Türkiye’de Borsa Tarihi ve Borsa İstanbul

18. ve 19. yüzyılda Avrupa’da yaşanan sanayi devrimi sonrası ortaya çıkan büyük anonim ortaklıklar halka açılarak sermaye piyasalarının gelişmesine katkı sağlamıştır. Osmanlı İmparatorluğu, bu gelişmeleri çağdaşlarıyla aynı oranda yakalayamamış ve devletin ekonomik faaliyetleri tarım, esnaf ve zanaatkârların üretimleri ile ithal malların ticaretinden daha öteye gidememiştir. Ancak Osmanlı İmparatorluğu’nda yaşayan yabancı tacirler ve gayrimüslimler, Avrupa’daki şirketlerin hisse senetleri ve tahvillerine ilgi göstermiştir. Söz konusu hisse senetleri ve tahvillerin, bu kimseler eliyle İstanbul’da ve Osmanlı İmparatorluğu’nun diğer bazı merkezlerinde dolaşıma sunulması, sarraflar ve bankerler aracılığı ile alınıp

28 _{6362 sayılı Kanun 30.12.2012 tarihinde Resmi Gazetede yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. Kanun’un 138’inci}

maddesi uyarınca Borsa İstanbul A.Ş. borsacılık faaliyetleri yapmak üzere Kanun’un yürürlüğe girdiği tarihte kurulmuş ve esassözleşmesinin 3 Nisan 2013 tarihinde tescil edilmesiyle de faaliyetine başlamıştır. Söz konusu madde uyarınca Borsa İstanbul’un kurulmasıyla İMKB’nin tüzel kişiliği sona ermiştir.

29

satılmasıyla İstanbul’da Galata Borsasının temelleri atılmıştır (Tanör, 2000:37-39; Köse, 2001:232; SPK, 2012:19).

19 Kasım 1871 tarihinde yürürlüğe giren Dersaadet Tahvilat Borsası Nizamnamesi ile Galata Borsası, Dersaadet Tahvilat Borsası adıyla yarı yasal bir kurum haline getirilmiştir. Ancak Birinci Dünya Savaşı’nın patlak vermesiyle savaş sırasında birçok spekülatif kambiyo işlemleri olmuş ve mevcut borsa 1923 yılında Ankara Hükümeti’nin denetimine girmiştir (Beşirli, 2009:193).

Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşunu takiben 1929 yılında çıkartılan 1447 sayılı “Menkul Kıymetler ve Kambiyo Borsaları Kanunu” ile sermaye piyasalarının, yeni ismiyle “İstanbul Menkul Kıymetler ve Kambiyo Borsası” adı altında organize olması sağlanmıştır. Tüm bu gelişmelerin ardından sırasıyla; 1981 yılında 2499 sayılı Sermaye Piyasası Kanunu29_{, 1983 yılında menkul kıymet borsalarının kuruluşunu} öngören 91 sayılı Kanun Hükmünde Kararname, 1984 yılında “Menkul Kıymetler Borsalarının Kuruluş ve Çalışma Esasları Hakkındaki Yönetmelik” Resmi Gazete’de yayımlanmıştır. 1985 yılı sonunda ise İMKB resmen kurulmuş ve 3 Ocak 1986 tarihinde alım satım faaliyetlerine başlamıştır (SPK, 2012:48). Diğer yandan, Kıymetli Madenler Borsalarının Kuruluş ve Çalışma Esasları Hakkında Genel Yönetmelik 1993 yılında yayımlanmıştır. Söz konusu Yönetmeliğe dayanılarak 26 Temmuz 1995 tarihinde İstanbul Altın Borsası (İAB) faaliyete geçmiştir.30 _{2001 yılında ise} 19.10.2001 tarih ve 24558 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan 2001/3025 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası A.Ş. (VOB) unvanı altında eksikliği çok uzun zamandır hissedilen bir vadeli işlem borsası kurulması kararlaştırılmıştır. 5 Mart 2004 tarihinde faaliyet izni verilen VOB, 4 Şubat 2005 tarihinde resmi faaliyetlerine İzmir’de başlamıştır.31

Türk sermaye piyasası tarihi açısından önemli bir kilometre taşı olan 6362 sayılı Sermaye Piyasası Kanunu 30.12.2012 tarihinde yayımlanmıştır. Bu Kanun İMKB’nin yapılanması ve borsacılık faaliyeti ile ilgili çok önemli değişiklikler içermektedir. Menkul kıymetler borsalarının hukuki dayanağı olan 2499 sayılı Kanun

29 _{RG: 30.07.1981/17416}

30 _{Borsa İstanbul, http://www.borsaistanbul.com/urunler-ve-piyasalar/piyasalar/kiymetli-madenler-ve-kiymetli-} taslar-piyasasi, Erişim: 07.01.2016

30

ile 91 sayılı Kanun Hükmünde Kararname’yi yürürlükten kaldıran 6362 sayılı Kanun, “borsa” tanımını değiştirerek32 _{kamu kurumları olarak kurulan borsaların anonim} şirket şeklinde faaliyet göstermesini sağlamıştır. Bu gelişmelerle İMKB, Borsa İstanbul Anonim Şirketi (BİST) adı altında özel hukuk tüzel kişiliğini haiz bir şekilde yeniden yapılanmıştır (SPK, 2012:48). Dünya ve Türk borsalarının anonim şirket olarak yapılanmalarına ilişkin düzenlemelerin altında yatan temel sebep, bilgi ve iletişim teknolojilerinde yaşanan gelişmeler ve bu gelişmelerle ortaya çıkan yoğun rekabet ortamıdır. Böyle bir ortamda varlıklarını sürdürmek isteyen borsalar özelleşme gibi organizasyon ve işleyiş yapılarında değişiklikler yaparak alternatif finansman kaynaklarına erişim kolaylığı sağlamayı ve daha kurumsal bir yönetime kavuşmayı amaçlamaktadır (Campbell, 1993:69:Çetin ve ark.’dan 2014:131). Borsa İstanbul, esas sözleşmesinin tescil edilmesinin ardından 3 Nisan 2013 tarihinde faaliyete başlamış ve 5 Nisan 2013 tarihi ise ilk seans günü olmuştur.33

Sermaye piyasalarında yaşanan son gelişmelere kadar Türkiye’de dört farklı türde borsa faaliyette bulunmuştur. Bunlar; menkul kıymetlerin işlem gördüğü İMKB, tarımsal ürünlerin spot (toptan alım–satım) olarak işlem gördüğü ticaret borsaları, kıymetli madenlerin işlem gördüğü İAB, finansal ve tarımsal sözleşmelerin işlem gördüğü VOB’dur. 6362 sayılı Kanun ile hayat bulan Borsa İstanbul; bugün İMKB, İAB ve VOB’u tek çatı altında birleştiren bir yapı olarak görevini sürdürmektedir. Bu sebeple artık Türkiye’de Borsa İstanbul ve ticaret borsaları şeklinde iki türde borsa faaliyetinden bahsetmek daha doğru olacaktır.

32 _{2499 sayılı Kanun’un 40’ıncı maddesinde borsa; “ Sermaye piyasası araçlarının işlem göreceği borsalar; özel}

yasalarında yazılı esaslar çerçevesinde teşkilatlanarak, menkul kıymetlerin ve diğer sermaye piyasası araçlarının güven ve istikrar içinde, serbest rekabet şartları altında, kolayca alınıp, satılabilmesini sağlamak ve oluşan fiyatları tespit ve ilan etmekle yetkili olarak kurulan kamu tüzel kişiliğini haiz kurumlardır.” şeklinde tanımlanmıştır. 6362 sayılı Kanun’un md. 3/1/ç bendinde ise borsa; “borsa, anonim şirket şeklinde kurulan, sermaye piyasası araçları, kambiyo ve kıymetli madenler ile kıymetli taşların ve SPK tarafından uygun görülen diğer sözleşmelerin, belgelerin ve kıymetlerin serbest rekabet şartları altında kolay ve güvenli bir şekilde alınıp satılabilmesini sağlamak ve oluşan fiyatları tespit ve ilan etmek üzere kendisi veya piyasa işleticisi tarafından işletilen ve/veya yönetilen, alım satım emirlerini sonuçlandıracak şekilde bir araya getiren veya bu emirlerin bir araya gelmesini kolaylaştıran, 6362 sayılı Kanun’a uygun olarak yetkilendirilen ve düzenli faaliyet gösteren sistemleri ve pazar yerleri” olarak tanımlanmıştır.

33 _{Borsa İstanbul, http://www.borsaistanbul.com/data/kilavuzlar/Borsa_Istanbul_Bir_Donusum_Hikayesi.pdf,}

31