Türkiye’de bazı kamu hizmetlerinin kamu sektörü ile özel sektörün işbirliğiyle yürütülmesi Osmanlı döneminde 1910 yılında kabul edilen Menafii Umumiyeye Müteallik İmtiyazat Hakkında Kanun’la başlamasına rağmen 1980’lerden sonra hız kazanmıştır. Bu konuda 1999 yılında Anayasa’nın 47. maddesine eklenen “Devlet, kamu iktisadî teşebbüsleri ve diğer kamu tüzelkişileri tarafından yürütülen yatırım ve hizmetlerden hangilerinin özel hukuk sözleşmeleri ile gerçek veya tüzelkişilere yaptırılabileceği veya devredilebileceği kanunla belirlenir.” hükmüyle kamu hizmetlerinin özel hukuk kişilerince yerine getirilmesi anayasal dayanağa kavuşmuştur.
1980’lerden sonra YİD, Yİ, İHD gibi KÖİ’nin alt modellerini düzenlemek amacıyla bazı kanunlar yürürlüğe girmiştir. Bu mevzuat düzenlemelerine dayanılarak Türkiye’de
178 Byungwoo Gıl, “A Study on The Optimal PPP Model For Transport: The Case of Road and Rail in South Korea”, Thesis for the degree of Doctor of Philosophy, April 2013, s, 24, Engineering and Consulting Firms Association,“Preliminary Study on Small-Medium sized Hydropower Development under Build-Lease-Transfer Scheme in Vietnam”, Study Report, Japan: March 2010, http://www.ecfa.or.jp/japanese/act-pf_jka/H22/ vietnam_ tohoku.pdf, (15.03.2016), s. 3-1
179 Michael Chang, Sang-Hyun Lee, “Seung Gyu Yang, Project finance in South Korea: overview”, 01-Apr-2018 https://uk.practicallaw.thomsonreuters.com/0-636-1670?transitionType= Default&context Data= (sc.Default)&firstPage=true&comp=pluk&bhcp=1#co_anchor_ a765676, (18.09.2018)
76
özellikle ulaştırma altyapısı (otoyol, köprü, havaalanı, liman vb) ve enerji sektörlerinde büyük ölçekli projeler KÖİ modelleriyle gerçekleştirilmiştir.
2005 yılında 3559 sayılı Sağlık Hizmetleri Temel Kanunu”na bir ek madde eklenmesiyle Türkiye yeni bir KÖİ modeliyle tanışmıştır. YKD olarak adlandırılan bu modelin eğitim ve öğrenci yurtları projelerinde de kullanılması planlanmış ise de asıl uygulama alanı sağlık olmuştur. Türkiye’de 2003 yılından itibaren başlatılan sağlıkta dönüşüm projesinin en önemli uygulamalarından birisi olan şehir hastaneleri bu madde ile yasal dayanağa kavuşmuş ve projelerin yapım süreci başlamıştır. 2005-2013 yılları arasında YKD modeli ile yapılan şehir hastaneleri bu kanun çerçevesinde gerçekleştirilmiş ve 2013 yılında ise 6428 sayılı Kanun kabul edilerek YKD modeli ayrı bir kanunla düzenlenmiştir.
Bu yasal düzenlemelere dayanarak yapılan 30’dan fazla şehir hastanesi Türkiye’de sağlık hizmetlerinin nicelik ve niteliğinde önemli değişim ve dönüşümler yaşanmasına sebep olmuştur. Şehir hastaneleri bir bütün olarak uzman kadro, araştırma ve geliştirme laboratuvarları ve merkezleri, sosyal ve kültürel tesisler, otel, lojistik destek birimleri, yüksek seviyede ulaşım ve park olanakları, konaklama ve açık alan kullanımı ile çeşitli hastaneleri birleştiren sağlık kompleksleri olarak projelendirilmiş büyük ölçekli yatırımlar olarak hayata geçirilmektedir. Başta Ankara, İstanbul, İzmir olmak üzere birçok ilde yapımı devam eden; Mersin, Adana, Isparta, Kayseri gibi illerde hizmete açılan şehir hastanelerinin en büyük amacı, verimsiz ve modern olmayan sağlık hizmetleri altyapısının yenilenmesi, ayrı uzmanlık alanlarına sahip hastanelerin büyük bir sağlık kampüsü içeresinde toplanması ve hizmet kalitesinin ve verimliliğin arttırılmasıdır180.
Türkiye’de sağlık sektörüyle birlikte diğer sektörlerde de farklı KÖİ modelleriyle projeler yürütülmektedir. Bu projeler dünyadaki uygulamaları ile paralel olarak, başta karayolu, havaalanı, enerji santralleri gibi birçok alanda ve farklı modeller ile uygulanmaktadır. 2015 yılı itibariyle uygulama sözleşmesi imzalanmış projeler
180 ADN PPP Sağlık Yatırımları AŞ, “Adana Entegre Sağlık Kampüsü Projesi Çevresel ve Sosyal Etki Değerlendirmesi Çevresel ve Sosyal Etki Değerlendirmesi Raporu, Nihai Taslak ÇSED Raporu”
Haziran 2014, http://www.pppadanahastanesi.com/tr/19536/Cevre-ve-Sosyal-Etki-Degerlendirmesi, s.2, (28.09.2014)
77
sektörel olarak incelendiğinde 76 projeyle ilk sırada enerji sektörü yer almaktadır. 33 karayolu, 22 liman, 18 havaalanı ve 17 sağlık projesinin uygulama sözleşmesi imzalanmıştır. Kentsel altyapı alanında 2, demiryolu ve kültür turizm alanında ise 1’er sözleşme imzalanmış ve uygulamaya geçilmiştir. KÖİ kapsamında imzalanan bu 198 projeden 81’i YİD modeliyle, 5’i Yİ modeliyle ve 78 tanesi de İHD modeli ile yapılmış olup, işletmede olan proje sayısı 164’tür. Yapımına devam edilen toplam 34 projenin ise 17’si YİD ve 17’si de YKD modelleri ile yapılmaktadırlar. 164 projenin 2015 yılı fiyatları ile sözleşme büyüklüğü 43,3 Milyar ABD Dolarına, yapımı devam eden 34 projenin sözleşme büyüklüğü ise 72,1 milyar ABD Dolarına ulaşmış olup, toplam KÖİ sözleşme büyüklüğü 2015 yılı fiyatlarıyla 115 milyar ABD Dolarını geçmiş bulunmaktadır181.
Grafik 2: KÖİ Sözleşmelerinin Proje Sayısına Göre Sektörlere Dağılımı (2015 Yılı Verisi)
Kaynak: Kalkınma Bakanlığı, Yatırım Programlama İzleme ve Değerlendirme Genel Müdürlüğü,
“Dünyada ve Türkiye’de Kamu-Özel İşbirliği Uygulamalarına İlişkin Gelişmeler 2015”, http://www.kalkinma.gov.tr/Pages/KamuOzelIsbirligiYayinlar.aspx, (24.03.2016)
181 Kalkınma Bakanlığı Yatırım Programlama İzleme ve Değerlendirme Genel Müdürlüğü, Dünyada ve Türkiye’de Kamu-Özel İşbirliği Uygulamalarına İlişkin Gelişmeler, 2015, http://www.kalkinma.
gov.tr/Pages/ KamuOzelIsbirligiYayinlar.aspx, (24.03.2016) 76
33
22 18 17 15 13
2 1 1
0 10 20 30 40 50 60 70 80
78
Grafik 3: KÖİ Sözleşme Bedellerinin Sektörlere Göre Dağılımı (Milyon $) / (2015 Yılı Verisi)
Kaynak: Kalkınma Bakanlığı, Yatırım Programlama İzleme ve Değerlendirme Genel Müdürlüğü
“Dünyada ve Türkiye’de Kamu-Özel İşbirliği Uygulamalarına İlişkin Gelişmeler 2015”, http://www.kalkinma.gov.tr/Pages/KamuOzelIsbirligiYayinlar.aspx, (24.03.2016)
Grafik 2 ve 3 de görüleceği üzere, 2015 yılı verisiyle Türkiye’de sayısal olarak en çok proje yapılan alan enerji alanı olmasına rağmen sözleşme değerleri göz önüne alındığında, ilk sırayı havaalanı projeleri almakta ve enerji alanındaki projelerin değeri ikinci sırada kalmaktadır.
Türkiye’nin özellikle son yıllarda KÖİ projelerine verdiği önem uluslararası alanda da kendisini göstermektedir. 2017 yılında AB ülkeleri arasında 6 milyar Euro ile en yüksek KÖİ yatırımı yapan ülke olması (bkz: Grafik 1) ve 2013-2017 yılları arasındaki dönemde AB ülkeleri arasında 22,48 milyar Euro KÖİ yatırımı ile yine birinci ülke olması Türkiye’nin KÖİ yatırımlarına verdiği önemi göstermektedir (bkz:
Tablo 4). Türkiye’nin 2013-2017 döneminde 22 KÖİ projesi hayata geçirerek AB ülkeleri arasında proje sayısı olarak dördüncü olmasına rağmen 22.48 milyar Euro toplam proje değerine ulaşması KÖİ projelerinin nispeten büyük hacimli olduklarını göstermektedir. Ayrıca, proje değeri olarak aralarında Almanya, Hollanda, İspanya gibi ülkelerinde de yer aldığı 13 AB üyesi ülkenin KÖİ yatırımlarından daha fazla proje değerine ulaşmıştır182.
182 European PPP Expertise Centre, Review of the European PPP Market İn 2017, http://www.eib.org/
epec/resources/publications/epec_market_update_2014_en, s.7, (10.02.2017) 65.554
22.010
11.608 9.870
2.576 1.712 1.349 372 240 133 0
10.000 20.000 30.000 40.000 50.000 60.000 70.000
79
Tablo 4: AB ülkelerinde KÖİ Pazarının Seyri (2013-2017 Dönemi)
Proje Sayısı Proje Değeri (Milyar EUR)
Türkiye 22 22,48
Birleşik Krallık 115 21,28
İtalya 12 8,63
Fransa 58 7,52
Hollanda 20 4,72
Almanya 33 4,00
İspanya 12 2,37
Belçika 10 1,99
İrlanda 10 1,93
Yunanistan 12 1,02
Slovakya 2 1,00
Danimarka 10 0,84
Polonya 7 0,57
Hırvatistan 2 0,33
Avusturya 5 0,30
Finlandiya 2 0,27
Litvanya 4 0,04
Kaynak: European PPP Expertise Centre, Review of the European PPP Market İn 2017, http://www.eib.org/epec/resources/publications/epec_market_update_2014_en, s.7, (10.02.2017)
Türkiye’de KÖİ yatırımları genel olarak değerlendirildiğinde, KÖİ uygulamalarının geç başlamasına rağmen hızlı bir artış sürecine sahip olduğu görülmektedir. Diğer AB üyesi ülkeler ile karşılaştıırldığında her ne kadar proje sayısı itibariyle daha gerilerde olsa da gerçekleştirilen projelerin değerleri itibariyle ilk sıralarda yer almaktadır. Bu bağlamda, Türkiye’de KÖİ yatırımlarının başta ulaştırma, enerji ve sağlık sektörleri olmak üzere oldukça önemli bir paya sahip olduğu görülmektedir.
80