Türkiye, modern cumhuriyetin kurulduğu dönemden bugüne dış politikasını belirli ilkeler üzerinden yürütmektedir. Türk dış politikasının en önemli ilkelerinden biri de Batıcılık ilkesidir.114 Bu ilke özellikle İkinci Dünya Savaşı’nın hemen bitiminde başlayan Soğuk Savaş döneminde daha net bir şekilde hissedilmeye başlanmış ve Türkiye doğu-batı bölünmesinde Batıcılık ilkesinin bir uzantısı olarak tercihini batı bloğundan yana kullanmıştır. Türkiye’nin Batı kampında yer alması daha çok güvenlik kaygılarından kaynaklanmaktaydı. Ancak buna ek olarak Türkiye’nin Batı kampında yer almasının gerekçelerinden biri de dış yardım idi. Türkiye Batı güvenlik sisteminin bir parçasıydı ve bunun sonucu olarak sürekli yardım alıyordu.115 Henüz İkinci Dünya Savaşı bitmeden, yani Soğuk Savaş başlamadan önce Türkiye aldığı dış yardımlar ile dış politikasının yönünü tayin etmişti.
ABD İkinci Dünya Savaşı’na girmeden önce 1941’de “Ödünç Verme ve Kiralama Yasası” adı altında demokrasilere yardım projesi uygulamaya başlamış ancak yardımın ilk aşamasında Türkiye bu yardımın kapsamı dışında tutulmuştur. Bununla birlikte Türkiye bu yardımlardan ilk yararlanan ülkelerden biri olmuştur. ABD “Ödünç Verme ve Kiralama Yasası” kapsamına Türkiye’yi almamasına rağmen, Türkiye’ye yardım İngiltere aracılığı ile gerçekleşmiştir. İngiltere yardımın Türkiye’ye de yapılmasını sağlayarak, ittifak anlaşması gereğince yapması gereken yardım yükümlülüğünün bir kısmını bu yolla yerine getirmiştir. Bu yasa doğrultusunda ilk olarak İngiltere’ye 27 Mart 1941 tarihinde 7 milyar dolarlık bir yardım yapılmıştır. İngiltere’nin aracılığı ile bu yardımlardan Türkiye’nin de yararlandırılmasına 7 Kasım 1941 tarihinde izin verilmiştir. 30 Kasım 1941 tarihinden itibaren de iki devlet arasında herhangi bir anlaşma olmaksızın Amerikan
114
Baskın Oran, Türk Dış Politikası, Cilt 1 1919–1980, Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, İletişim Yayınları, İstanbul, 2001, s. 49.
115 Mustafa Aydın, “Turkish Foreign Policy at the End of the Cold War: Roots and Dynamics”, Turkish Yearbook, Vol. XXXVI, 2005, s. 21.
hükümetince Türkiye’ye yardıma başlanmıştır. Yardımın yapıldığı 1941–1944 döneminde “Ödünç Verme ve Kiralama Yasası” uyarınca Türkiye Amerika Birleşik Devletleri’nden 95 milyon dolarlık savaş malzemesi almıştır.116
İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra 1952 yılında Türkiye, Yunanistan ile birlikte NATO’ya üye olduktan sonra dış politikada tamamen NATO ve özellikle de Amerikan yanlısı bir politika izlemiştir. Batı güvenlik sisteminin bir parçası ve NATO’nun güneydoğu kanadının önemli bir parçası olan Türkiye için NATO sadece bir ittifak değil, ABD yardımlarının garanti edildiği ve resmen bir Avrupalı devlet sayıldığının göstergesi konumundaydı.117 Bu yüzden Türkiye’nin ABD ile ilişkilerinde Amerikan yardımları büyük rol oynamıştır. Ekonomik sorunlar ve güvenlik ihtiyacına yönelik olarak, ABD’nin ekonomik ve askeri yardımları önemli görülmüştür. Türkiye NATO’ya katıldıktan sonra ABD’nin askerî ve ekonomik yardımlarını birbirinden ayırmak güç olmuştur. Sürekli daha fazla yardıma ihtiyaç duyan hükümetler, ABD politikalarını destekleyerek ve Sovyet tehdidini gündemde tutarak daha çok dış yardım almaya çalışmışlardır. Türk-Amerikan ilişkilerinin gelişiminde bu dönemde yapılan ikili anlaşmalar da etkili olmuştur. Bu anlaşmalar, Türkiye’nin askeri ve ekonomik yardım almasına karşılık, ABD’ye gerek askeri gerekse ekonomik kolaylık sağlama amacını taşımaktadır. Bir kısmı açık bir kısmı gizli yapılan anlaşmaların bazıları TBMM onayından bile geçmemiştir.118 ABD özellikle İncirlik üssü gibi askeri erişim imkânlarını sağladığı için Türkiye’ye önemli düzeyde yardım yapmıştır.
Özellikle Soğuk Savaş’ın ortaya çıkardığı uluslararası dinamikler nedeniyle Türkiye’nin ABD ile olan ilişkileri nedeni ile Türkiye’nin sosyal ve ekonomik kalkınması USAID programlarıyla desteklenmiştir.119 Ancak Türkiye bu dönemde sadece batı bloğundan yardım almamıştır. Batı kampı dışında, Sovyetler Birliği 1967 yılında Seydişehir Alüminyum Tesisleri için 62 milyon dolar, İzmir Rafinesi için 24 milyon 250
116 Yavuz Güler, “II. Dünya Harbi Sonrası Türk–Amerikan İlişkileri (1945–1950)”, Gazi Üniversitesi Kırşehir Eğitim Fakültesi, Cilt 5, Sayı 2, 2004, 211.
117 Mehmet Gönlübol, Olaylarla Türk Dış Politikası, Ankara, Siyasal Kitap Evi, 1993, s. 311. 118
Esma Torun, “Türkiye-ABD İlişkilerinin Dünü-Bugünü Ve Yarını”, Stratejik Araştırmalar Dergisi, Yıl.3, sayı 5, 2005, s. 240.
119 Bozkurt Güvenç, “Globalleşen Dünyada Türkiye’nin Yeri”,
bin dolar, 1969 yılında İskenderun Demir Çelik İşletmeleri için 101 milyon 160 bin dolar kredi, 1970 yılında aynı tesis için 159 milyon 100 bin dolar kredi vermiştir. Ancak bu yardımlar, Amerikan yardımları ile kıyaslandığında oldukça sınırlı kalmıştır. 1960–69 döneminde Türkiye’nin ihracatı 4,3 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir. Aynı dönemde Amerikan yardımı ise 1,6 milyar doları bularak neredeyse ihracatın yarısı büyüklüğüne ulaşmıştır. Başka bir şekilde söylenirse, anılan dönemde Amerikan yardımı Türkiye’nin ihracatına oranı %37 gibi yüksek bir orana çıkmıştır. Amerikan yardımlarının başlangıcı Soğuk Savaş yılları ile başlatıldığında, 1949–69 döneminde 7,8 milyar dolara kadar çıktığı görülmektedir. ABD’nin Vietnam Savaşı ile birlikte hegemon gücünü yitirmesi ile birlikte yardımlarının azaldığı bir dönemde, Türkiye işçi dövizleri ile ithal ikameci sanayileşme stratejisi yeni bir kaynağa kavuşmuştur. İşçi dövizleri dış ticaret açığının kapatılması yanında iç pazarın gelişmesine de katkıda bulunmuştur. Bu dönemde dış kaynak yoluyla büyüme politikası ekonominin dışa bağımlı gelişmesine ve yurt içi tasarruflara dayalı büyüme sürecini olumsuz etkilemiştir.120
Soğuk Savaş arenasında Sovyetler Birliği, 1970’li yıllara gelindiğinde az ya da çok tamamen ABD etkisi altında bulunan alanlara el atıyormuş gibi bir görüntü vermeye başlamıştı. 1970 yılında Brejnev-Kosigin liderliği, Kuzey Kuşağı (Türkiye ve İran) ülkelerine 110 milyon dolarlık ekonomik yardımla 788,9 milyon dolarlık askeri yardım sağlamayı vaat etmişti.121
Ancak Soğuk Savaş’ın gevşemeye başladığı 1980’li yılların başı ile birlikte Türkiye’de özellikle kamu açıklarının finansmanında 1980’li yılların ilk yıllarına kadar dış yardım ve dış borçlanma önemli bir yer tutarken, 1980’li yılların sonundan itibaren kısa vadeli sermaye hareketleri ön plana çıkmıştır.122 Ve bu dönemle birlikte Türkiye’nin aldığı dış yardımlar geçmişe oranla azalmaya başlamıştır. Özellikle Soğuk Savaş sonrası Türkiye’ye yapılan askeri yardımlar daha önceki dönemlere oranla bir düşüş göstermiştir.
120 B. Ali Eşiyok, Türkiye Ekonomisinde Kalkınma Stratejileri ve Sanayileşme: Dün-Bugün-Yarın, TKB Genel Araştırmalar Müdürlüğü, Ankara Mayıs 2004, s. 24.
121
Türel Yılmaz, “Rusya Federasyonu Dış Politikasında Türkiye Ve İran”, Stratejik Araştırmalar Dergisi, Yıl.3, sayı 5, 2005, s. 195.
122 Mehmet Kara, “Ekonomik Etkileri Açısından Türkiye'deki Sıcak Para Akımının Değerlendirilmesi”, Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı: 6 Aralık 2001, s. 30.
Tablo 16. ABD’nin Türkiye’ye Yaptığı Yardımlar (Milyon dolar)123
Yardım Türü 2
007
2008 (tahmini) 2009 (Talep edilen)
Askeri Yardım $
14.232
$6.801 $12
Uluslararası Askeri Eğitim $ 3.5
$2.855 $3
Silahsızlanma, Anti-Terörizm $ 2.059
$2.187 $3.410
Uluslararası Uyuşturucu Kontrolü - - $0,3
Kaynak: www.fas.org/sgp/crs/mideast/RL3462.pdf
Soğuk Savaş sonrası Türkiye’ye yapılan yardımlardaki bu düşüşün önemli nedenlerinden biri de insan hakları konusunun bir kriter olarak ön plana çıkması ve Amerikan Kongresi’nin yardım ile ilgili düzenlemeleri yaparken insan hakları ihlallerini bir gerekçe göstererek bu konuda daha isteksiz davranmış olmasıdır.124 Nitekim Soğuk Savaş’ın hemen ardından 1992 yılında George Bush yönetimi esnasında dış yardım politikası tamamen gözden geçirilmiş ve dış yardımlar konusunda yeni ilkeler benimsenmiştir.
123
Carol Migdalovitz, “Turkey: Selected Foreign Policy Issues and U.S. Views”, CRS Report For Congress, 2008, s. 2. www.fas.org/sgp/crs/mideast/RL3462.pdf
124 Kemal Kirisci, “Turkey and the United States: Ambivalent Allies”, Middle East Review of International Affairs, Vol. 2, No. 4, 1998, s. 23.
Tablo 17. 1990–2003 Türkiye’ye Yapılan İkili Yardımlar (Milyon Dolar)125 Yardımı Yapan Ülke 1990 1995 2000 2001 2002 2003 Toplam Avusturya 8.1 14.2 10.6 12.9 13.6 18.1 131.1 Belçika 2.6 0.2 -0.2 -4.3 -5.4 -4.1 -30.5 Finlandiya 2.9 -0.1 0.3 0.7 1.1 0.7 12.3 Fransa 65.0 18.3 7.8 3.1 9.1 8.2 417.9 Almanya 241.5 13.4 -21.0 66.3 -71.0 -11 629.0 Yunanistan - - 2.0 0.4 2.1 4.2 10.2 İtalya 21.9 -6.0 -1.8 -1.4 -4.1 -6.7 57.8 Japonya 324.2 33.7 144.5 -64.6 -15.9 1.0 795.3 Hollanda 0.4 -5.3 0.6 2.4 0.3 5.0 10.4 Norveç 1.6 0.3 1.8 2.9 4.2 7.3 24.4 İspanya 0.2 -0.3 4.4 8.6 14.2 41.4 71.4 İsveç 0.7 3.7 2.6 0.8 1.7 1.5 27.4 İsviçre 1.1 5.9 5.8 3.1 4.3 1.8 50.7 İngiltere -8.2 -0.1 0.5 -0.2 -0.7 -1.9 49.3 ABD -76.0 101.0 -61.9 -59.5 144 -43.4 -92.7 Arap Ülkeleri 630.6 140.1 37.3 54.8 150 - 2,090 Diğer 2.0 6.4 3.1 0.3 1.3 -2.0 43.0 Toplam 1,218.5 325.4 136.4 26.0 249.2 19.8 4,297
Kaynak: Bağımsız Değerlendirme Kurulu, Türkiye’de Dünya Bankası 1993–2004, Ülke Yardım Değerlendirmesi, Rapor No: 50, 20 Aralık 2005.
TİKA’nın kalkınma yardımları konusunda verileri tek bir elde toplamaya başladığı 2004 yılında önce 1990–2003 yılları arasında Türkiye’ye yapılan ikili yardımlara baktığımız zaman toplamda Japonya’nın 795 milyon dolar ile ilk sırada yer aldığı ortaya çıkmaktadır. Almanya ikinci sırada yer alırken Soğuk Savaş döneminde Türkiye’ye en çok yardım yapan ülke olan ABD’nin oldukça gerilerde kaldığı görülmektedir. Japonya’dan sonra AB ülkeleri 1990 sonrası dönemde Türkiye’ye daha çok yardım yapmaya başlamışlardır.
125 Bağımsız Değerlendirme Kurulu, Türkiye’de Dünya Bankası 1993–2004, Ülke Yardım Değerlendirmesi, Rapor No: 50, 20 Aralık 2005.
Tablo 18. 1990–2003 Türkiye’ye Yapılan Çok Taraflı Yardımlar (Milyon dolar)126 1990 1995 2000 2001 2002 2003 Toplam AB -24.0 -13.1 186.7 142.6 150.8 140.4 892.5 GEF 0.1 0.3 1.9 0.7 5.7 IDA -4.0 -5.9 -5.9 -5.9 -5.9 -5.9 -78.1 IFAD 2.2 -2.8 -0.1 UNDP 2.9 1.1 1.1 0.8 0.9 0.9 20.2 UNTA 0.9 1.5 0.9 0.8 0.9 0.9 15.8 UNICEF 1.3 2.3 1.1 0.9 0.8 0.9 29.0 UNHCR 1.9 3.2 3.9 4.3 5.1 4.4 67.3 WFP 2.7 0.4 9.5 Diğer BM 5.5 1.0 0.3 0.6 0.2 0.1 17.1 UNFPA 0.6 0.7 0.5 0.7 0.9 0.9 10.7 Avrupa Konseyi 0.0 -2.7 Arap Kuruluşları -0.8 1.2 -2.8 5.2 -1.2 -0.2 Çok Taraflı Toplam -10.7 -11.7 190.7 143.3 161.3 146.0 1,005.3 AB Üyeleri Toplam 335.4 39.5 4.4 89.1 -39.3 55.5 1,386.9 Toplam 1,207 313.7 327.2 169.3 410.5 165.8 5,302.7
Kaynak: Bağımsız Değerlendirme Kurulu, Türkiye’de Dünya Bankası 1993–2004, Ülke Yardım Değerlendirmesi, Rapor No: 50, 20 Aralık 2005.
2003–2007 yılları arasında Türkiye’nin aldığı resmi kalkınma yardımları analiz edildiğinde Soğuk Savaş döneminde alınan yardımlara oranla yapılan yardımların miktarının oldukça düşük düzeyde kaldığı ortaya çıkmaktadır. Bu durumun iki temel nedeni bulunmaktadır. Bunlardan ilki iki kutuplu yapının sona ermiş olması ikincisi ise Türkiye’nin kalkınma yardımlarına geçmişe oranla giderek daha az ihtiyaç duymuş olmasıdır. Birinci gerekçenin bir uzantısı olarak zaten Türkiye’ye yapılan askeri yardımların miktarında önemli bir düşüş yaşanmıştır. İkinci gerekçenin bir sonucu olarak da Türkiye hibe niteliğindeki kalkınma yardımlardan ziyade IMF gibi uluslararası kuruluşlar eli ile ekonomik sorunlarını aşmaya çalışmıştır.
126 Bağımsız Değerlendirme Kurulu, Türkiye’de Dünya Bankası 1993–2004, Ülke Yardım Değerlendirmesi, Rapor No: 50, 20 Aralık 2005.
Tablo 19. Türkiye’nin Aldığı Net Resmi Kalkınma Yardımı (Milyon $)
Nüfus GSMH RKY/GSMH
2003 2004 2005 2006 2007 2007 2007 2007 Milyon Milyon $ Yüzde 165 286 459 570 797 73,89 650 151 0,12 Kaynak: http://stats.oecd.org/Index.aspx?DatasetCode=ODA_RECIPIENT_REGION