Devrim Öncesi Nükleer ÇalıĢmalar

Ġran‟ın nükleer programının tohumları, ġah Muhammed Rıza Pehlevi döneminde atılmıĢtır. ABD ve Batılı devletlerin teĢviki ve yardımları ile ġah, nükleer teknoloji elde etmek için 4 milyar dolar civarında bir harcama yapmıĢtır.41

ABD BaĢkanı Dwight David Eisenhower BirleĢmiĢ Milletler Genel Kurulunun 470. Toplantısında „BarıĢ Ġçin Atom‟ (Atom for Peace) konulu bir konuĢma yapmıĢ42

ve bu konuĢmadan sonra ABD, kendisi ile iĢbirliği içerisindeki ülkelerde küçük ölçekte araĢtırma reaktörleri kurmaya baĢlamıĢtır.43

BarıĢ için atom programı kapsamında Ġran ile ABD 1957 yılında nükleer enerjinin barıĢçıl kullanımının araĢtırılması konusunda iĢbirliğini de içeren sivil bir nükleer iĢbirliği anlaĢması imzalamıĢlardır. ABD ve Ġran arasında yapılan antlaĢmanın ardından 1958‟de Ġran, Uluslararası Nükleer Enerji Ajansı (IAEA) üyesi olmuĢtur. Bu anlaĢma gereğince ABD, Ġran‟a teknik destek ve zenginleĢtirilmiĢ uranyum sağlamayı yüklenmiĢ ve 1959 yılında Tahran Nükleer AraĢtırma Merkezi tesis edilmiĢtir.44

Bu merkez ABD tarafından sağlanan 5 MW‟lık bir nükleer araĢtırma reaktörü ile faaliyetine 1967 yılında baĢlamıĢtır.45

41 _{Namira Negm, „Transfer of Nuclear Technology Under Ġnternational Law Case Study of Iraq, Iran}

and Israel‟, Martinus Nijhoff Publishers, 2009, s. 189.

42_{„Atoms for Peace Speech‟ http://www.iaea.org/About/history_speech.html, eriĢim tarihi:}

07.03.20011.

43_{Ekinci „Ġran Nükleer Krizi‟, Usak Yayınları, Orta Doğu Serisi, Ankara 2009, s.31.}

44_{Ekinci, „Nükleer Programın Tarihsel Arka Planı‟ http://www.usakgundem.com, eriĢim tarihi:}

03.04.2011.

45_{Mohammad Shahimi, „Iran‟s Nuclear Program, Part I: Its History‟ http:www.payvand.com}

1970 yılında imzaya açılan Nükleer Silahların Yayılmasını Önleme AnlaĢmasını (NPT) Ġran 1970‟li yılların ortasında imzalamıĢtır.46

Bu çerçevede nükleer enerji programının BirleĢmiĢ Milletlerin bir kuruluĢu olan ve amacı bu anlaĢmanın uygulanmasını denetlemek olan Uluslararası Atom Enerjisi Ajansının denetimine tabi olmasını kabul etmiĢtir. Kasım 1974‟de Ġran, Alman firması olan Kraftwerk Union‟dan (KWU) BuĢehr‟e yerleĢtirilmek üzere 1200MW‟lık iki su basınçlı reaktör (PWRs-Pressurized Water Reactors) ve Fransız Framatome‟den Bender Abbas‟a yerleĢtirilmek üzere 900 MW‟lık iki reaktör satın almayı öngören bir anlaĢma imzalamıĢtır.

1974 Mart‟ında Ġran ġahı, 23.000 MW‟lık elektrik kapasiteli bir nükleer projenin gerçekleĢtirilmesinin planlandığını ve 20 den fazla nükleer güç reaktörü kurmayı tasarladığını açıklamıĢ ve hemen ardından Ġran Atom Enerjisi Kurumunu kurmuĢtur.47

Ġran, diğer taraftan ihtiyaç duyacağı zenginleĢtirilmiĢ uranyumu temin etmek amacıyla, içinde Fransa, Belçika, Ġspanya, Ġtalya‟nın yer aldığı konsorsiyumun sahip olduğu Eurodif uranyum zenginleĢtirme Ģirketinin %10‟luk bölümünü 1975 yılında satın almıĢtır. ġah tarafından imzalanmıĢ olan antlaĢmayla Ġran, Eurodif tarafından geliĢtirilecek olan uranyum zenginleĢtirme teknolojisine tam eriĢim hakkı ile birlikte zenginleĢtirilmiĢ uranyum da temin etme olanağını elde etmiĢtir.48

1970‟li yıllarda da Ġran, ABD ile nükleer iĢbirliğine devam etmiĢtir. Ġran ile ABD 1975 Mart ayında toplam kapasitesi 8.000 MW olan sekiz reaktör için 15 milyar dolarlık bir antlaĢma imzalamıĢlardır. Yine bir antlaĢma Massachusetts

46_{„Nükleer Silahların Yayılmasını Önleme AnlaĢması‟ (INFCIRC/214) 15 Mayıs 1974}

http://www.iaea.org/Publications/Documents/Board/2012/gov2012-55.pdf, eriĢim tarihi: 27.03.2011.

47_{„Nuclear Iran, Nuclear History‟, http://www.isisnucleariran.org/nuclear-history, eriĢim tarihi:}

27.03.2011.

Teknoloji Enstitüsü ile Ġran Atom Enerjisi Kurumu arasında imzalanmıĢtır. Bu antlaĢma ile Ġranlı mühendislerin ABD‟de eğitim almalarının önü açılmıĢtır.49

Ġran‟ın nükleer programı, aynı zamanda ġah‟ın, Ġran‟ı modernleĢtirme çabalarının bir sonucu olarak ortaya çıkmıĢtır. ġah, nükleer faaliyetlerini ilerletmek için, ABD ve diğer Batılı devletlerle imzaladığı anlaĢmalar yanında, kendi teknolojisini de geliĢtirme konusunda kararlı davranmıĢtır. ġah nükleer enerji konusunda çok istekli olmasına karĢın, nükleer silah geliĢtirme amacına yönelik bir niyet beyanında bulunmamıĢtır. Resmi açıklamalarda, nükleer silah geliĢtirme gibi bir istek veya düĢünce olmadığı, yapımı planlanan tesislerde elektrik üretimi gerçekleĢtirileceği belirtilmiĢtir.50

Ġran ġahı bazı konuĢmalarında ülkenin güvenlik rejimini ve bu rejime yönelebilecek tehditleri analiz ettikten sonra, bu tehlikelerle baĢ etmede nükleer silahların kullanılacak yöntemler arasında bulunmadığına dikkat çekmiĢtir. Hem bölgedeki diğer komĢularının Ġran kadar geliĢmiĢ silah ve teknolojiye sahip olmadıkları ve olmayacakları varsayımından hareketle, hem de nükleer silahlara sahip Sovyetler Birliği karĢısında üretilecek üç, beĢ nükleer silahla mücadele edilemeyeceği gerçeğinden hareketle ġah, Ġran‟ın nükleer silahlara ihtiyacı olmadığını söylemiĢtir. ġah, bu gerçeklerden yola çıkarak, nükleer silahlara sahip olmanın sıkıntı yaratmaktan ve silahlı güçler programına fazladan bir yük teĢkil etmekten baĢka bir iĢe yaramayacağını söylemiĢtir. Ancak Ġran ġahı bu açıklamalarının sadece mevcut dünya dengeleri ve koĢulları için geçerli olduğunu, 20 yıl sonra koĢullar değiĢtiğinde yeniden seçenekleri gözden geçirmenin söz konusu olacağını sözlerine eklemeyi ihmal etmemiĢtir. Yine de bütün bu açıklamalara rağmen, ġah Hükümeti‟nin 1970‟lerde Güney Afrika‟dan „sarı pasta‟51

temin etmek için gizli bir sözleĢme imzaladığı ve Ġran Atom Enerjisi Kurumunda nükleer silah

49_{Ekinci, a.g.e. s.33.}

50_{Ramazan Özdamar, „Ġran‟ın Nükleer Programı‟, Çanakkale Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü,}

BasılmamıĢ Yüksek Lisans Tezi, Çanakkale 2012, http://tez.sdu.edu.tr/Tezler/TS00520.pdf, eriĢim tarihi: 12.03.2012.

tasarlama takımı kurduğuna inanılıyor. Kaldı ki nükleer silahlara eriĢimin ġah Hükümeti‟nin planları dâhilinde olduğunu savunan görüĢlere rastlamak da mümkündür. Nitekim her ne kadar Ġran ġahı, nükleer silah üretiminin planlarında olmadığına defalarca vurgu yapmıĢ olsa da, “bugünlerde yirmi, otuz küçük devlet nükleer silah üretme planları yapmaktadır.

Hatta Libya bile nükleer silahlardan bahsetmekte, bu durumda benim de politikalarımı gözden geçirmem gerekebilir” tarzındaki bazı söylemleri ġah Hükümeti‟nin nükleer silah üretme niyetinde olduğunu söyleyen görüĢlere veri sağlamaktadır.52

Yine bu görüĢe göre eğer ġah‟ın iktidarı daha uzun sürseydi Ġran‟ın yıllar önce nükleer bir güç olarak ortaya çıkması yüksek bir ihtimaldi ve bu ihtimal Ġran Devrimi ile ortadan kaldırılmıĢtır.53