İleri ve geri bağ katsayıları

Sektörlerin her biri girdi-çıktı tablosunda girdi kullanan ve girdi sağlayan olmak üzere iki konumda bulunmaktadır. Öncelikle her sektör, üretimini gerçekleştirmek için kendi de dahil olmak üzere diğer sektörlerden ara girdi kullanmakta, ikinci olarak, her sektörün üretimi diğer sektörlerin üretimlerinde ara girdi olarak kullanılmaktadır. Bunlardan ilki, sektörlerin ekonomi üzerindeki geri bağlantı etkilerini, ikincisi ise ileri bağlantı etkilerini yansıtır. Geri bağlantı katsayıları hesaplanırken girdi ya da teknik katsayılar matrisi ile Leontief ters matrisi kullanılmakta, ileri bağlantı katsayıları hesaplanırken ise çıktı ya da dağılım katsayıları ile Ghosh matrisinden yararlanılmaktadır.

25

Literatürde geri ve ileri bağlantı katsayılarının hesaplanmasında esas olarak iki yaklaşımın benimsendiği görülmektedir. İlki, Chenery ve Watanabe (1958)’nin girdi ya da teknik katsayılar matrisinin sütun toplamlarının geri, çıktı ya da dağılım katsayıları matrisinin satır toplamlarının ise ileri bağlantı katsayıları olarak hesaplandığı yaklaşımlarıdır. İkincisi, Rasmussen (1957)’nin ilk olarak ortaya koyduğu daha sonra da Hirschman (1958) tarafından geliştirilen Leontief ters matrisinin sütun toplamlarının geri bağlantı, Ghosh matrisinin satır toplamlarının ise ileri bağlantı olarak hesaplandığı yöntemdir⁵. Rasmussen, geri bağlantı etkisini bir endüstrinin “dağılım gücü-power of dispersion”, ileri bağlantı etkisini ise “dağılım duyarlılığı-sensitivity of dispersion” olarak tanımlamıştır. Literatürde genel olarak, Chenery ve Watanabe’nin bağlantı yaklaşımları doğrudan bağlantılar, Rasmussen-Hirschman’ın yaklaşımları ise toplam bağlantılar olarak ele alınmaktadır.

Bağlantı katsayıları ampirik çalışmalarda normalleştirilerek sunulmaktadır. Normalleştirme işlemi, sektörlere ait geri ya da ileri bağlantı katsayılarının, tüm sektörlerin bağlantı katsayılarının ortalamasına bölünmesi ile yapılmaktadır. Aşağıdaki tabloda geri ve ileri bağlantı katsayılarının formülleri özetlenmiştir.

Tablo 3.3. Geri ve ileri bağlantılar

Geri Bağlantı İleri Bağlantı

Doğrudan

Bağlantılar , ,

Toplam

Bağlantılar , ,

Normalleştirilmiş Geri Bağlantı Normalleştirilmiş İleri Bağlantı Doğrudan

Bağlantılar

, ,

Toplam Bağlantılar

, ,

Kaynak: Miller ve Blair, 2009.

5 İleri bağlantıların hesaplanmasında girdi katsayıları matrisi ya da Leontief ters matrisinin satır toplamlarının esas alınması, tüm sektörlerde aynı anda üretim ya da nihai talep artışının

gerçekleşmesi gerektiği varsayımına dayandığından, gerçekçi bulunmamış ve ileri doğru bağlantıları hesaplamada, literatürde arz yönlü model olarak adlandırılan Ghosh modeli kullanılmıştır.

26

Formüllerde BL ve FL kısaltmaları sırasıyla geri ve ileri bağlantıları temsil etmektedir.

İfadelerin önünde yer alan d ve t harfleri de “doğrudan” ve “toplam” kelimelerine atfen yazılmıştır. i, 1’lerden oluşan sütun, ise devriğini temsilen satır vektörüdür. i’nin analizdeki işlevi satır ve sütun toplamlarını sağlamasıdır.

Doğrudan bağlantılar, üretim üzerinde yalnızca doğrudan etkileri ölçerken, toplam bağlantılar doğrudan ve dolaylı etkileri de ölçmektedir. Bu yüzden toplam bağlantılar, aynı zamanda talep ve arz yönlü analizlere ithafen sırasıyla çıktı ve girdi çarpanları olarak da anılmaktadır. Çalışmamızda çıktı ve girdi çarpanlarına ayrı olarak yer verildiğinden geri ve ileri bağlantı katsayılarının hesaplanmasında Chenery ve Watanabe (1958)’nin yaklaşımı izlenmiştir.

Bağlantı katsayılarının hesaplanması, ekonomide anahtar sektörlerin tespit edilmesinde önem arz etmektedir. Normalleştirilmiş doğrudan ya da toplam bağlantı katsayılarının 1’e göre aldıkları değerler, sektörlerin anahtar sektör olarak değerlendirilmelerinde ölçüt olarak kullanılmaktadır. Aşağıdaki tablo geri ve ileri bağlantı katsayılarından elde edilen sonuçları sınıflandırmaktadır.

Tablo 3.4. Geri ve ileri bağlantı katsayılarının sınıflandırılması

Doğrudan ya da

Toplam İleri Bağlantı Katsayıları 1’den Küçük 1’den Büyük Doğrudan ya da

Toplam Geri Bağlantı Katsayıları

1’den Küçük (I) Genellikle

bağımsız (II) Endüstriler arası talebe bağımlı 1’den Büyük (IV) Endüstriler

arası arza bağımlı

(III) Genellikle bağımlı Kaynak: Miller ve Blair, 2009.

Yukarıdaki tabloya göre, bir sektörün hem ileri hem de geri bağlantı katsayısı 1’den küçükse, o sektör bağımsız olarak tanımlanmakta, nispeten daha az sektörden girdi almakta ve daha az sektöre girdi temin etmektedir. Hem ileri hem de geri bağlantı katsayısının 1’den büyük olduğu durumda, sektör bağımlı olarak tanımlanmakta, çok daha fazla sektörden girdi kullanarak o sektörlerdeki üretimi teşvik etmekte, çok daha fazla sektöre girdi sağlayarak ekonominin yapısında kilit bir konuma yerleşmektedir. Geri bağlantı katsayısının 1’den büyük, ileri bağlantı katsayısının 1’den küçük olduğu durumda, sektörün üretimi girdi kullandığı sektörlerin üretimlerine daha fazla duyarlı olmakta, bir anlamda sektörler arası arza bağımlı olmaktadır. Son olarak, geri bağlantı katsayısının 1’den küçük, ileri bağlantı katsayısının ise 1’den büyük olduğu durumda, sektörün üretimi,

27

sektörün çıktısını girdi olarak kullanan sektörler açısından daha fazla önemli olmakta ve bu da bu sektörü girdi sağladığı sektörlerdeki talebe bağımlı bir sektör yapmaktadır (Miller ve Blair, 2009: 559-560).