin Yaptığı Yardımları Alan Ülkelerin Bölgesel Dağılımı- (Milyon Dolar)
Bölge 2006 2007 2008
Kafkasya-Orta Asya 367,78 308,04 433,32
Balkanlar ve Doğu Avrupa 81,62 80,87 97,24
Afrika 24,79 30,97 51,73
Orta Doğu 102,94 109,14 116,4
Uzak Asya 35,65 13,43 13,74
Diğer 0,14 2,51 23,31
TOPLAM 612,92 544,95 735,74
Kaynak: TİKA, 2008 Yılı Türkiye Kalkınma Yardımları Raporu
TİKA tarafından yapılan yardımlara ilaveten, 2007 yılında kamu ve sivil toplum kuruluşlarınca toplam 145 teknik işbirliği faaliyeti düzenlenmiş ve yürütülen programlara toplam 1.977 uzman ve öğrenci katılmıştır. 2008 yılı Ocak-Eylül döneminde düzenlenen 124 teknik işbirliği proje ve faaliyetinin ise 54’ü Kafkaslar ve Orta Asya, 34’ü Balkanlar ve Doğu Avrupa, 36’sı Orta Doğu ve Afrika, 3’ü de diğer ülkeler ve bölgelere yönelik olarak düzenlenmiş ve söz konusu faaliyetlere toplam 1.376 uzman ve öğrenci katılmıştır.
2008 yılında başta Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (UNDP) olmak üzere BM kuruluşlarının desteğiyle Türkiye’de 56 adet teknik işbirliği projesi uygulanmıştır. Türkiye’nin BM Binyıl hedefleri çerçevesinde benimsediği hedeflerinden en önemlisi yoksulluğu azaltmayı hedefleyen ülkeler için daha çok resmi kalkınma yardımı sağlayarak bu ülkelerin özel ihtiyaçlarını karşılamaktır.132 Bu kapsamda yürütülen projelerde temel faaliyet alanları cinsiyet eşitliği, çevre, iyi yönetişimin sağlanması, yoksullukla mücadele, anne ve çocuk sağlığının iyileştirilmesi, çocukların ve gençlerin konumunun güçlendirilmesi ve program uygulama kapasitesinin geliştirilmesi gibi konular olmuştur. 2008 yılı itibarıyla Almanya ile gerçekleştirilen teknik işbirliği kapsamında 5 adet proje uygulanmaktadır. Japonya Uluslararası İşbirliği Ajansı (JICA) desteğiyle uygulanmasına devam edilen proje sayısı 6’dır.133
132 M. Pınar Mercan, “Türkiye: Binyıl Kalkınma Hedefleri”, İşveren Dergisi, Temmuz 2005. 133 Resmî Gazete, 30 Ekim 2008 Sayı: 27039 (Mükerrer)
Tablo 26. Türkiye'nin 2008 Yılı Toplam Kalkınma Yardımları (Milyon Dolar)
Resmi ve Özel Toplam Akımlar 1576,75
1. Resmi Kalkınma Yardımları 780,36
1.1. İki Taraflı Resmi Kalkınma Yardımları 735,74
Proje - Program Yardımı 249,08
Teknik İşbirliği 177,72
Sığınmacılar 109,25
Acil Yardımlar 31,08
Ulusal STK'lara Verilen Destek 53,11
Uluslararası STK'lara Verilen Destek 0
Gıdayı Geliştirme Yardımı 0,77
Kalkınma Yardımlarının Tanıtımı Çalışmaları 1,45
Yönetim Giderleri 61,73
Barışı Yapılandırma Operasyonlarına Katılım 51,55
1.2. Çok Taraflı Resmi Kalkınma Yardımları 44,62
2. Diğer Resmi Akımlar -2,55
3. Özel Sektör Akımları 726,62
4. STK Kalkınma Yardımları 72,32
Kaynak: TİKA, 2008 Yılı Türkiye Kalkınma Yardımları Raporu
TİKA’nın yürütmüş olduğu çalışmalar ile bugüne kadar Türkiye dünyanın çok farklı coğrafyalarından 136 ülkeye yardımda bulunmuştur. Türkiye, yaptığı bu kalkınma yardımları ile de küresel oyuncular arasına adını yazdırmaya çalışıyor. OECD’nin belirlediği standartlara göre resmi kalkınma yardımı yapan 50 ülkeden biri olan Türkiye adına, çeşitli kurumların yaptığı kalkınma yardımlarını kayıt altına alıp rapor haline getiren Türk İşbirliği ve Kalkınma İdaresi (TİKA), 17 yıllık tarihinde 111 ülkede yaklaşık 800 milyon dolarlık proje hayata geçirmiştir. TİKA’nın yürütmüş olduğu çalışmalar ile Türkiye’de, 2003–2004 yıllarından itibaren “kalkınma yardımı hafızası” oluşmaya başlamıştır. 2004 öncesinde kalkınma yardımına ilişkin rakamlar çok düşük bir düzeyde kalmaktaydı. Örneğin 2003’te resmi kalkınma yardımı 70 milyon dolar civarıydı. 2004 yılında sonra ise yaygın bir veri ağı oluşturulduğu için bu rakam 2004 yılı için 339 milyon dolara 2005’te 602 milyon dolara, 2006’ta 714 milyon dolara, 2007’de ise 601 milyon dolara ulaşmıştır. Bu artışın altında yatan temel gerekçe daha önce yaygın veri toplama sisteminin olmamasıdır. Bu verilerin toplanması ve Türkiye’nin bu konudaki politikalarını gözden geçirmesi ile birlikte Türkiye, OECD standartlarına göre resmi kalkınma yardımı
yapan ülkeler arasında son yıllarda öne plana çıkan ülkelerden biri konumuna ulaşmıştır.134
Bu süreçte özellikle TİKA’nın oynadığı rol üzerinde durulmalıdır. ABD’de USAID, Almanya’da GTZ, Kanada’da CIDA, Japonya’da JICA’nın bu ülkelerin dış yardım politikalarında oynadığı rol ne derece önemli ise 1992 yılında kurulan TİKA’nın da Türkiye’nin dış yardım politikalarında oynadığı rol o kadar önemlidir. Bu yüzden TİKA’nın kuruluşu ve yapısı ile ilgili teknik bilgilere de değinmek gerekmektedir.
4.3. Türkiye’nin Kalkınma Yardımları ve TİKA