Dış piyasada yaşanan gelişmeler Türkiye’nin azalan ihracatı

Türkiye’den yurt dışına yapılan ihracatın hem yurtiçi üretimin daralması hem de yurt dışında yaşanan negatif gelir etkisi sonucu azalan ithalat talebiyle ortaya çıkması beklenmektedir.

Yurt dışında gelişen ithalat talebi düşüşünün etkilerinin ülke/sektör bazında dünya girdi-çıktı matrisi¹⁰ (WIOD) kullanılarak incelenmesi öngörülmüştür. Bu matris en son 2014 yılı için üretilmiş ve Türkiye dahil 43 ülke ve 56 sektör için yapılmıştır. Burada amaç pandemi sürecinde azalan ülke/sektör bazlı ihracatın Türkiye’nin sektörel çıktısı üzerindeki etkilerini bulmaktır.

İlk analizlerden sonra WIOD matrisinin¹¹ şok verilmediği durumda dengelenmediği¹²,¹³ görülmüş ve azalan ihracatın etki analizlerinin Türkiye’nin 2017 yılı için üretilmiş girdi-çıktı matrisi¹⁴ ile devam edilmesine karar verilmiştir¹⁵. Değişen ihracatın hesaplanabilmesi için öncelikle 2015-2020 yılları arası Türkiye’nin ISIC Rev. 3 klasifikasyonuna göre iki basamaklı olarak düzenlemiş sektörlerde ihracatı incelenmiş ve önemli ihracatçı sektörleri belirlenmiştir.

Analizler yapıldığı sırada 2020 yılı için ilk dokuz aylık sektörel ihracat verisi gerçekleşmiş olduğundan, bu verinin 2019 yılına göre değişme oranı saptanmıştır. 2020 yılı son çeyrek için ise iki ayrı senaryo öngörülmüştür. 2020 yılı ikinci çeyrek (tam kapanma dönemi) dönemi en kötü dönem olarak varsayılmış ve buradaki ihracat değişim oranları dördüncü çeyrek için de kullanılmıştır. 2020 yılı üçüncü çeyrek (toparlanma dönemi) dönemi ise iyi dönem olarak varsayılmış ve buradaki ihracat değişim oranları yine dördüncü çeyrek için kullanılmıştır.

10 http://www.wiod.org/database/wiots16.

11 Boyutları 2464 x 2464.

12 Bunun sebebinin bazı ülke/sektörler için toplam talebin negatif veya sıfır değerleri alması olduğu fark edilmiştir. Bu satır/sütunların kaldırılması ise ROW (dünyanın geri kalanı) grubu ile diğer ülkeler arası ticaretin yeniden dengelenmesi gerekliliğini doğurmasından dolayı çalışmaya WIOD ile devam edilmemiştir.

13 WIOD analizleri için saptanmış ihracat değişimi vb. veriler Ekler’de gösterilmektedir.

14 RAS yöntemi ve 2017 yılı sektörel büyüklükler ile makro büyüklüklerinin kullanılmasıyla üretilmiştir.

15 Bunun getirdiği dezavantaj değişen ihracatın etki analizinin ülke/sektör bazında yapılamayacak olması, avantaj ise sektör bazında etkilerin bulunabilecek olmasıdır.

62

Dolayısıyla pandemi sebebiyle 2020 yılında sektörel bazda ihracat değişimi iyimser ve kötümser olarak iki senaryo altında hesaplanmış, etki analizleri buna göre yapılmıştır. Turizm ve havayolu sektörü dış talebine ilişkin veriler sırasıyla Kültür ve Turizm Bakanlığı konaklama istatistiklerinden yabancı ziyaretçi ve Devlet Hava Meydanları İşletmesi havalimanı istatistiklerinden dış hat yük ve yolcu sayılarına dayanmaktadır. Tablo 4.1 bu senaryolardaki sektörel ihracat değişme oranını gösterirken, Tablo 4.2 bu oranlar uygulandıktan sonra ihracatın 2017 girdi-çıktı matrisinde aldığı parasal değerleri göstermektedir.¹⁶

Tablo 4.1. İhracat değişimi-2020 (%)

Sektörler

Dabaklanmış deri, bavul, el çantası, saraciye ve ayakkabı

-17,05 -31,23

Ana metal sanayi -4,74 -14,27

Metal eşya sanayi (makine ve teçhizatı hariç) -3,14 -15,63

Motorlu kara taşıtı ve römorklar -27,00 -38,62

Diğer ulaşım araçları -13,85 -25,61

Büro, muhasebe ve bilgi işleme makinaları -1,84 -24,29

Başka yerde sınıflandırılmamış makine ve teçhizat -7,57 -19,95 Başka yerde sınıflandırılmamış elektrikli makina ve

cihazlar

-4,23 -16,67

Hava yolu taşımacılığı hizmetleri* -62,98 -69,33

Konaklama ve yiyecek hizmetleri** -68,88 -75,78

Kaynak: Yazarlar tarafından hesaplanmıştır.

*: Dış hat yolcu ve yük taşımacılığı bilgisinden hesaplanmıştır.

**: Gelen turist sayısı bilgisinden hesaplanmıştır.

Tablo 4.2. İhracat değerleri-2017 (bin TL) Sektörler Tarım ve avcılık ürünleri ve ilgili hizmetler 21.813.752 22.643.635 20.695.162 Gıda, içecekler ve tütün ürünleri 54.652.497 56.189.704 51.294.614 Tekstil, giyim eşyası, deri ve ilgili ürünler 117.076.276 109.293.745 86.770.948

Ana metaller 78.212.173 74.502.216 67.053.007

Fabrikasyon metal ürünler, makine ve ekipmanlar hariç

30.924.155 29.951.867 26.089.276 Bilgisayarlar ile elektronik ve optik ürünler 11.341.537 11.132.377 8.587.243

16 İki tablo arasındaki sektör isimlerindeki farklılık ihracat değişiminin elde edildiği ISIC Rev. 3 klasifikasyonu ile girdi-çıktı matrisinin kullandığı NACE Rev. 2 klasifikasyonu arasındaki farktan kaynaklanmaktadır.

63

Elektrikli teçhizat 41.692.721 39.927.278 34.741.400

Başka yerde sınıflandırılmamış makine ve ekipmanlar 35.360.789 32.684.406 28.307.744 Motorlu kara taşıtları, treyler (römork) ve yarı treyler

(yarı römork) 112.444.483 82.082.755 69.016.376

Diğer ulaşım araçları 15.683.069 13.510.561 11.666.988

Hava yolu taşımacılığı hizmetleri 10.598.820 6.674.607 7.347.632

Konaklama ve yiyecek hizmetleri 7.551.978 5.201.425 5.722.511

Toplam 519.201.452 483.794.576 417.292.901

Kaynak: Yazarlar tarafından hesaplanmıştır.

Türkiye’nin değişen ihracatının bir diğer sebebi üretimde yaşanan azalmadır. Bu da faktör ve özellikle işgücü piyasalarında yaşanan sıkıntılarla ilgilidir. Pandemi başladıktan sonra işten çıkarmaların yasaklanması ve “kısa çalışma ödeneğinin” devreye girmesi istihdamda yaşanan azalmanın gerçekçi bir şekilde hesaplanmasına engel olmaktadır. Bu sebeple ihracat kaynaklı yaşanan şok sadece daralan dış talep açısından ele alınmıştır.

Tablo 4.3. iç piyasada pandemi etkilerinin en şiddetli görüldüğü 2. çeyrek döneminde ihracattaki değişim oranlarını vermektedir. Bu tablodaki ihracat şoklarının etki analizlerinin ekonominin tam kapanma durumunda yaşayacağı küçülmeyi öngörmek açısından önemli ipuçları vermesi beklenmektedir.

Tablo 4.3. İhracattaki değişim (2020 yılı 2. Çeyrek)

Sektörler İhracat-Baz Şok*

Tarım ve avcılık ürünleri ve ilgili hizmetler 21.813.752 1,28

Gıda, içecekler ve tütün ürünleri 54.652.497 1,10

Tekstil, giyim eşyası, deri ve ilgili ürünler 117.076.276 0,60

Ana metaller 78.212.173 0,95

Fabrikasyon metal ürünler, makine ve ekipmanlar hariç

30.924.155

0,88

Elektrikli teçhizat 41.692.721 0,72

Başka yerde sınıflandırılmamış makine ve ekipmanlar 35.360.789 0,81 Motorlu kara taşıtları, treyler (römork) ve yarı treyler

(yarı römork) 112.444.483

0,51

Diğer ulaşım araçları 15.683.069 0,60

Hava yolu taşımacılığı hizmetleri 10.598.820 0,90

Konaklama ve yiyecek hizmetleri 7.551.978 0,90

Kaynak: Yazarlar tarafından hesaplanmıştır.

*: 1’den +/- yönlü sapmalar % artış/azalışları gösterir.

Türkiye’nin azalan aramalı ithalatı

Pandeminin yarattığı negatif gelir etkisi Türkiye’nin aramalı ithalatını da etkilemiştir ve bunun da yurtiçi üretimi ve ihracatı etkilemesi kaçınılmazdır. Azalan ara malı ithalatının

64

hesaplanabilmesi için de ihracattaki değişimi hesaplamak için kullanılan yöntem kullanılmış ve TÜİK dış ticaret istatistiklerinden¹⁷ yararlanılmıştır. Tablo 4.4 iyimser ve kötümser senaryolardaki sektörel ara malı ithalat değişim oranlarını, Tablo 4.5 bu oranların karşılık geldiği parasal değerleri göstermektedir.¹⁸

Tablo 4.4. Ara malı ithalatında değişim-2020 (%)

Sektörler

İyimser Senaryo

Kötümser Senaryo

Tarım ve hayvancılık 10,18 1,24

Madencilik ve Taşocakçılığı 0,02 -13,32

Gıda ürünleri ve içecek 11,03 2,07

Tekstil sektörü -2,60 -18,78

Kok ve rafine petrol ürünleri -25,77 -39,12

Bilgisayarlar ile elektronik ve optik ürünler -5,50 -27,94

Elektrikli teçhizat -5,50 -27,94

Başka yerde sınıflandırılmamış makine ve ekipmanlar 2,68 -9,70 Motorlu kara taşıtları, treyler (römork) ve yarı treyler (yarı

römork) -19,34 -30,96

Diğer ulaşım araçları 5,73 -6,03

Kaynak: Yazarlar tarafından hesaplanmıştır.

Tablo 4.5. Ara malı ithalatında değişim-2019 (bin TL)

Sektörler İthalat –Baz* İyimser

Senaryo

Kötümser Senaryo Tarım ve avcılık ürünleri ve ilgili hizmetler 39.863.910 3.574.596 436.843

Madencilik ve Taşocakçılığı 218.555.541 12.787 -8.965.196

Gıda, içecekler ve tütün ürünleri 34.631.939 2.137.983 401.345 Tekstil, giyim eşyası, deri ve ilgili ürünler 40.368.999 -687.095 -4.960.412 Kok ve rafine petrol ürünleri** 60.324.187 -20.937.80 -31.778.794 Bilgisayarlar ile elektronik ve optik ürünler 82.363.453 -1.090.030 -5.536.575

Elektrikli teçhizat 44.233.248 -1.054.654 -5.356.890

Başka yerde sınıflandırılmamış makine ve ekipmanlar

93.582.357 5.080.76 -18.417.860 Motorlu kara taşıtları, treyler (römork) ve yarı

treyler (yarı römork) 105.307.667 -18.748.485 -30.015.080

Diğer ulaşım araçları 32.587.092 1.329.200 -1.397.807

17 https://biruni.tuik.gov.tr/medas/?kn=140&locale=tr.

18 İki tablo arasındaki sektör isimlerindeki farklılık ihracat değişiminin elde edildiği ISIC Rev. 3 klasifikasyonu ile girdi-çıktı matrisinin kullandığı NACE Rev. 2 klasifikasyonu arasındaki farktan kaynaklanmaktadır.

65

Toplam 751.818.393 -14.525.698 -105.590.426

Kaynak: Yazarlar tarafından hesaplanmıştır.

*: Baz değerleri 2019 fiyatlarıyla gösterilmektedir.

**: İşlem görmüş ve görmemiş yakıt ve yağlar, motor benzini de burada yer almaktadır.