6. ĠRAN NÜKLEER PROGRAMI VE TÜRKĠYE
6.3. Türkiye – Ġran – Brezilya Uranyum Takas AntlaĢması (Tahran
Türkiye, Brezilya ile müzakere yoluyla çözümü için yeni bir öneri hazırlamıĢ ve bu geliĢmeden ABD BaĢkanı Obama‟yı da haberdar ederek destek istemiĢtir. Da Silva ve Erdoğan‟ın Obama‟dan istediği destek Obama‟nın Da Silva‟ya hitaben yazdığı 20 Nisan tarihli mektupla gelmiĢtir. Bu mektupta Obama, “Brezilya‟dan Ġran‟ı uranyumunu Türkiye‟nin himayesine vermesi için etki altına almasını” istemiĢtir.201
Benzer içeriğe sahip baĢka bir mektup da Erdoğan‟a gönderilmiĢtir. Washington Zirvesi‟nin hemen ardından DıĢiĢleri Bakanı Davutoğlu Brezilya‟ya giderek bu ülkedeki mevkidaĢı Celso Amorim ile bahsedilen öneri hakkında görüĢmelerde bulunmuĢtur. Böylece Washington Zirvesi, Türkiye ve Brezilya arasında Ġran‟ın nükleer programının diplomatik yollardan çözülmesi yönünde yeni bir giriĢimde bulunmaları için ortak bir zemin sağlamıĢtır.
28 Nisan‟da Tahran‟a giden Brezilya DıĢiĢleri Bakanı Amorim, Batı ile Ġran
200http://www.orsam.org.tr/tr/trUploads/Yazilar/Dosyalar/201076_bayram.pdf, eriĢim tarihi:
17.05.2013.
arasındaki nükleer krizin aĢılması için Türkiye ile birlikte arabuluculuk yapmayı önermiĢtir.202
Ġran Brezilya‟nın önerisine olumlu cevap vermiĢ; Ġran CumhurbaĢkanı Ahmedinecad 4 Mayıs 2010‟da, nükleer yakıt anlaĢmasında Brezilya‟nın arabuluculuğunu prensip olarak kabul ettiğini açıklamıĢtır.203
BM himayesinde düzenlenen NPT‟nin gözden geçirildiği konferansın açılıĢına katılmak üzere New York‟a giden Ahmedinecad, Ġran‟ın nükleer yakıt takasına hazır olduğunu belirterek karĢı tarafın samimiyet göstermesi durumunda bu sorunun çözülebileceğini söylemiĢtir. Ahmedinecad, bu kapsamda BaĢbakan Erdoğan‟ın ve Brezilya Devlet BaĢkanı Lula da Silva‟nın Ġran‟a gideceklerini ve bu konuda görüĢmeler yapacaklarını duyurmuĢtur.204 Da Silva 16 Mayıs‟ta üç yüz kiĢilik bir delegasyonla birlikte Tahran‟a gitmiĢtir. BaĢbakan Erdoğan ise Ġran‟dan anlaĢmayla ilgili olumlu bir sinyal gelmediğini belirterek Tahran‟a gitmeyeceğini açıklamıĢtır. Ancak Ġran‟ın anlaĢmaya razı olduğu haberinin gelmesi üzerine Erdoğan 16 Mayıs‟ta Tahran‟a gitmiĢtir. 17 Mayıs‟ta Da Silva, Ahmedinecad ve Erdoğan‟ın nezaretinde Amorim, Muttaki ve Davutoğlu uranyum takası mutabakatına iliĢkin Tahran Bildirisini imzalamıĢtır.205
Brezilya, Ġran ve Türkiye DıĢiĢleri bakanlarının imzaladığı Tahran Bildirisi tamamlanmıĢ bir anlaĢma değil, üç ülkenin Ġran ile Viyana Grubu (ABD, Fransa, Rusya ve UAEA) arasında nükleer yakıt takası anlaĢması yapılmasını sağlamak için vardıkları mutabakatı göstermektedir. Diğer bir deyiĢle, Ġran, Tahran Bildirisi‟ne imza atarak bildiride belirtildiği üzere Viyana Grubu ile nükleer yakıt takası konusunda anlaĢmaya hazır olduğunu beyan etmiĢtir.
Bildirinin ilk maddesinde Türkiye ve Brezilya, NPT çerçevesinde Ġran‟ın barıĢçıl amaçlı uranyum zenginleĢtirme faaliyetleri dâhil nükleer enerji araĢtırma- geliĢtirme ve kullanma hakkını kabul etmiĢtir. Bildiride, Ġran ve Viyana Grubu
202 “Brezilya: Türkiye ile arabuluculuk yapabiliriz,” NTV, 28 Nisan 2010
203 “Iran accepts Brazil mediation on nuclear fuel deal,” BBC News, 5 Mayıs 2010. 204 “Erdoğan Ġran‟a gidecek,” Hürriyet, 5 Mayıs 2010.
205 Bildirinin tam ve orijinal metni için bkz. “Joint Declaration of the Ministers of Foreign Affairs of
Turkey, Iran and Brazil,” http://www.mfa.gov.tr/17_05_2010-joint-declaration-of-the-ministersof- foreign-affairs-of-turkey_-iran-and-brazil_.en.mfa>, eriĢim tarihi: 17.06.2013.
arasında nükleer yakıt takası anlaĢmasına varılmasının, nükleer enerjiyle ilgili konularda uluslararası alanda yapıcı ve olumlu bir havanın yaratılması ve iĢbirliği sürecinin baĢlaması için önemli bir adım olacağı belirtilmiĢtir. Bu çerçevede Ġran, düĢük düzeyde zenginleĢtirilmiĢ 1200 kg uranyumu Türkiye‟ye emanet bırakmayı kabul etmiĢtir.206
Türkiye ve Brezilya ise Türkiye‟ye emanet edilen uranyumun Ġran‟ın malı olduğunu kabul etmiĢ ve Ġran‟a isterse uranyumun Türkiye‟de depolanma ve saklanma koĢullarını izleme izni vermiĢtir. Üç ülke, Ġran‟ın bildiride belirtilen hususları kabul ettiğini 7 gün içinde resmi kanallardan UAEA‟ya bildirmesi ve daha önce Ġran‟a 120 kg uranyum yakıtı vermeyi kabul etmiĢ olan Viyana Grubunun cevabını beklemesi konusunda anlaĢmıĢtır. Taraflar, Viyana Grubu‟nun olumlu cevap vermesi durumunda takas anlaĢmasının detaylarının görüĢülmesini ve yazılı bir anlaĢ-maya varılmasını öngörmüĢtür. Kesin anlaĢma sağlandığı takdirde Ġran, bir ay içerisinde az zenginleĢtirilmiĢ uranyumu Türkiye‟ye göndermeyi kabul etmiĢ, karĢılığında Viyana Grubu‟nun 120 kg nükleer yakıtın en geç bir yıl içinde Ġran‟a teslim edilmesini istemiĢtir. AnlaĢmaya riayet edilmemesi halinde Türkiye, Ġran‟ın isteği doğrultusunda, depoladığı uranyumu derhal ve koĢulsuz olarak Ġran‟a geri vermeyi kabul etmiĢtir.207
Tahran Bildirisi ile Ġran, 2009 yılının Ekim ayında önce “evet” dediği, ancak sonra yeni Ģartlar ileri sürdüğü uranyum takas anlaĢmasını kabul ettiğini duyurmuĢ oldu. Kasım ayında Baradey tarafından ortaya atılan Ġran‟ın az zenginleĢtirilmiĢ uranyumunu Türkiye‟ye göndermesi önerisi de Ġran tarafından reddedilmiĢti. Türkiye‟nin aylarca süren ikna çalıĢmalarına rağmen Ġran nükleer yakıt takasının eĢzamanlı olması ve Ġran topraklarında gerçekleĢtirilmesi talebinden geri adım atmamıĢtı. Ancak Brezilya‟nın devreye girmesinden sonra ve ABD‟nin Rusya ve Çin‟i yeni yaptırımlar konusunda ikna etmesinden sonra Ġran az zenginleĢtirilmiĢ uranyumunu Türkiye‟de depolamayı kabul etmiĢtir. Bu nedenle baĢlangıçta Ġran ile
206 Ġran: Uranyum Takası Türkiye‟de Yapılacak”, Radikal, 17 Mayıs 2010,
http://www.radikal.com.tr/Radikal.aspx?aType=RadikalDetayV3&ArticleID=997227&Date=17.05.2 010&Categor yID=81, eriĢim tarihi: 17.06.2013.
207
17 Mayıs 2010 tarihli Türkiye, Ġran ve Brezilya DıĢiĢleri Bakanları Ortak Deklarasyonu”,http://www.mfa.gov.tr/17-mayis-2010-tarihli-turkiye_-iran-brezilya-disisleri-bakanlari -ortakdeklarasyonu.tr.mfa, eriĢim tarihi: 20.07.2013.
Batı arasındaki ihtilafların çözümü konusunda güven artırıcı bir adım olarak görülen takas anlaĢması, arada geçen bunca zamandan sonra kendisinden beklenen etkiyi yaratamamıĢtır.
ABD, 5+1 üyeleri ve UAEK bi l di ri ye i ht i ya t l a ya kl a Ģ m ı Ģ t ı r. Tahran Bildirisi‟nin beklenen etkiyi yaratmamasının ilk nedeni, yukarıda da ifade edildiği gibi Ġran‟ın uzun süre direndikten sonra, ancak BM Güvenlik Konseyinden yeni yaptırım çıkma ihtimali güçlenince anlaĢmaya razı olmasıdır. Ġkincisi, Ġran‟ın Bildirinin imzalandığı gün yüzde 20 oranında uranyum zenginleĢtirmeye devam edeceğini açıklamıĢ olmasıdır. Bu açıklama, Ġran‟ın pozisyonunu değiĢtirmeye niyeti olmadığı Ģeklinde değerlendirilmiĢ, Çin ve Rusya‟nın Amerika‟nın yeni yaptırım arayıĢına desteklerini sürdürmelerine neden olmuĢtur. Tahran Bildirisi‟nin beklenildiği üzere güven inĢa edici etki yaratamamasının bir diğer nedeni de bildiride NPT‟ye üye ülkelerin barıĢçı nükleer enerji elde etme ve kullanma hakları tanındığı halde, Güvenlik Konseyi‟nin ve UAEA‟nın NPT çerçevesindeki yükümlüklerini tam olarak yerine getirmediği için Ġran aleyhinde aldıkları kararların göz ardı edilmiĢ olmasıdır.208