Sosyal hesaplar matrisi (tablosu) (SHM) ekonomide genel denge mantığı içerisinde farklı hesaplar arasındaki karşılıklı gelir-harcama ilişkilerini tanımlayan bir hesap sistemidir. Bu sistemde fiyatlar sabit ve arz-talep fazlasının olmadığı varsayılmaktadır. SHM’ler anılan çerçevede hem makro hem mikro iktisadi politika analizleri için alternatif bir model sunmaktadır. Mikro-SHM’de toplam üretim ve talebe ilişkin hesap toplamları sektörel büyüklüklere göre bölünmekte, bu bölünmeye üretim faktörleri kullanımı, üretim ve ürün üzerindeki vergiler, ithalat ve ihracat, yatırımlar ve kamu tüketimi de dahil edilmektedir.
Sosyal Hesaplar Matrisi’nin avantajlarından birincisinin, belirli bir zaman dilimi içinde bir ülkenin sosyal ve ekonomik yapısı hakkında bilgileri düzenlemesi, ikincisi ise ekonomideki politika müdahaleleri veya dışsal bir şok sonucunda ortaya çıkan etkilerin simülasyonuna imkan sağlayan ve ekonominin durağan görüntüsünü temsil edebilme yeterliliğine sahip olan bir modelin kurulabilmesi için istatistiksel bir temel oluşturmasıdır (Sen:1996: 1). Bu özellikleri ile SHM ulusal ekonominin gerek makro gerekse mikro dengelerini eşanlı yansıtabilmesinden dolayı ekonomideki üretim, tüketim, yatırım ve dış ticaret dengelerini tutarlı bir sistem içerisinde birleştirebilmektedir (Köse ve Yeldan, 1996: 60).
Buna ek olarak SHM ekonomideki farklı kaynaklardan elde edilen verileri bir araya getirerek bütüncül bir yapı içerisinde gerekli olan verilerin tespitini sağlamakta ve elde edilen platform ile tahminlerin kalitesini ve hedefini geliştirmede etkili bir araç olmaktadır.
Buna ek olarak ekonomideki makro ve mikro seviyedeki verileri kullanarak piyasalar ve kurumsal yapı arasındaki karşılıklı bağımlığı tespit ederek anlamlı bilgiler sunabilmektedir.
Bu bilgiler üzerinden de gelir dağılımı ve ekonomik yapı arasındaki bağlantıyı görmek
8 Tablolar Ekler’de verilmektedir.
42
mümkün olmaktadır (Pyatt, 1988: 5). SHM’ler ilgili yazında dış ticaret, finans, tarım, yurtiçi sektör analizi, kamu müdahalelerinin etkileri, ülkeler arasındaki dış ticaretin serbestleştirilmesi veya engellenmesi gibi çeşitli alanlarda politika simülasyonları için kullanılmaktadır. Özellikle de gelir dağılımı konularında farklı ülkeleri konu alan çalışmalar ile SHM literatürünün genişlediği söylenebilir. Sri Lanka için yapılan ilk çalışma Pyatt ve Round (1979) tarafından yapılırken Hayden ve Round (1982) Botswana, Defourny ve Thorbecke (1984) Güney Kore, Thorbecke vd., (1992) Endonezya, Powell ve Round (2000) Gana, Tarp, Roland-Holst ve Rand (2002)Vietnam olmak üzere çalışmalar yoğunlaşmaktadır9.
Türkiye için yapılan SHM çalışmalarına bakıldığında ise Şenesen (1984) ve Özhan (1989) ilk çalışmalar olarak öne çıkmakla birlikte Makro SHM örnekleri olarak, Köse ve Yeldan, (1996),Tin (1997), Telli (2004),Aslan, (2005), Tektaş (2006), Erten (2009), Güneş, (2009),Yiğiteli, (2010), Gedik (2010), Erdoğan (2011), Gök ve Karadağ (2013), Şenerdem (2013) sıralanabilir. Mikro SHM çalışmaları ise Brooks ve Tanyeri (1999), Atıcı (2004), Aslan (2007), Taşdoğan (2009), Çağatay vd. (2010), Gül (2013),Taşdoğan vd. (2013) literatürde yer almaktadır.
Genel olarak SHM ayrıştırmasında kullanılan ve ekonomiyi temsil eden temel veri seti beş ayrı hesap türünden oluşmaktadır. Bunlar; milli gelir ve hasıla hesapları, fon akım tablosu, ödemeler dengesi, milli bilanço (servet) tablosu ve girdi-çıktı tablosudur. Milli gelir hesapları, cari dönemdeki üretim ve gelir arasında, bölüşüm ve talep ilişkilerinden ortaya çıkan karşılıklı ilişkileri; fon akım tablosu, ekonomideki tüm para ve kredi hareketleri ile çeşitli kurumların varlık ve borçlarındaki değişimleri; ödemeler dengesi, dış dünya ile olan her türlü mal ve hizmet ticaretinin yanı sıra borç ve alacak ilişkilerini; milli bilanço tablosu, ekonominin net reel ve parasal varlıklarını ve bunların dağılımını; girdi-çıktı tablosu ise sektörler arası mal ve hizmet akımlarını göstermektedir. Aynı ekonomiye ait farklı ilişki ağlarını temsil eden bu hesaplar birbiriyle yakın ilişki içerisinde bütünleyeci bir sistemi meydana getirmektedir. Bu bağlamda SHM söz konusu hesaplardan cari akımlara ilişkin bilgileri tutarlı bir şekilde birleştiren bir üst muhasebe sistemi olarak düşünülebilir (Köse ve Yeldan, 1996: 61). Buna ek olarak SHM’nin girdi-çıktı analizinin bir uzantısı olduğu da söylenebilir. Matrisin sütunları, mal ve hizmet alımı için yapılan harcamaları, satırları ise mal ve hizmet satışından elde edilen gelirleri göstermektedir. Matrisinin her elemanı bulunduğu sıra için bir geliri ve bulunduğu satır için bir harcamayı temsil etmektedir. Her elemanın gelirleri harcama ve tasarruf toplamına eşit olmasından dolayı SHM’nin bütünü
9 Ayrıca Makro SHM çalışmaları için Pyatt ve Thorbecke (1976), Pyatt ve Round (1985),Thorbecke (1985), Thorbecke (1988), Lewis ve Thorbecke (1992), Devarajan, vd.,(1994), Thorbecke (1995), De Santis ve Özhan (1997), Round (2003) bakılabilir.
43
içinde satır ve sütunların toplamları birbirine eşit olmaktadır (Tunç, 1999: 495). Bu durumda sistemdeki n hesap biriminden (n-1) tanesi dengeye geldiğinde, Walras yasası gereği olarak n’inci hesap biriminin de kendiliğinden dengeye geleceği düşünülmektedir (Köse ve Yeldan, 1996: 62).
SHM hazırlanırken ilk aşamada ekonomideki önemli aktörler arasındaki makro akımları tanımlayan ve ulusal hesaplardaki verilerden elde edilen bir “Makro-SHM” yapısı oluşturulmaktır. İkinci aşamada ise ilk aşamada oluşturulan Makro-SHM’de gerekli ayrıştırmaları sağlayacak bir “Mikro-SHM” hazırlanmaktır. Çünkü “Mikro-SHM”’lerin yararlandığı veriler çok çeşitli kaynaklardan hazırlandığı için Makro-SHM’deki hesaplarla uyumu sağlanarak kullanılması gerekmektedir (Harris, 2002: 2). Bir Makro-SHM genelde altı hesap kategorisi içermektedir bunlar;
Bir SHM makro ve mikro kapsamda oluşturulabilip her ikisinde de altı ana hesap bulunmaktadır. Mikro-SHM’de faaliyet ve ürün hesapları sektörlere göre ayrıştırılmışken, makro-SHM’de sektörler toplulaştırılmıştır. İlgili hesaplar;
Faaliyetler hesabı,
Ürünler hesabı
Faktör hesapları (işgücü, sermaye, arazi kullanımı, net işletme artığı) (veri varlığına göre işgücü vasıflarına göre ayrıştırılabilir),
Kurumsal hesaplar (hanehalkları, firmalar ve kamu)
(veri varlığına göre hanehalkları gelir seviyeleri ve/veya kent/kır bazında ayrıştırılabilir; firmalar reel ve finansal kesim olarak ayrıştırılabilir),
Sermaye hesapları (özel ve kamu sektörü yatırım ve tasarrufları) (kamu tasarruf-yatırım farkı özel kesim tasarruflarından karşılanmaktadır),
Dış alem hesaplarıdır.
Çalışmada oluşturulan makro-sosyal hesaplar matrisinin içeriği Tablo 3.12’de hesap detayları ise Tablo 3.13’de gösterilmektedir. Mikro-sosyal hesaplar matrisi ise Ekler’de sunulmaktadır.
44 Tablo 3.12. Sosyal hesaplar matrisi ana hesap tanımları
1. Faaliyetler 2. Ürünler 3. Faktör geliri 4. Hanehakları 5. Girişimler 6. Devlet 7. Sermaye
hesabı 8. Dış Alem 9. TOPLAM GELİRLER
1. Faaliyetler Sanayilere göre yurtiçi
üretim Yurtiçi üretim toplamı
2. Ürünler Sanayilere göre ara
tüketim Hanehalkı tüketimi Devletin tüketimi Yatırım İhracat Ürünleri toplam kullanımı
3. Faktör geliri Katma değer Faktör geliri toplamı
4. Hanehalkları Çalışanlara yapılan
ödemeler
Hanehalkına transferler
Yurt dışından gelen
havaleler Hanehalkı geliri
5. Girişimler Net işletme artığı Girişimlere
transferler
Yurtdışından gelen
kurumsal transferler Girişim geliri
6. Devlet
7. Sermaye hesabı Hanehalkı tasarrufu Girişim tasarrufu Devletin tasarrufu Dış Kaynak Toplam tasarruflar
8. Dış Alem İthalat Yurtdışına
transferler
harcamaları Devletin harcamaları Yatırımlar Dış Dünyadan Elde Edilen Gelirler