Amerikan Kongresi 4 Eylül 1960 tarihinde kalkınma yardımları programını yeniden düzenleyen ve askeri yardım ile askeri olmayan yardımları birbirinden ayıran Dış Yardım Yasası’nı (Foreign Assistance Act) onaylayarak yürürlüğe sokmuştur. Yasa
ekonomik kalkınma yardımı programlarını tek bir elden yürütecek bir kurumun tesis edilmesini de içermekteydi. Bu yasanın sonucunda 3 Kasım 1961 yılında dönemin ABD Başkanı John F. Kennedy’in katıldığı tören ile Amerika Birleşik Devletleri Uluslararası Kalkınma Ajansı (U.S. Agency for International Development-USAID) kuruldu. USAID uzun dönemli ekonomik ve sosyal kalkınma çabalarını destekleyen ABD’nin ilk dış yardım yapan kuruluşudur.92
Siyasal ve askeri işlevlerden arındırılmış ve kendisinden önceki kurumlardan farklı olarak doğrudan gelişmekte olan ülkelere yönelik yardım programlarını hayata geçirmeye çalışan USAID, Marshall Planı sürecinde yaşanan eksiklikler ve programsızlıklardan ders alınarak tesis edilmiştir.93 ABD, Avrupa’nın ekonomik kalkınması için, sıkıntılarını gidermek üzere olanaklarını seferber etmiş ve 1945 Haziran ile 1946 sonunda Avrupa’ya 13 milyar dolar ekonomik yardım yapmıştır. Ama bu yardım bütçe açıklarının giderilmesinde ithalat yapılması gibi verimli olmayan alanlara Avrupa devletlerince harcanmıştır. Bunun üzerine ABD Dışişleri Bakanı Marshall, Harvard Üniversitesi’nde (5 Haziran 1947) verdiği bir konferansta Avrupa ekonomilerinin kendi aralarında işbirliğine girmeleri ve eksiklerini gidermeleri hususunda telkinlerde bulunmuş, bu konuda ABD’nin yardımcı olacağını belirtmiştir.94
Marshall Planı çerçevesinde Avrupa ekonomisine gönderilen toplam para miktarı yaklaşık 13 milyar dolardır. Ekonomistlere göre bugünkü fiyatlar ile (2006 fiyatları) bu miktar yaklaşık olarak 130 milyar dolar gibi bir büyüklüğe denk gelmektedir. 1947 yılında bu miktar ABD’nin GSYİH’nın yaklaşık % 5,4’üne karşılık gelmekte, yine 2006 yılı rakamlarına göre ABD ekonomisindeki % 5,4’lük bir büyüklük yaklaşık olarak 632 milyar dolara denk düşmektedir.95
Her ne kadar USAID kendisini siyasal ve askeri amaçlardan soyutlayarak yardım programlarını hayata geçiren bir kurum olarak lanse etmeye çalışsa da USAID aracılığıyla
92 http://haber.tobb.org.tr/uploads/1208_ABD%20PAZARINA%20GIRIS%20REHBERI.pdf 93
http://www.usaid.gov/about_usaid/usaidhist.html
94 Fahir Armaoğlu, 20.Yüzyıl Siyasi Tarihi, Alkım Yayınevi, İstanbul, 2004, s. 443
95 Nadir Avşaroğlu, “Marshall Planı Amerikan Yardımları ve Türkiye madencilik sektörüne Etkileri”, Ankara, 2008, s.11.
verilen yardımların temel amacı demokrasiyi yaygınlaştırmak (Örneğin Amerika’da USAID’in 1991 yılında 165 milyon dolar olan demokratikleşme destek programı 2000 yılında 650 milyon dolar olmuştur. USAID, bu 650 milyon doların 250 milyon dolarını doğrudan kendi kullanmayıp sivil toplum kuruluşları eli ile diğer ülkelere aktarmaktadır96) ve serbest piyasa ekonomisini tesis etmektir.97 Örneğin ABD Orta Asya’ya yardım yaparken iki temel amaç gütmektedir. Birincisi, bölgede yatırım yapacak Amerikan şirketlerini teşvik etmek ve desteklemek. ABD yardımlarının ikinci çerçevesini ise, doğrudan ilgili ülkelere yapılan yardımlar oluşturmaktır.98
1961 yılından bu yana faaliyet gösteren USAID’in temel faaliyet alanları aslında kurumun hem siyasal amaçlar taşıdığını hem de Amerikan dış politikasına hizmet edecek konularda yardımlarını yoğunlaştırdığını açıkça ortaya koymaktadır. Sosyal ve idari alt yapının geliştirilmesi, ekonomik kalkınma, tarım, ticaret, küresel sağlık ve demokrasi, çatışmaların önlenmesi ve insani yardımlar USAID’in temel faaliyet alanlarını oluşturmaktadır.99
96 Ahmet İnsel, “Sivil toplum, STK’lar ve Gönüllülük”, Sivil Toplum ve Demokrasi, Konferans Yazıları, No 5, 2004, s. 11.
97
http://www.usaid.gov/about_usaid/index.html
98 Çağrı Erhan, “ABD'nin Orta Asya Politikası ve 11 Eylül Sonrası Yeni Açılımları”, Stradigma, Sayı 9, Ekim 2003, s. 9.
Tablo 10. ABD’nin Resmi Kalkınma Yardımlarının Yardım Başlıklarına Göre Dağılımı – 2008 (Yüzde)
Yardım Türü Oran (Yüzde)
Sosyal ve İdari Altyapı 51,4
Eğitim 5,6
Sağlık 9,1
Nüfus 18,1
Su Temini ve Hijyeni 1,7 Hükümet ve STK 18,6 Diğer Sosyal Altyapı Hizmetleri 4,9
Ekonomik Altyapı 12,6 Ulaşım ve İletişim 5,4 Enerji 4,9 Diğer 2,3 Üretim 6,6 Tarım 4,9
Sanayi, Madencilik ve İnşaat 0,9 Ticaret ve Turizm 0,8 Çoklu-sektör 4,7 Program yardımları 3,8 İnsani Yardım 12,8 İdari Harcamalar 5,6 Diğer 2,1 TOPLAM 100,0 Kaynak: http://stats.oecd.org/Index.aspx?DatasetCode=ODA_DONOR
Merkezi Washington’da bulunan, diğer uluslararası kuruluşlar100 ve yaklaşık 3500 Amerikan şirketi ve 300 kadar da sivil toplum kuruluşları ile de ortak çalışmalar yürüten USAID, yardımlarını ve çalışmalarını dünyayı 6 bölgeye ayırarak yürütmektedir.101 Bu 6 bölge;
Sahra Altı Afrika Güney ve Merkezi Asya Latin Amerika ve Karayipler Avrupa
Ortadoğu ve Kuzey Afrika
100 http://siteresources.worldbank.org/INTTURKEYINTURKISH/147254- 1216380090271/21845275/CPS_ek2.pdf
Asya (Diğer) ve Okyanusya
Tablo 11. ABD’nin Ülke Gruplarına Göre Yaptığı Yardım Oranı 2007- Yüzde
Sahra Altı Güney ve Merkezi Asya Asya (Diğer) ve Okyanusya Ortadoğu ve K. Afrika Avrupa L. Amerika ve Karayipler 34,7 17,5 5,3 29,5 3,4 9,7 Kaynak: http://stats.oecd.org/Index.aspx?DatasetCode=ODA_RECIPIENT_REGION
USAID’nin ana finansman kaynağı ABD bütçesinden Kongre tarafından belirlenen miktardır. Yani, ABD’nin vergi gelirleriyle faaliyetleri finanse edilmektedir. Özellikle uluslararası arenada eleştirilere neden olan Irak’taki kontratların mali kaynağının ABD vergi mükellefleri olduğu vurgulanmaktadır. Yapılan kontratlar arasında, gıda karşılığı petrol gelirleri veya diğer uluslararası kaynaklardan yararlanılmamıştır.102
ABD yardım politikaları bir odaktan ve uyumdan yoksun görünmektedir. Yardım politikasının kim tarafından belirlendiği, dışişleri bakanlığı ile USAID ve diğer 26 devlet kurumu arasındaki koordinasyonun nasıl sağlanacağı konusunda belirsizlikler vardır.103 Bu sorunları aşmak adına Bush yönetimi döneminde hayata geçirilen reform oldukça önemlidir. Bu reform ile öncelikle dış yardım konusundaki kaotik durum giderilmeye çalışılmış ve dış yardımların türü ve miktarı ve kim tarafından sağlanacağı konusundaki belirsizlikler büyük oranda giderilmiştir.104 Bu reform sonrası dönem ile birlikte ABD yardımlarının son 5 yıllık dönemi incelediğinde reform sonrası süreçte yardımın artığı gözlenecektir.
102 USAID’in adı özellikle Irak’taki askeri operasyondan sonra sık sık duyulmaya başlanmıştır. Irak’a yönelik ABD Hükümetinin insani yardım operasyonlarının yönetiminde ve bu çerçevede imzaladığı çeşitli kontratlarla sürekli olarak gündeme gelmiştir. USAID tarafından Irak’ın yeniden yapılandırılmasıyla ilgili olarak, 31 Ocak – 4 Mart 2003 tarihleri arasında 9 kontrat imzalanmıştır. Bunlardan, sekiz tanesi Irak’ın yeniden yapılandırılması, bir tanesi de uygulamaya ilişkin kontrattır. TOBB, Irak’ın Yeniden Yapılandırılması Raporu, Mayıs 2003, s. 10. http://www.dtik.org.tr/DC/Editor/Image/Irak%C4%B1n%20Yeniden%20Yap%C4%B1land%C4%B1r%C4 %B1lmas%C4%B1.pdf
103
Connie Veillette, “Foreign aid Reform: Issues for Congress and Policy Options”.Congressional Research Service (CRS) Reports and Issue Briefs, 2007, s. 3. http://fas.org/sgp/crs/row/RL34243.pdf 104 Stewart Patrick, “U.S. Foreign Aid Reform: Will It Fix What Is Broken?”, Center For Global Development Paper, September 2006, s. 1. http://www.cgdev.org/content/publications/detail/10497
Tablo 12. ABD’nin Son 5 Yılda Yaptığı Resmi Kalkınma Yardımları105
Yardım Tipi 2004 2005 2006 2007 2008
I. RKY 19704,91 27934,74 23532,14 21786,9 26008,41 I.A. İkili RKY 16249,5 25582,04 21162,12 18901,15 23124,52 I.A.1. Hibeler 17026,6 26344,26 22004,82 19728,54 24033,1 I.A.1.1. Proje ve Program
Yardımları
4558,43 7617,09 5614,78 13673,2 .. I.A.1.2. Teknik İşbirliği 7346,65 8803,32 9277,96 732,48 660,93 I.A.1.4. Gıda Yardımı 920,61 662,08 743,08 580,39 555,01 I.A.1.5. İnsani Yardım 2482,55 3391,92 3021,61 2993,67 4360,78 I.A.2. Hibe Olmayan RKY -777,1 -762,22 -842,7 -827,39 -908,58 I.B. Çok Taraflı RKY 3455,41 2352,7 2370,02 2885,75 2883,89 I.B.1. Hibeler 3466,07 2362,98 2380,38 2895,47 ..
I.B.1.1. BM 455,32 718,53 637,08 664,44 677,01
I.B.1.2. EC .. .. .. .. ..
I.B.1.3. IDA 1752,29 843,2 826,96 1097,25 ..
I.B.1.4. IBRD, IFC, MIGA 1,12 .. 1,29 .. ..
I.B.1.5. Bölgesel Kalkınma Bankası
490,17 219,33 240,4 236,47 199,72 I.B.1.6. GEF (77%) 106,58 82,11 60,98 76,03 .. I.B.1.7. Montreal Protokolü 21,48 21,33 18,9 21,29 .. I.B.1.8. Diğer Örgütler 639,11 478,48 594,77 799,99 ..
GSMH 11656110 12358700 13259900 13925500 14264600
RKY % GSMH 0,17 0,23 0,18 0,16 0,18
Kaynak: http://stats.oecd.org/Index.aspx?DatasetCode=ODA_RECIPIENT_REGION
Bu verilere ek olarak ABD yardımlarının niteliği ve büyüklüğü hakkında bilgi verecek şu veriler de önemlidir.
Tablo 13. ABD’nin Resmi Kalkınma Yardımları Miktarının Yıllara Göre Dağılımı- Milyon Dolar
1992 1996 2003 2004 2005 2006 2007
11.486 8.128 16.320 19.705 27.935 23.532 21.787 Kaynak: http://stats.oecd.org/Index.aspx?DatasetCode=ODA_DONOR
1992 ile 2007 yılları arasındaki 15 yıllık süreç analiz edildiğinde 2005 yılına kadar yardımların sürekli olarak artış gösterdiği ancak 2006 ve 2007 yıllarında ise bir düşüş gösterdiği ortaya çıkmaktadır. Tabloda görülmeyen 2008 yılında ise yardım miktarı 26008,41 milyar dolara ulaşarak 2 yıllık düşüşten sonra tekrar bir artış göstermiştir.
Tablo 14. ABD’nin Net Özel Akımları Miktarının Yıllara Göre Dağılımı- Milyon Dolar
1992 1996 2003 2004 2005 2006 2007
12.633 54.017 14.147 6.465 78.010 62.345 97.545 Kaynak: http://stats.oecd.org/Index.aspx?DatasetCode=ODA_DONOR
Özel sektör tarafından gerçekleştirilen doğrudan yatırımlar ve ulusal sivil toplum kuruluşları ve özel sektör tarafından gerçekleştirilen yardım faaliyetlerini kapsayan net özel akımların 15 yıllık dağılımına bakıldığında her geçen yıl dikkat çekici bir düzeyde artışın yaşandığı görülmektedir. Ancak 2003 ve 2004 yıllarında yapılan yardımlar ciddi oranda gerilemiştir. Bu gelişmenin altında büyük oranda 11 Eylül olaylarının toplumda yarattığı karmaşa ve kaygılar belirleyici olmuştur.
Tablo 15. ABD’nin Gelişmişlik Düzeyi Ülke Gruplarına Göre Yaptığı Yardım Oranı: 1996–2007 - Yüzde
Azgelişmiş ülke Düşük gelirli ülke Düşük orta gelirli ülke Yüksek orta gelirli ülke 1996–97 2006–07 1996–97 2006–07 1996–97 2006–07 1996–97 2006–07
32,3 36,7 14,1 14,1 50,5 45,8 3,1 3,4
Kaynak: http://stats.oecd.org/Index.aspx?DatasetCode=ODA_RECIPIENT_REGION
ABD’nin yapmış olduğu yardımların yarıdan fazlasını az gelişmiş ülkelere ayırdığı görülmektedir. Geriye kalan kısmı ise Türkiye gibi ülkelerin yer aldığı düşük orta gelirli ülkeler oluşturmaktadır. ABD yardımlarında düşük orta gelirli ülkeler sınıfında yer alan ülkelerin toplam yardımlar içinde bu denli yer tutmasının en önemli nedenlerinden biri yapılan yardımların siyasal etki yaratmak amacıyla yapılmış olmasından kaynaklanmaktadır.