2 1 TÜRKİYE’YE YÖNELİK AB MALİ YARDIMLARININ BAŞLANGICI VE GELİŞİMİ

1 Aralık 1964 tarihinde yürürlüğe giren Ankara Anlaşması ile Avrupa Ekonomik Topluluğu ile Türkiye arasında bir ortaklık ilişkisi kurulmuştur. Ankara Anlaşması’nın yürürlüğe giriş yılı, Avrupa Birliği ile Türkiye arasındaki mali işbirliğinin de başlangıç tarihi olarak alınabilir. Türk ekonomisinin güçlenmesi, siyasi, yapısal ve sosyal gelişmelerin sağlanabilmesi için mali yardımların yapılması hedeflenmiştir. Topluluğun kuruluşundan bugüne dek derinleşme ve genişleme boyutlarında kaydettiği aşamalar sonucu, mali yardımlarının çeşitliliği ve önemi daha da artırmıştır. Topluluğun amaçlarına hizmet eden önemli bir araç olarak işlev gören mali yardımlarla üye ve üye olmayan ülkelere hibe veya kredi şeklinde önemli miktarlarda kaynak aktarılmıştır ve aktarılmaktadır.72 Ankara Anlaşmasından 1996 yılında imzalanan Gümrük Birliği Antlaşmasına kadar geçen sürede, Türkiye’nin sosyal ve ekonomik gelişmesine katkıda bulunmak amacıyla çeşitli mali yardımlar yapılmıştır. Türkiye'nin sosyal ve ekonomik gelişmesini teşvik etmek amacıyla 1964-1986 döneminde dört ayrı Mali Protokol imzalanmıştır. Yapılan yardımların temel amacı, Türkiye’nin kalkınmasına ve gelişmesine katkıda bulunmaktır.73

2. 1. 1. Birinci Mali Protokol (1964–1969)

12 Eylül 1963 tarihinde Ankara Anlaşması ile beraber imzalanmıştır. Bu Protokolle, sağlanan yardımlarla kamu ve özel sektörün geliştirdiği sanayi ve altyapı projeleri desteklenmiştir. Bu mali protokol çerçevesinde alınan kredilerle, 11’i kamu sektörüne ait olmak üzere kamu projelerine 145.1 milyon ECU, 33’ü ise özel sektöre ait olmak üzere özel sektör projelerine ise 29.9 milyon ECU tutarında toplam 175 milyon

72 _{Hakan Karabacak (2004), a. g. m., s. 70.}

73 _{T.C. Başbakanlık Avrupa Birliği Genel Sekreterliği, Müzakere Süreci ve Türkiye,}

ECU tutarında kredi verilmiştir. Bu 44 projenin 7’si altyapı, 37’si ise sanayi projesidir.74

2. 1. 2. İkinci Mali Protokol (1971–1977)

23 Kasım 1970 tarihinde Katma Protokol ile birlikte imzalanmış ve 1 Ocak 1973 tarihinde yürürlüğe girmiştir. İkinci Protokol döneminde sağlanan yardımlar 220 milyon ECU olarak gerçekleşmiştir. Bu miktarın 195 milyonluk kısmı Topluluk destekli krediler olup kamu tarafından hazırlanan projelerde kullanılmıştır. 25 milyonluk kısmı ise AYB’nin piyasa şartlı kredilerinden oluşmakta olup özel sektörün istifadesine sunulmuştur.75 Aynı dönemde, İngiltere, İrlanda ve Danimarka’nın üyelik statüsü kazanmalarıyla birlikte, söz konusu ülkelerin ikinci protokole katkı payı sağlamaları nedeniyle tamamlayıcı bir protokol düzenlenmiştir. 47 milyon ECU’den oluşan bu protokol, 1986 yılında yürürlüğe girmiştir.76 İkinci mali protokol döneminde ek protokolde dâhil 18 projeye kredi sağlanmıştır.

2. 1. 3. Üçüncü Mali Protokol (1979–1982)

12 Mayıs 1977 tarihinde imzalanarak 1 Nisan 1979 tarihinde yürürlüğe girmiştir. III. Mali Protokol kapsamında Türkiye’ye, 220 milyon ECU’sü Topluluk bütçesi kaynaklarından, 90 milyon ECU’sü ise AYB kaynaklarından olmak üzere toplam 310 milyon ECU’lük yardım sağlanmıştır. Daha çok kamu altyapı projelerine kullanılan yardımın 60 milyonluk kısmı özel sektör projeleri için ayrılmıştır.77 _{Bu dönemde toplam}

13 projeye destek verilmiştir.

2. 1. 4. Dördüncü Mali Protokol (1982–1986)

1982–1986 dönemini kapsayan IV. Mali Protokolle Türkiye’ye 600 milyon ECU’lük bir yardım öngörülmüştür. Ancak bu mali yardım, Yunanistan’ın vetosu nedeniyle kullanılamamıştır. Bu dönemde AB-Türkiye mali ilişkilerinin durağan bir döneme girdiği söylenebilir. Özel İşbirliği Fonu ile 30 Haziran 1980 tarihinde Ortaklık Konseyinin kararıyla oluşturulmuş olan bu fon ile Türkiye’nin kalkınma çabasına katkı sağlanması amaçlanmıştır. IV. Mali Protokolün yürürlüğe girmesinde yaşanan

74 _{Başbakanlık Dış Ticaret Müsteşarlığı (2002), a. g. e., s. 335.} 75 _{Metin Gençkol (2003), a. g. e., s. 157.}

76 _{Habib Yıldız ve Fatih Yardımcıoğlu (2005), a. g. m., s. 87.}

77 _{T.C. Başbakanlık Avrupa Birliği Genel Sekreterliği, AB Katılım Öncesi Mali Yardımı,}

gecikmenin yol açtığı olumsuzlukların telafi edilmesi için bir anlamda özel işbirliği fonu tesis edilmiştir.78

2. 1. 5. Özel İşbirliği Fonu (1980)

IV. Mali protokolün yürürlüğe girmemesinden kaynaklanan olumsuzlukları gidermek ve Türkiye’nin bu dönemde yaşadığı ekonomik olumsuzlukları ortadan kaldırmak için yapılandırılmış bu fondan hibe olarak 75 milyon ECU yardım yapılmıştır.79 Proje çerçevesinde yapılan bu hibeler; enerji, sağlık, çevre, yerel yönetimler, eğitim, turizm ve madencilik alanlarında yapılmıştır.

2. 1. 6. Mali Protokoller ve Özel Fonlar Dışındaki Diğer Mali Yardımlar

· 1991 Körfez Savaşından etkilenen ülkelere Birliğin vermiş olduğu yardımlar kapsamında Türkiye’ye 175 milyon ECU tutarında faizsiz kredi sağlanmıştır.80

· 1993–1995 yılları arasında, Türkiye, idari işbirliği önlemlerine yönelik olarak toplam 6 milyon Euro hibe nitelikli mali yardım almıştır. Bu kapsamda sağlanan yardımlar Jean Monnet bursları, gümrük görevlilerinin eğitimi, mini iş haftaları, AT Ticaret Politikası ve OTP konularında eğitim, sosyal konularda işbirliği projeleri ve mevzuat uyumunu kapsamaktadır.81 · 1993’den günümüze kadar demokrasi, insan hakları ve sivil toplumun

güçlendirilmesi alanlarında Türkiye yılda ortalama 500 milyon Euro’luk yardım almaktadır.82

· 1996–1999 yılları arasında uyuşturucu ile mücadele kapsamında 760 milyon Euro, 1992–1998 yılları arasında nüfus politikaları ve aile planlaması için 3.3 milyon Euro, 1992–1999 yılları arasında çevre projeleri kapsamında 4.92 milyon Euro yardım yapılmıştır.83

78 _{Habib Yıldız ve Fatih Yardımcıoğlu (2005), a. g. m., s. 88.}

79 _{Şeker Mevlüdiye (2004), Avrupa Birliği’nin Finansal Açıdan Türkiye’ye Yönelik Hibe Faaliyeti ve Bir}

Karşılaştırma, Finans-Politika ve Ekonomik Yorumlar, Sayı: 480, s. 85.

80 _{Avrupa Komisyonu Türkiye Temsilciliği, AB-Türkiye İlişkileri,}

http://www.deltur.cec.eu.int/ei-prehel.html (27.08.2007).

81 _{Gençkol, Metin (2003), a. g. e., s. 161.}

82 _{TÜSİAD (2004), Türkiye – AB Gümrük Birliği İlişkilerinde Son Durum, www.tüsiad.org.tr}

(15.09.2007).

· 1999 Marmara depreminden sonra acil yardım ve iyileştirme kapsamında, 30 milyon Euro tutarında hibe şeklinde yardım sağlanmış ve ayrıca deprem bölgesinin yeniden yapılandırılması için 600 milyon Euro tutarında kredi şeklinde yardım yapılmıştır (450 milyonluk kısmı TERRA I, 150 milyon Euro’luk kısmı TERRA II, AYB sağladığı kredi ile kullanılmıştır).84

· LIFE-Üçüncü Ülkeler; Türkiye, 1992–1999 arası dönemde, Life-Üçüncü Ülkeler ve Kalkınmakta Olan Ülkelerde Çevre programları kapsamında desteklenen çevre projeleri için 4.9 milyon Euro mali yardım almıştır.85 · HIV/AIDS; 1994–1998 arası dönemde Türkiye HIV/AIDS ile mücadele

kapsamındaki girişimler için 682.000 Euro yardım almıştır. Şap Hastalığına Karşı Aşılama; Topluluk, Türkiye'nin batısında görülen şap hastalığının önüne geçmek amacıyla, şap hastalığının önlenmesine yönelik olarak 230,000 Euro tutarında yardım almıştır.86

2. 1. 7. MEDA I (1996 – 1999)

Avrupa-Akdeniz işbirliği programı (MEDA Programı), önceki bölümde ele alındığı üzere 2010 yılına kadar sürecek hazırlık dönemi sonrasında Akdeniz havzasında bir serbest ticaret bölgesinin kurulması amacıyla bölgedeki ülkelerin ekonomik açıdan desteklenmeleri için yapılan mali yardımları kapsamaktadır. MEDA ile Akdeniz havzasındaki ülkelere Birlik tarafından teknik ve mali yardımlar yapılarak ekonomik ve sosyal reformlara destek verilmiştir.87 _{Bu programın temelleri 1989 yılında kabul edilen}

Yenileştirilmiş Akdeniz Politikası (YAP) ile atılmıştır. YAP kapsamında Türkiye’ye verilmesi öngörülen ancak yapılamayan yardımlar Gümrük Birliği sonrasında işlerlik kazanmıştır. YAP çerçevesinde 1992–1996 döneminde Türkiye’ye projeler altında toplam 339.5 milyon ECU tutarında yardım yapılmıştır. Program, yardımların etkin ve verimli şekilde bölgedeki ülkelere ulaştırılması için oluşturulmuştur.

84 _{Necip Polat (2004), Avrupa Birliği - Türkiye Mali İşbirliği Ve Sayıştay’ın Topluluk Kaynakları}

Üzerindeki Denetimi, Sayıştay Dergisi, Sayı: 52, s. 65.

85 _{Habib Yıldız ve Fatih Yardımcıoğlu (2005), a. g. m., s. 91.} 86 _{Hakan Karabacak (2004), a. g. m., s. 96.}

87 _{The Euro – Mediterranean Partnership (MEDA),}

Tablo 2. 1. YAP (1995–1996) ve Akdeniz Ortaklığı (1997–1999) Çerçevesinde AYB’den Finanse Edilen Projeler (ECU)

Proje adı Kuruluş Kredi tutarı 1995–1996

Antalya kanalizasyon projesi Antalya Büyükşehir belediyesi (ASAT)

35.000.000