Sermaye Piyasasının Unsurları

Sermaye piyasası başlıca altı unsurdan meydana gelmektedir. Bunlar sırasıyla; fon talep edenler, fon arz edenler, sermaye piyasası araçları, tasarrufların yatırımlara dönüştürülmesine aracılık eden yardımcı kuruluşlar, borsalar ve teşkilatlanmış diğer piyasalardır. Bunlardan fon talep edenler, fon arz edenler ve tasarrufların yatırımlara dönüştürülmesine aracılık eden yardımcı kuruluşlar, sermaye piyasası uyuşmazlıklarının tarafı olması sebebiyle sermaye piyasası uyuşmazlıklarının tahkim ile çözümü konusunda doğrudan etkilenecek olan piyasa unsurlarıdır.

2.2.1. Fon talep edenler (İhraççılar)

Fon talep edenler, iktisadi-ticari faaliyetlerini gerçekleştirmek üzere ihtiyaç duydukları kaynağı karşılamak üzere sermaye piyasası aracı ihraç eden kesimdir. 6362 sayılı Sermaye Piyasası Kanunu’nda ihraç “sermaye piyasası araçlarının ihraççılar tarafından çıkarılıp, halka arz edilerek veya halka arz edilmeksizin satışı” olarak tanımlanmıştır (md.3/1-ğ). Söz konusu Kanunda ihraççı terimi ise, “sermaye piyasası araçlarını ihraç eden, ihraç etmek üzere Sermaye Piyasası Kuruluna başvuruda

24

bulunan veya sermaye piyasası araçları halka arz edilen tüzel kişileri ve bu Kanuna tabi yatırım fonları” olarak tanımlanmıştır (md. 3/1-h). Tanımdan da anlaşılacağı üzere, yatırım fonları hariç, gerçek kişilerin ihraçta bulunması mümkün olmayacaktır. 6362 sayılı Kanunda tüzel kişiliği haiz kurumlar açısından herhangi bir sınırlama bulunmamakla birlikte, kendi özel mevzuatında sermaye piyasası aracı ihraç edemeyeceği düzenlenen kuruluşlar tüzel kişiliği haiz olsa bile ihraççı olamayacaktır (Günal, 1997:3; SPL, 2015:10).

2.2.2. Fon arz edenler (Yatırımcılar-müşteriler)

Fon arz edenler, tasarruflarını getiri beklentisi ile sermaye piyasası araçlarına yatıran gerçek ve tüzel kişilerden oluşan kesimdir. Sermaye piyasalarındaki en önemli taraf konumunda bulunan tasarruf sahipleri birikimlerini alışılagelmiş yatırım olanaklarının dışında ve güvenli piyasalarda değerlendirmeyi tercih eder. 6362 sayılı Kanun’un 45’inci maddesinin dördüncü fıkrasında yatırım kuruluşlarının yatırım hizmet ve faaliyetlerinin icrası sırasında yatırımcılara sağlanacak korumanın belirlenmesi ve farklılaştırılabilmesi amacıyla Sermaye Piyasası Kurulu (SPK)’na yatırımcıları sınıflandırma yetkisi tanınmış ve ortaya bireysel/kurumsal, nitelikli/nitelikli olmayan, kendiliğinden nitelikli/isteğe bağlı nitelikli şeklinde yatırımcı sınıflandırmaları çıkmıştır. Bireysel yatırımcı, kendi risk ve getiri tercihleri doğrultusunda tasarrufları ile sermaye piyasası aracı satın alan gerçek veya tüzel kişilerdir. Kurumsal yatırımcılar münhasıran sermaye piyasasında yatırım yapmak amacıyla diğer tasarruf sahiplerinden topladıkları fonları sermaye piyasası araçlarına yatırarak, bundan elde ettiği getiriyi fon topladığı bireysel tasarruf sahiplerine dağıtan kurumlardır. Nitelikli yatırımcı ise, SPK düzenlemelerinde belirlenen kıstasları karşılayan veya bunun üstünde yatırım büyüklüğüne sahip müşterileri ifade etmek üzere kullanılmaktadır. Nitelikli yatırımcı kurumsal yatırımcılar ile portföy büyüklüğü belirli bir tutarın üzerinde olan bireysel yatırımcıları kapsayan özel bir kategoridir (Tanör, 2000:3; SPL, 2015:10). Bireysel yatırımcıların yeterli teknik donanım ve uzman personel aracılığıyla piyasaları izlemek, gelişmelere göre pozisyon almak ve portföylerini profesyonel olarak yönetme imkânına çoğu zaman sahip olamaması bireysel yatırımcı portföylerinin riskli portföyler olmasına neden olmaktadır. Bu nedenlerle sermaye piyasalarında kurumsal yatırımcılar sınıfı oluşturulmuştur.

25

Kurumsal yatırımcılar, bireysel yatırımcılara riskin dağıtılması ve profesyonel yönetim gibi konularda sağladıkları faydaların yanı sıra sermaye piyasalarının derinleşmesinde ve gelişmesinde de önemli bir role sahiptir (Akın, 2011:2). Yatırımcılar arasında meydana gelen sınıflandırma farklılıkları bu yatırımcı çeşitlerinin tabi olduğu mevzuat düzenlemelerinin de farklılaşmasına neden olmuştur.

2.2.3. Sermaye piyasası araçları

Sermaye piyasası sistemi içerisinde kaynak ihtiyacı duyan kesim, diğer bir ifadeyle fon talep edenler, birikimlerini değerlendirmek üzere hazır bekleyen tasarruf sahiplerinden, bir başka ifadeyle fon arz edenlerden, ya kredi mekanizmasını aradan çıkararak borç alırlar ya da onları kendilerine ortak etmeyi tercih ederler (SPL, 2015:11-12). Borçlanma seçeneğinin tercih edilmesi durumunda kullanılacak olan sermaye piyasası araçlarının başında tahvil ve bono gelirken ortaklık seçeneğinde kullanılacak olan sermaye piyasası araçlarının başında hisse senedi gelmektedir (Fabozzi ve Drake, 2009:125). Söz konusu sermaye piyasası araçlarının tasarruf sahiplerine satılmasının ardından fon talep edenler ile fon arz edenler arasında alacaklılık ya da ortaklık şeklinde hukuki bir ilişki kurulmuş olur (Tanör, 2000:3).

Sermaye piyasası araçları yardımcı kuruluşların yerine getirdiği aracılık fonksiyonunun konusunu oluşturmaktadır. Bu araçlar aynı zamanda sermaye piyasası uyuşmazlıklarının da konusunu oluşturmaktadır. Bu sebeple sermaye piyasasında meydana gelen tüm faaliyetler bu araçlarla ilgili iş ve işlemlere dayanmaktadır.

6362 sayılı Kanunu’nda sermaye piyasası araçları, menkul kıymetler ve türev araçlar ile yatırım sözleşmeleri de dâhil olmak üzere SPK tarafından bu kapsamda olduğu belirlenen diğer sermaye piyasası araçları olarak tanımlanmıştır (md. 3/1-ş). Sermaye piyasası araçlarının neler olduğu her piyasayı düzenleyen mevzuatta farklı olarak belirlenebildiği için her piyasada işlem gören sermaye piyasası araçlarının sayısı ve niteliği farklılıklar arz etmektedir.

2.2.4. Yardımcı kuruluşlar (Aracı kurumlar/aracı kuruluşlar)

Sermaye piyasası sisteminde fon talep edenler ile fon arz edenler arasında gerçekleştirilen fon transferinin sağlıklı, verimli ve hukuka uygun bir zeminde

26

gerçekleştirilmesi için danışmanlık, pazarlamacılık, gişe hizmetlerinin sunulması gibi faaliyetlerin bu konuda uzmanlaşmış ve daha da önemlisi yetki almış kurumlar tarafından yerine getirilmesi büyük önem arz etmektedir (Fabozzi ve Drake, 2009:114; SPL, 2015:12). Örneğin, ihraççının hangi sermaye piyasası aracını hangi fiyat üzerinden ihraç etmesinin uygun olacağı, bunun için en uygun zamanın ne olduğu gibi konularda kendisine profesyonel anlamda yardımcı olacak kurumlara ihtiyacı vardır. Aynı doğrultuda yatırımcıların da hangi araçlara, ne zaman yatırım yapması gerektiği gibi konularda yardım alması gerekebilir. Fon transferine ilişkin hemen hemen tüm süreçlerde ihraççı kuruluşun arkasında çoğu zaman görünmeyen bir kahraman olarak rol oynayan yardımcı kuruluşlar aslında piyasada en önemli işlevlerden birini yerine getirmektedir (Tekinalp, 1982:85; Tanör, 2000:260; SPL, 2015:12).

6362 sayılı Kanun’un 35’inci maddesinde, yardımcı kuruluşlar, “sermaye piyasası kurumları” başlığı altında yatırım kuruluşları26_{, kolektif yatırım kuruluşları,} bağımsız denetim, değerleme ve derecelendirme kuruluşları, portföy yönetim kuruluşları, ipotek finansmanı kuruluşları, konut finansmanı ve varlık finansmanı fonları, varlık kiralama şirketleri, merkezi takas ve saklama kuruluşları, veri depolama kuruluşları ile kuruluş ve faaliyet esasları SPK tarafından belirlenen diğer sermaye piyasası kurumları olarak sıralanmıştır. Sermaye piyasasında önemli bir yere sahip olan bu kurum ve kuruluşlar aracılık görevini yerine getirebilmek için birçok hukuki sorumluluğa sahiptir ve bu sebeple sermaye piyasası uyuşmazlıklarında sık sık taraf konumunda bulunmaktadır.

2.2.5. Borsalar ve teşkilatlanmış diğer piyasalar

Mali piyasalar, kurumsallaşma ölçütü dikkate alındığında organize ve organize olmayan piyasalar (tezgâh üstü piyasalar) olmak üzere ikiye ayrılır. Organize piyasalar; Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası (TCMB) Açık Piyasa, TCMB Bankalararası (Interbank) Para Piyasası, TCMB Döviz Piyasası ve Borsa İstanbul

26 _{6362 sayılı Kanun’da yatırım kuruluşu, aracı kurumlar ile yatırım hizmeti ve faaliyetinde bulunmak üzere kuruluş}

ve faaliyet esasları SPK tarafından belirlenen diğer sermaye piyasası kurumları ve bankalar olarak tanımlanmıştır. Mülga 2499 sayılı Sermaye Piyasası Kanunu döneminde aracı kuruluş, banka ve aracı kurumları içeren bir kavram olarak kullanılmakta iken, görüldüğü üzere 6362 sayılı Kanun’da yatırım kuruluşu kavramı banka ve aracı kurumların yanında yatırım hizmet ve faaliyetlerinde bulunan diğer sermaye piyasası kurumlarını da kapsamaktadır.

27

şeklinde sıralanabilir. Organize olmayan piyasaları ise Bankalararası TL Piyasası, Bankalararası Repo Piyasası, Bankalararası Tahvil Piyasası, Bankalararası Döviz Piyasası, Serbest Döviz Piyasası, Serbest Altın Piyasası ve Kapalıçarşı Efektif Piyasası olarak sıralamak mümkündür (Türkiye Sermaye Piyasası Aracı Kuruluşları Birliği27 (TSPAKB), 2010:6).

Sermaye piyasası özelinde organize olmuş piyasalar; binaları, üyeleri, yasaları, kuralları ve yönetenleri belirli olan, alıcı ve satıcıların merkezi bir yerde toplandığı, sadece kayıt altına alınmış menkul kıymetlerin alım-satımının yapıldığı borsalardır (Mishkin, 2004:27). New York Menkul Kıymetler Borsası, Tokyo Menkul Kıymetler Borsası, Borsa İstanbul örgütlenen borsa örnekleridir. Bu piyasalarda, yatırımcılar piyasayı etkileyebilecek bilgilere daha kolay ve doğru bir şekilde ulaşma imkânına sahiptir. Organize olmamış piyasalar ise, sabit bir fiziki mekânın olmadığı, fiyatların pazarlıkla belirlendiği tezgâh üstü piyasalardır. Sermaye piyasası özelinde organize olmamış piyasalara örnek olarak Kapalıçarşı Efektif Piyasası verilebilir (Coşkun, 2008:6-7; TSPAKB, 2010:6).

Mali piyasalarda işlem gören araçların niteliği ve sayısı zaman içerisinde artmaktadır. Bu sebeple, piyasa işlemlerinin sadece borsalarda değil, borsa benzeri yapılarda da gerçekleştirildiği görülmektedir. Mevcut ve doğacak olan yeni finansal araçların işlem göreceği, borsa gibi teşkilatlanmış diğer pazar yerlerinin kamu gözetim ve denetimi altına alınması amacıyla 6362 sayılı Kanun’un, 66’ncı maddesi ile bir düzenleme getirilmiştir (Çetin ve ark., 2014:134). Söz konusu düzenleme uyarınca, borsalar dışında sermaye piyasası araçlarının alıcı ve satıcılarını bir araya getiren, alım ve satımına aracılık eden, bunlar için sistemler ve platformlar oluşturan ve bunları işleten alternatif işlem sistemlerinin, çok taraflı işlem platformlarının ve teşkilatlanmış diğer piyasaların kuruluşuna, yetkilendirilmesine, sermayelerine, bunlarda işlem görecek sermaye piyasası araçlarına, rekabet şartlarına ve bu kuruluşların çalışma ilkelerine ilişkin usul ve esaslar SPK tarafından çıkarılacak yönetmeliklerle düzenlenir. SPK, bunların gözetim ve denetim mercii olarak belirlenmiştir.

27 _{08.01.2001 tarihli ve 2001/1914 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile yürürlüğe konulan TSPAKB Statüsü,}

02.04.2014 tarihli ve 28960 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile yürürlüğe konulan Türkiye Sermaye Piyasaları Birliği Statüsü ile yürürlükten kaldırılmıştır.

28