Türkiye’de özgürlüğü bağlayıcı cezaların infaz edildiği, alt sınıflandırılmalarını bir kenara bıraktığımızda, açık ve kapalı olmak üzere, iki tip ceza infaz kurumu vardır.
Terör suçları, devletin güvenliğine karşı işlenen suçlar, örgüt faaliyeti kapsamında işlenen, örgüt kurmak, yönetmek veya örgüte üye olma suçları ve cinsel dokunulmazlığa karşı işlenen suçlar dışındaki suçlar -ikinci defa mükerrer olanlar ve koşullu salıverilme kararının geri alınması nedeniyle cezası aynen infaz edilenler hariç olmak üzere- ve kasıtlı suçlardan toplam üç yıl veya daha az hapis cezasına mahkûm olanların , taksirli suçlardan toplam beş yıl veya daha az süreyle hapis cezasına mahkûm olanların. adlî para cezası infaz sürecinde hapis cezasına çevrilenlerin ve 9/6/1932 tarihli ve 2004 sayılı İcra ve İflas Kanunu gereğince tazyik hapsine tabi tutulanların cezaları açık cezaevlerinde, diğerlerininki ise kapalı ceza evlerinde infaz edilir. 103
Ceza İnfaz Kurumlarının Yönetimi ile Ceza ve Güvenlik Tedbirlerinin İnfazı Hakkında Tüzük’te, bir de “tehlikeli hükümlü” tanımı yapılmaktadır ki, bu suçlular
“Suçun nitelik ve işleniş şekline göre, toplum için ciddi bir tehlike oluşturan veya kurumun güvenlik ve düzenini ihlal edebileceği konusunda delil veya ciddi emareler
102 Zimbardo P., a.g.e., s. 21-50 http://pdf.prisonexp.org/evil.pdf SGT: 17.12.2020.
103 5275 sayılı Kanunun 14. maddesinin 2. fıkrası.
37
olan hükümlüler” olarak tanımlanırlar ve bu hükümlülerin yüksek güvenlikli, kapalı cezaevinde tutulurlar. 104
Bu gruplama farklı suç türlerine ait hükümlü ve tutukluları bir arada tutmakla beraber, her tutuklu tipine göre farklı bir cezaevi kültürü ve treatman’ın uygulandığı anlamına da gelmektedir.
Tablo E.1.: Adalet Bakanlığı’nın TBMM’ne gönderdiği 2020 bütçe raporu
Adalet Bakanlığı’nın TBMM’ne gönderdiği 2020 bütçe raporuna göre Türkiye cezaevlerinde 2019 itibarıyla 282 bin 703 hükümlü ve tutuklu bulunmakta, 66 bin 847 personel de görev yapmaktadır.105 Bu rakam 16 sene içerisinde, %315'lik bir artışı göstermektedir.106
104 Ceza İnfaz Kurumlarının Yönetimi İle Ceza Ve Güvenlik Tedbirlerinin İnfazı Hakkında Yönetmelik, 2.
Kısım Madde 76, Cumhurbaşkanı Kararının Tarihi : 28/3/2020, Sayısı : 2324, Yayımlandığı Resmî Gazetenin Tarihi : 29/3/2020 Sayısı : 31083
105Yılmaz Ö, 355 cezaevinde 282 bin mahkûm var, Milliyet Gazetesi Haberi, 24.10.2019
https://www.milliyet.com.tr/gundem/355-cezaevinde-282-bin-mahk-m-var-6063610#:~:text=Adalet%20Bakanl%C4%B1%C4%9F%C4%B1%2C%20TBMM'ye%20g%C3%B6 nderdi%C4%9Fi,modern%20cezaevinin%20daha%20yap%C4%B1laca%C4%9F%C4%B1n%C4%B 1%20bildirdi. SGT 19.11.2020.
106Cerrahoğlu E, Türkiye’de Tutukluluk ve Mahkûmiyet, Jurnos, Ekim 2018 https://140journos.com/turkiyede-tutukluluk-ve-mahkumiyet-49ad79488cbb SGT 19.11.2020.
38
Adalet Bakanlığı Ceza ve Tevkif evleri Genel Müdürlüğü, yine kendi web sitelerinde, cezaevlerine ilişkin vizyonlarını:
. Özgürlüğünden yoksun bırakılan herkese Anayasa, uluslararası ve ulusal kanunların çerçevesinde insan haklarının gerektirdiği gibi saygılı davranmanın ölçüsü olarak;
öncelikle, kapasite sorunun ortadan kaldırılmasına yönelik, modern, sağlıklı, güvenlikli, mekanik, elektronik donanımlı ve rehabilitasyon işlemlerine elverişli ceza infaz kurumu projeleri hazırlanıp, öncelikle metropol kentlerden başlayarak bu cezaevlerinin yapımı tamamlamak,
. Fiziki altyapının gerçekleştirilmesi esnasında; yapılan bu ceza infaz kurumlarında cezaevi yaşamının, genel toplum yaşamının olumlu yönlerine mümkün olabildiğince yaklaşılmasına çalışmak,
. Bu amaçla da hükümlü ve tutuklulara sağlanan barınma mekanlarının insan onuruna ve mümkün olabildiğince özel yaşama saygı gösterecek biçimde olmasına, çalışmak
olarak tanımlamaktadır.107
Adalet Bakanlığı Ceza ve Tevkif evleri Genel Müdürlüğü, yine kendi web sitesinde, özellikle son 15 yılda, yıllardır süregelen sorunlar, Avrupa Birliği uyum politikalarına ve adalet sisteminin iyileştirilmesi yönündeki ulusal politikalara paralel olarak ceza
107Ceza Ve Tevkifevleri Genel Müdürlüğü Vizyon bildirges, Web Sitesi https://cte.adalet.gov.tr/Home/SayfaDetay/vizyon SGT 19.11.2020.
39
infaz sisteminde de kimi adımlar atıldığını söyler. Bu çerçevede uluslararası standartlara uymayan kurumların kapatılmasından, ceza infaz kurumu personelinin niteliğinin arttırılmasına ve ceza infaz kurumlarında bulunan tutuklu ve hükümlülerin haklarının geliştirilmesine yönelik önemli mevzuat değişikliklerine gidilmesine kadar pek çok alanda reformlar yapılma yoluna gidildiği de belirtilir.108
Diğer taraftan, Türkiye İnsan Hakları karnesinin en zorlandığı noktaların başında hukuk ve bunun içinde de cezaevlerine yönelik değerlendirmeler gelir.
Gerek ulusal gerekse uluslararası STK’ların, İnsan Hakları Örgütlerinin, İnsan Hakları Komisyonlarının, Türkiye cezaevlerine yönelik çalışma ve gözlem raporları incelendiğinde son 30 yıl zarfında Türkiye cezaevlerinin genellikle, cezaevi isyanları, yaşanan insan hakları ihlalleri, ölüm oruçları, şiddet, sürekli artan cezaevi nüfusları ama azal(a)mayan yeniden suç işleme oranları ve bu sebeple inşa edilen yeni cezaevleriyle, tutuklu ve hükümlülere sunulan yatılacak alan, hava değişimi, banyo ve tıbbi olanaklar gibi fiziki nedenlerden kaynaklanan düşük yaşam koşulları; isyanlar, firarlar, çatışmalar, güvenlik sorunları ve yönetimden kaynaklanan sorunlarla birlikte anılan kurumlar olarak gündeme geldiği109 ve devletin resmi ideolojisini kabul etmeyen ve farklı siyasi görüşlere sahip kişileri ‘ehlîleştirilme’ alanları olarak kullanıldığına dair eleştirilerle anıldığı görülmektedir.110
Türkiye cezaevlerinde sadece cezaevlerinin performansını değil ülkenin genel itibariyle insan hakları ve hukuk alanındaki itibarını da zedeleyen hak ihlalleri temel itibariyle yasalardan kaynaklanan ihlaller değildir. Aksine, yani ilgili konuda yasa varken, yerel mahkemelerin Anayasa Mahkemesi kararlarını uygulamadığı, AİHM kararlarının yerine getirilmesi yükümlülüğünün ihmal edildiği, cezaevi yönetimlerince infaz hukukunda yer almasına rağmen gözardı edilen onlarca durumdan kaynaklı pek çok hak ihlali meydana gelmektedir. Pek çok cezaevinde pek
108 Adalet Bakanlığı, Ceza Ve Tevkifevleri Genel Müdürlüğü, Ceza İnfaz Alanında Yürütülen Projeler, web sayfası, https://cte.adalet.gov.tr/Home/SayfaDetay/ceza-infaz-alaninda-yurutulen-projeler SGT 19.11.2020.
109 Demirtaş T, Cezaevleri Gerçeği, Seyfullah Edis’e Armağan, Dokuz Eylül Üniversitesi Yayını, , İzmir, 2000, s.135.
110 Mandıracı B, Yargı Reformu 6: Türkiye’de Ceza İnfaz Politikaları Ve Kurumlarına İlişkin Yapısal Sorunlar Ve Çözüm Önerileri, Tesev Demokratikleşme Programı Siyasa Raporları Serisi, , Şubat 2015, s.7.
40
çok hükümlü ve tutuklu uygulamadaki aksaklıklara binaen anayasa ve uluslararası insan hakları hukuku kapsamında korunan haklarını kullanma da zorluklar yaşayabilmektedir.111
Hatta öyleki Uluslararası Af Örgütü Türkiye raporuna göre, BM Yargısız ve Keyfi İnfazlar Özel Raportörü Asma Jahangir, gözaltı merkezleri ve cezaevlerindeki tutuklu ve hükümlülerle yaptığı görüşmelere dayanarak, işlenen insan hakları ihlallerinin yerleşik cezasızlık kültürüyle karşı karşıya kaldığını, mağdurların, uygulamada kasden işlenen insan hakları ihlallerini tarafsız ve etkili bir şekilde araştırabilecek bağımsız bir organ bulunmadığı için de adaleti elde etme şanslarının oldukça düşük olduğunu tespit etmektedir. 112
Türkiye cezaevleri tarihinin, Cumhuriyet tarihi boyunca İstiklal mahkemelerinden bu yana, başta 12 Eylül cunta dönemi olmak üzere , 12 Eylül öncesi ve sonrası tüm cunta dönemlerinde daha da sertleşerek ama “normal” sayılabilecek dönemlerde de yeterince “demokratikleşmeyerek”, baskının ve depolitizasyonun, kişiliksizleştirmenin, yalnızlaştırma politikalarının bir araç olarak kullanılarak , başta muhalifler olmak üzere, toplumun genelini dizayn etme yerleri olarak da bir işleve sahip olduğunu söylemek çok da yanlış olmaz.113
Türkiye cezaevlerine ilişkin büyüklü küçüklü çok sayıda sorunun bulunduğu, bunun tüm hükümetler tarafından bilinmesine rağmen, yılların ihmali sonucu sorunların giderek büyüdüğü bir gerçektir. Sağlık, beslenme ve temizlik koşullarının yetersizliğinden, görüşlerle ilgili olarak ailelerin cezaevleri önünde saatlerce bekletilmesine, güvenliğin jandarma ve infaz koruma memurları tarafından sağlanmasının yarattığı çift başlılık ve hükümlülerin topluma uyum gösterecek bireyler olarak yeniden sosyalleştirilememesine kadar çok çeşitli sıkıntılar bulunmaktadır.114
111 Uluslararası Af Örgütü , “Türkiye: İnsan Haklarındaki Kötüye Gidiş Giderek Derinleşiyor”, Endeks Eur 44/0835/2019 Ağustos 2019 Orijinal Dili: İngilizce .
112 Uluslararası Af Örgütü , “Türkiye Yerleşik Cezasızlık Kültürü Sona Ermeli “Uluslararası Af Örgütü 5 Temmuz 2007 AI Index: EUR 44/008/2007.
113 Efe Ü, Hapishanelerde Son Durum ve İnsan Hakları, Türkiye’de Mahpus Olmak 2 Yayına Hazırlayan: Tayfun Koç, Cisst/Tcps Konferanslar, Konferans Kitabı 3 - 4 Aralık 2016, s. 26-45.
114 Demirbaş T, Cezaevinde Yeniden Sosyalleştirme (Tretman) Sorunları, İnfaz Hukukunun Sorunları, Alman Kültür Merkezi ve Başkent Üniversitesi tarafından 24/25.11.2000 tarihinde düzenlenen Sempozyum bildirisi, Ankara 2001, s.391-92,
41
Bu sorunlara ana hatlarıyla değinmek gerekirse, şöyle bir tablo ile karşılaşırız: