2.5. Türkiye’de Gelir Dağılımı
2.5.1. Türkiye’de Yapılan Gelir Dağılımı Araştırmaları
Ülkemizde gelir dağılımı ciddi bir biçimde ilk olarak 1959 yılında Prof. Dr. Nejat Bengül tarafından Standfort Üniversitesi’ndeki “Gelir Dağılımı Araştırması İçin Öneriler” adlı çalışmayla gündeme getirilmiştir.
1960 yılından sonra gelir dağılımına yönelik yapılan çalışmalarda giderek artmış yaşanmıştır. Planlı döneme geçişle birlikte planlarda, gelir dağılımı ile ilgili kısmi analizlere yer verilmiştir. Ayrıca SBF öğretim üyeleri Alpaslan Işıklı, Tuncer Bulutay, Korkut Boratav ve Uğur Kurum tarafından yapılan çalışmalar Türkiye genelini kapsayan geçerli çalışmalar olmayıp, gelir dağılımının kısmi analizine yönelik çalışmalar olarak kabul edilmektedir52.
Türkiye’de kişisel gelir dağılımındaki adaletsizliği açıklamak amacıyla gelir dağılımı anketleri kullanılmaktadır. Türkiye’de 1963–2004 döneminde, çeşitli kişi ve kuruluş tarafından dokuz tane gelir dağılımı çalışması yapılmıştır. 1987, 1994, 2002 ve 2003 yılı gelir dağılımı araştırmaları DİE tarafından53, 2004 yılına ait gelir dağılımı araştırması ise Türkiye İstatistik Kurumu tarafından yapılmıştır.
51 Coşkun Can Aktan ve İstiklal Yaşar Vural, agm., s. 11 52 İsmail Karaman, agm., s. 158
53 Zafer Yükseler, “1994, 2002 ve 2003 Gelir ve Tüketim Harcamaları Anketleri: Anket Sonuçlarına Farklı Bir
İlk ayrıntılı gelir dağılımı araştırması 1963 yılında DPT içinde Tolga Çavuşoğlu ve Yusuf Hamurdan tarafından yapılmıştır. Bu çalışmada, gelir vergisi mükelleflerinin beyan ettikleri gelir düzeylerini esas alınmış, fakat gelir vergisi kapsamının dar olması, bu çalışmanın eleştirilmesine neden olmuştur. Verilerin yeterli olmayışı, bulgularının güvenilirliği olumsuz yönde etkilemesine rağmen bu çalışma bireysel gelir dağılımındaki eşitsizliği ilk olarak ortaya koyan çalışma olarak literatüre geçmiştir.54.
1968 Gelir Dağılımı Araştırması, Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü tarafından yapılan bir anket temel alınarak Tuncer Bulutay, Hasan Ersel, Serim Timur tarafından yapılmıştır. İlk araştırmaya göre daha kapsamlı olan bu çalışmada, şehir ve köy farkı dikkate alınmıştır. 1973 yılında ise DPT, yine aynı enstitü tarafından yapılan “Türkiye’nin Nüfus Yapısı ve Nüfus Sorunları” konusunda Türkiye çapında bir örnekleme niteliğinde olan araştırmanın hane halkına ait verileri kullanılarak yeni bir gelir dağılımı araştırması yapmıştır. Bu araştırmada beş bölge yanında İstanbul, Ankara ve İzmir metropol alanları için hesaplamalara da yer verilmiştir. Metropollerin dışında kalan alalar ise kentsel ve kırsal olarak ikiye ayrılmıştır55.
DİE gelir dağılımı konusunda Türkiye genelini kapsayan ilk çalışmasını 1987 yılında yapmıştır. Anket sonuçları “Tüketim Harcamaları” ve “Gelir Dağılımı” olmak üzere iki şekilde yayınlanmıştır56. Bu anket, bölge, nüfus tabakaları ve kır- kent bazında Türkiye çapında gelir ve tüketim farklılaşmasını belirlemek amacıyla yapılan ilk çalışma olması açısından önemlidir. Bu çalışmada gelir dağılımı verileri sektörel, ücret, ücret dışı gelir, tarım ve tarım dışı gelir, ücretin elde ediliş şekli, hane halkı fertlerinin işteki durumu, bölgelere ve nüfus gruplarına göre ayrıntılı olarak incelenmiştir.
1994 yılında DİE tarafından bu anket esas alınarak bir çalışma daha yapılmıştır. Bu son çalışma, 1994 Hane halkı Tüketim Harcamaları ve 1994 Hane
54 TÜSİAD, Türkiye’de Bireysel Gelir Dağılımı ve Yoksulluk: Avrupa Birliği ile Karşılaştırma, Yayın
No:TÜSİAD-T/2000-12/295, 2000, s. 30
55 Süleyman Özmucur, “Türkiye’de Gelir Dağılımı”, Yeni Türkiye Dergisi, Sayı: 6, Eylül-Ekim 1995, s. 146 56 DİE, “2002 Hanehalkı Bütçe Anketi Gelir Dağılımı Sonuçları”, 06.11.2003 Tarihli Haber Bülteni
halkı Gelir Dağılımı Anketi olmak üzere iki soru kâğıdı kullanılarak hazırlanmıştır. Yapılan bu çalışmalarda, gelir dağılımındaki eşitsizliğin belirlenmesinden çok gelir eşitsizlik ölçülerinde kullanılan verilerin derlenmesi amacı güdülmüştür.
DİE, 2002 yılından itibaren her yıl düzenli olarak Hane halkı Bütçe Anketi uygulamayı planlamıştır. 2002 yılına ait bu anketten tüketim harcamaları ve gelir dağılımına ilişkin bilgiler elde edilmiştir. Bu anket, 1 Ocak - 31 Aralık 2002 tarihleri arasında bir yıl süre ile aylık 800, yıllık ise 9.600 örnek hane halkına uygulanmıştır57. Ayrıca 1994 yılı Gelir Dağılımı Araştırmasında istihdam ile ilgili veriler oluşturulmasında 12 yaş ve üstü dikkate alınırken, 2002 yılı Gelir Dağılımı Araştırmasında 15 yaş ve üstü temel alınmıştır58.
2003 Hane halkı Bütçe Anketi ise, 1 Ocak-31 Aralık 2003 tarihleri arasında bir yıl süre ile kentsel kesimden her ay değişen 1.512 ve kırsal kesimden her ay değişen 648 hane halkı olmak üzere aylık toplam 2.160, yıllık toplam 25.920 örnek hane halkına uygulanmıştır. 2003 yılından sonraki gelir dağılımı verileri, 2005 yılından itibaren DİE’nin(TUİK) uygulayacağı Hane halkı Gelir ve Yaşam Koşulları Anketi’nden elde edilecekti. 59.
1994 – 2003 döneminde DİE tarafından yapılan üç çalışmada yöntem ve örnek büyüklüğü bakımından önemli farklılıklar vardır. Örnek büyüklüğü bakımından 1994 ve 2003 anketi daha uyumlu olmasına karşın 2002 anketi 1994 ve 2003 anketine göre daha kısıtlı bir örnek büyüklüğüne sahiptir. Ayrıca 1994 ve 2002 yıllarının ekonomik kriz ve krizden çıkış yılları olması nedeniyle 2003 yılı daha normal bir yıl olarak ele alınmaktadır. Gelir dağılımı sonuçlarına göre bir kıyaslama yapılırken bu farklılıkların göz önüne bulundurulması sağlıklı mukayese açısından gereklidir.
2004 yılında Türkiye İstatistik Kurumu tarafından yapılan Hane halkı Bütçe Anketi ise 1 Ocak-31 Aralık 2004 tarihleri arasında bir yıl süre ile her ay değişen
57 ASKON, Türkiye Ekonomisi, Araştırma Raporları: 6, 2004, s. 87
58 Zafer Yükseler, “2002 Hanehalkı Bütçe Anketi: Gelir Dağılımı ve Tüketim Harcamalarına İlişkin Sonuçların
Değerlendirilmesi”, TCMB, Aralık 2003, s. 2
aylık 750; yıllık ise 3640 örnek hane halkına uygulanmış, ayrıca bu ankette Türkiye geneli, kentsel ve kırsal alanlar ayrımında tüketim harcaması ve gelir dağılımı göstergeleri elde edilmiştir60.
Yukarıda sayılan araştırmaların sonuçlarını genel olarak vermek amacı ile Tablo 2 oluşturulmuştur. Bireysel gelir dağılımı hesaplamalarında yüzde payları çok yaygındır. Bütün hane halkları gelirlerine göre en küçükten en büyüğe doğru sıralandığında %20’lik hane halkı gruplarının gelirden aldığı yüzde paylar verilmiştir. Bütün bu araştırmalarda en düşük gelirli hane halkı grubundan başlayarak en yüksek gelirli hane halkı grubuna kadar ki beş gelir grubunun gelirin yüzde kaçını aldıkları verilmiştir. Tablo 2’nin son sırasında gelir dağılımı araştırmalarının sonucu olarak Gini katsayıları’da verilmiştir.
Tablo 2’ye bakıldığında ister %20’lik gelir paylarına, ister Gini katsayılarına göre Türkiye’de gelir dağılımının adaletten epeyce uzak olduğu açıkça görülmektedir. Araştırma yöntemlerindeki farklılıklara rağmen bu tümünün yansıttığı bir gerçektir.
Tablo 261: Türkiye’de Yapılmış Mevcut Gelir Dağılımı Araştırmaları Sonuçları
KAYNAK: TUİK, Hane Halkı Gelir dağılımı Sonuçları, 2009
Tüm bu araştırmalar Türkiye’de gelir dağılımı adaletsizliğinin oldukça yüksek olduğunu, ancak zamanla azalma eğiliminde olduğunu göstermektedir. Özellikle en yüksek gelirli %20’lik kesimin gelirden aldığı payla, en düşük gelirli %20’lik kesimin gelirden aldığı pay karşılaştırıldığında gelir dağılımının ne derece adaletsiz olduğunu görmek mümkündür. Elimizde ki en son 2005 verilerine baktığımızda en düşük ve en yüksek %20’lik dilimler arasındaki oran 7,2’dir.Elimizdeki bu oran dahi Türkiye’de ki Gelir dağılımı bozukluğunu ortaya koymaya yetmektedir.
61TUİK, “Hanehalkı Gelir Dağılımı Sonuçları”25.12.2006 Tarihli Haber Bülteni,Sayı 207
Hane halkı Yüzdeleri En Düşük %20 İkinci %20 Üçüncü %20 Dördüncü %20 En Yüksek %20 Gini Katsayısı 1963 4.5 8.5 11.5 18.5 57.0 0.55 1968 3.0 7.0 10.0 20.0 60.0 0.56 1973 3.5 8.0 12.5 19.5 56.5 0.51 1978 2.9 7.4 13.0 22.1 54.7 0.51 1983 2.7 7.0 12.6 21.9 55.8 0.52 1986 3.9 8.4 12.6 19.2 55.9 0.50 1987 5.2 9.6 14.1 21.2 49.9 0.43 1994 4.9 8.6 12.6 19.0 54.5 0.49 2002 5.3 9.8 14.0 20.8 50.1 0.44 2003 6.0 10.3 14.5 20.9 48.3 0.42 2004 6.0 10.7 15.2 21.9 46.2 0.42 2005 6.1 11.1 15.8 22.6 44.4 0.40