Covid-19 Etkilerini Telafi Edici Etki Analizi: Ampirik Bulgular

Çalışmada sosyal hesaplar matrisi temelinde gelir ve fiyat çarpan katsayıları hesaplanarak etki analizleri yapılmaktadır. Çarpan analizleri üç farklı kapsamda kullanılmaktadır.

Birincisinde, alınan önlem ve politika tedbirlerinin etkileri makro-SHM çerçevesinde, gelir çarpanları kullanılarak makro büyüklükler üzerinden hesaplanmaktadır. İkincisinde etkiler, mikro-SHM çerçevesinde karşılıklı sektörel etkileşimin de dikkate alındığı bir çerçevede yine gelir çarpanları yöntemiyle hesaplanmaktadır. Bu kısımda sadece sektörel kredi etkilerine bakılmıştır. Üçüncüsünde ise yine mikro-SHM çerçevesinde fiyat çarpanları kullanılarak uygulanan politikanın fiyat etkisine bakılmıştır.

Makro SHM’de sektörlere açılan kredilerin toplamı üretim aktivitelerine aktarılmaktadır.

Konut, taşıt ve ihtiyaç kredilerini ise hanehalkı toplu olarak tüketim amaçlı kullanmaktadır.

Ayrıca karşılıksız olan sosyal yardımlar da hanehalkının tüketimi amacıyla hanehalkı gelirlerine aktarılmıştır. Kısa çalışma ödeneği ve diğer işgücü piyasasına yönelik destekler matriste işgücüne aktarılan kaynaklar olarak ele alınırken, esnaf hibeleri karşılıksız destek niteliğinde olduğu için hanehalkı geliri olarak ele alınmıştır.

Mikro SHM’de sektörel krediler verildiği sektörler bazında dağıtılarak aktiviteler üzerinden etki analizi yapılmaktadır. Benzer şekilde fiyat çarpanlarının kullanıldığı senaryoda da sektörel fiyat endekslerinde KDV indirimi sonrasında gerçekleşen değişimin etkilerine bakılmaktadır.

Sosyal hesaplar matrisi ile yapılan gelir çarpan analizleri ekonomiye enjekte edilen kaynağın türüne ve doğrudan gittiği endojen hesaba göre ekonomide gerçekleşebilecek karşılıklı ve zincirleme etkileri ortaya çıkarmaktadır. Bu kaynak ve ortaya çıkan etkiler doğrudan aktarılan kaynağın miktarı, bunun yarattığı zincirleme açık döngü etkileri ve kaynak aktarılan hesaba

120

tekrar geri dönen etkileri (kapalı döngü-modelin kapanması) içermektedir. Birinci açık döngü etki kısa dönem olarak adlandırılmaktadır ve bundan sonra gerçekleşen açık döngü etkiler daha çok orta vade gibi düşünülmektedir. Döngünün kapanması ise uzun vade olarak değerlendirilebilir. Vade uzadıkça ekonomiye aktarılan kaynağın gelir yaratma etkisi azalarak artmakta ve gerçekleşme süresi giderek uzamaktadır. Bu perspektiften bakarak bu çalışmada SHM gelir çarpan analizlerinin en gerçekçi olduğu kabul edilen kısa vade (1. açık döngü) etkileri tartışılmış, uzun vade (kapalı döngü-birikimli) etkilere yer verilmemiştir.

Bulgular 2019 yılı fiyatlarıyla verilmiştir. Benzer bir işleyiş fiyat çarpan analizlerinde de vardır.

Burada da fiyat değişimi sonrasında değişen ara malları ve nihai mallar arz ve talebi sonrasında ortaya çıkan fiyat değişimleri aynı döngü yapısında ortaya çıkarılmaktadır.

Burada da kısa dönem etkilere yer verilmiştir.

Analiz kapsamında etkileri incelenen önlem ve politika tedbirleri farklı iktisadi ajanları ve sektörleri ilgilendirmektedir. Bu kapsamda; sektörel krediler olarak aktarılan kaynak 722.574.

577 TL, hanehalkı kredileri 183.439.831 TL, kısa çalışma ödeneği 20.271.186 bin TL, sosyal destekler 16.347.458 bin TL, işgücü piyasası ödemeleri 7.228.814 bin TL, esnaf destekleri 4.252.542 bin TL olmuştur. Kredi ödemeleri 2019’yılından 2020 yılına kullandırılan kredilerdeki artış olarak ele alınmıştır. Burada artış miktarının pandemiye karşı alınan tedbirlerin bir kısmı olduğu varsayımı yapılmıştır.

5.2.1. Makro-SHM gelir çarpan analizi

Burada çalıştırılan senaryolar şu şekilde tanımlanabilir:

Senaryo 1.Sektörel kredilerin toplam etkileri Senaryo 2.Hanehalkı kredilerinin toplam etkileri Senaryo 3.Kısa çalışma ödeneğinin etkileri Senaryo 4.Sosyal desteklerin etkileri

Senaryo 5.İşgücü piyasasına ilişkin diğer ödemelerin etkileri Senaryo 6.İlk beş senaryo birlikte

Senaryo 7.Esnaf destekleri etkileri Senaryo 8. KDV indirimi etkileri

Politika önlemlerinin karşılaştırmalı değerlendirmesi

Tablo 5.12 farklı politika önlemlerinin kısa dönemde yarattığı gelirin başlangıçta aktarılan kaynağa oranını ve yaratılan gelirin kaynağını vermektedir. İşgücüne doğrudan ödenen kısa çalışma ödeneği ve diğer işgücü piyasası ödemelerinin gelir yaratımında diğer politikalardan daha etkili olduğu görülmektedir. Bunları sosyal destekler ve esnaf destekleri politikaları izlemektedir. Sektörel krediler ve hanehalkı kredileri ise görece daha az etki yaratmaktadır.

121

Tüm politikaların aynı anda devreye girmesi 1 TL’lik kaynağın 2,34 TL gelir yarattığını göstermektedir. Etki açısından aynı ve ilk sırada yer alan politikaların diğerlerine göre farkı ve üstünlüğü bunların doğrudan transfer olması (bir maliyet içermemesi-her ne kadar maliyet etkisi ölçülmese de) ve doğrudan işgücüne aktarılarak hane geliri oluşturmasıdır. İkinci sırada etkili olan diğer iki politika ise tüketim harcamalarını tetikleyerek mal talebi üzerinden gelir yaratmaktadır. Krediler ise üretim faaliyetleri üzerinden faktör gelirlerini etkilediği için kısa dönemdeki gelir etkileri görece daha düşük gözükmektedir.

Tablo 5.12. Farklı önlemlerde aktarılan kaynağın gelir yaratma oranı* ve gelir kaynağı**

Alternatif Senaryolar-(%)

Gelir Yaratma Oranı

Aramalı Talebi

İşgücü Talebi

Sermaye Talebi

Tüketim Harcaması

Sektörel krediler 1,45 30,59 11,25 21,80 36,35

Hanehalkı kredileri 1,69 26,24 8,12 15,74 49,89

Kısa çalışma ödeneği 4,95 22,97 30,24 19,48 27,30

Sosyal destekler 3,03 37,50 6,11 11,83 44,56

İşgücü piyasası ödemeleri 4,95 22,97 30,24 19,48 27,30

Tüm enjeksiyonlar beraber 2,34 0,84 0,11 0,22 57,00

Esnaf destekleri 3,03 37,50 6,11 11,83 44,56

Kaynak: Yazarlar tarafından hesaplanmıştır.

*Oran hesabına başlangıçta aktarılan kaynak dahil değildir.

**Yaratılan gelirin kaynaklarına göre dağılım toplamının 100’ü bulmaması tüm gelir kalemlerinin verilmemesinden kaynaklanmaktadır. Gelir yöntemiyle GSYH hesaplamaları ve hanehalkı nihai talep harcamaları dikkate alınarak, tabloda verilen oranların daha kolay yorumlanabileceği düşünülmüştür.

Yaratılan gelirin kaynakları incelendiğinde tüm politikaların oransal olarak en az etki yarattığı alan istihdamdan sağlanan gelirler olmuştur. Firmalara açılan krediler, kısa çalışma ödeneği ve işgücü piyasası ödemeleri dışında diğer dört politikanın oransal olarak yine düşük düzeyde sermaye geliri yarattığı görülmektedir. En fazla gelirin hanehalkının nihai talebi ile tetiklendiği görülmekte ve bunu ara malı talebinin izlediği söylenebilmektedir. Toplam olarak üretim faktörlerinin kullanımı sonucunda doğan gelir, ara malı talebi ile tetiklenenden az olmakla birlikte, gelir dağılımı etkisi düşünüldüğünde sermaye lehine bir durum ortaya çıkmaktadır. Tüm politikaların birlikte uygulandığı durumda tetiklenen ara malı talebinin toplam faktör gelirlerine ve nihai talebe göre daha yüksek oranda gelir yarattığı gözlenmektedir.

Şekil 5.18 alınan önlemleri gelir yarattıkları kaynaklar itibarı ile göstermektedir. Bu şekil politikanın amacına uygunluğunun anlaşılması açısından kolaylık sağlayabilir.

122

Şekil 5.18. Alternatif senaryoların kaynağına göre yarattığı gelirin dağılımı-%*,**

Kaynak: Yazarlar tarafından hesaplanmıştır.

*: Esnaf destekleri tüm enjeksiyonların birlikte olduğu senaryoya dahil edilmemiştir.

**: Tüm enjeksiyonlar birlikte iken faktör gelirleri ve ara malı talebinden kaynaklanan etkilerin göreli olarak çok düşük olması senaryoda kullanılan tüm kredi meblağının göreli olarak çok düşük kalmasındandır. Kredilerle ilgili diğer alternatif uygulamaların etkileri sonuç bölümünde yer alacaktır.

Örneğin pandemi sürecinde hanehalkı nihai talebinin arttırılması hedefleniyorsa alınacak önlem, hanehalkına doğrudan transferler olmalı ve bunu yine hanehalkına açılan tüketim kredileri izlemelidir. Eğer hedef istihdam yaratımı ise bunu doğrudan istihdam desteği veya sırasıyla firmalara ve hanelere açılan kredilerle sağlamak daha mümkün gözükmektedir.

Politika önlemlerinin ayrı ayrı değerlendirmesi