KÖİ İÇİN BAŞARI FAKTÖRLERİ

KÖİ projelerinden kamu yatırım risklerinin bazılarının özel sektöre aktarılması, kamu hizmeti yatırımlarının hızlanması ve rasyonel hizmet dağılımının sağlanması, kamu hizmetlerinin sunumunda siyasi müdahalelerin azaltılması ve daha güçlü bir kamu yönetimi yapısının elde edilmesi gibi faydalar beklenmektedir¹¹¹. KÖİ toplumun beklentilerini karşılarken sadece kamu için değil, özel sektör temsilcileri için de kazanç sağlayan bir birlikteliktir. Bu anlamda KÖİ’lerin birer kazan-kazan modeli olarak işlemesi beklenmektedir. Ancak KÖİ projelerinde kamu ve özel sektör temsilcileri için

109 Anneloes Blanken, Geert Dewulf, “PPPs in Health: Static or Dynamic?,” , The Australian Journal of Public Administration, vol. 69, No. S1, 2010, s. 37

110 Marc Mitchell, An Overview of Public-Private Partnerships in Health, 2008, https://www.hsph.

harvard.edu/ihsg/publications/pdf/PPP-final-MDM.pdf, (27.12.2015), s. 2-4

111 Mehmet Kadir Çakır, Kamu Özel İşbirliği Kavramı ve Yap Kirala Devret, Ankara: Seçkin Yayınevi, 2016, s. 73

54

kazan-kazan ilkesinin başarılı bir şekilde hayata geçirilmesi kolay bir hedef değildir.

Her iki tarafın da kazançlı çıkması her şeyden önce KÖİ’nin dünya çapında başarılı uygulamalarından örnekler alınmasına ve başarısız projelerden dersler çıkartılmasına bağlıdır. Bu bağlamda, başarılı bir KÖİ projesi uygulanabilir bir imtiyazın planlanması, imtiyazcının seçiminde rekabet ortamının sağlanması, imtiyaz süresi boyunca seçilen imtiyaz sahibinin mali yönden denetlenmesi ve periyodik olarak yeniden düzenleme ve yeniden ihale gibi dört aşamalı sistematik bir çerçeveye sahip olmalıdır¹¹².

Ayrıca, KÖİ programının geliştirilmesi karmaşık bir girişimdir ve özellikle gelişmekte olan ülkeler için projelerin hazırlanması, yürütülmesi ve yapılandırılmasında uzman ve deneyimli danışmanlara ihtiyaç duyulması gibi bazı zorluklar içerir. KÖİ’ler siyasal, ekonomik, hukuki, beşeri ve fiziki alanlarda birçok faktörün aynı anda sağlanmasıyla gerçekleştirilebilen projeler olduklarından başarılı bir KÖİ projesinde bu faktörlerin göz önünde bulundurulmaları zorunludur. Başka bir deyişle, başarılı bir KÖİ projesi ancak kritik başarı faktörleri (KBF) olarak nitelendirilen ilke ve esaslara riayet edildiği ölçüde elde edilebilir. KÖİ’nin kendine özgü yapısı, uygulanma alanları ve paydaşları dikkate alındığında, KBF’nin çok büyük önem arz ettiği ve iyi tanımlanması gerektiği daha iyi anlaşılabilir.

KÖİ literatüründe birçok araştırmada yazarlar benzer kriterleri KBF olarak saptamışlardır. Ancak, ülkelere ve sektörlere göre farklı KBF tespitlerinin de yapıldığı görülmektedir. İlgili literatürde genellikle önce literatür taraması yapılarak KBF’nin neler olduğu tespit edilmiş, sonrasında yerel düzeyde bu faktörlerin ne kadar geçerli oldukları üzerine odaklanılmıştır. Bu çalışmalarda genellikle anket yöntemi kullanılmış ve yerel faktörlerin etkisi değerlendirerek, KBF’ler arasında önem sırasına göre derecelendirme yapma yoluna da gidilmiştir. İlgili literatürde KBF üzerine yapılan çalışmalar ya genel olarak KÖİ projelerinin KBF’lerini tespit etmeyi ya da belirli bir KÖİ projesinin KBF’lerini tespit etmeyi amaçlamaktadır.

Örneğin, 2002 yılında KÖİ’de KBF konusunu ilk inceleyenlerden Jefferies, Gameson ve Rowlinson 15 KBF tespit etmişlerdir. Bu faktörlerden “uyumluluk”, “proje karmaşıklığını aşmada teknik yenilik” ve “etkin onay süreci”ni en önemli faktörler olarak belirlemişlerdir. Diğer başarı kriterleri, “çevresel etki”, “yasal / ekonomik çerçeve”, “siyasal istikrar”, “doğru projeyi seçmek”, “stratejik ittifaklar”, “kaynak

112 Zhang, Chen, a.g.m., s. 88

55

yönetim yeteneği”, “güven”, “toplum desteği”, “fizibilite çalışması”, “teknoloji transferi”, “mali yetenek” ve “ortaklık yapısı” faktörleridir¹¹³.

Tam ve diğerleri ise, Güneydoğu Asya ve Çin'de enerji endüstrisinde KÖİ girişim projelerini (Yap-işlet-Devret) inceledikleri çalışmalarında başarılı bir KÖİ projesi için “beş P” çerçevesini geliştirmişlerdir.

1. Proje (Project): KÖİ’de uygun projelerin belirlenmesi başarı için ilk kritik adımdır.

2. Ortak(lar) Partner(s): Doğru projeyi tanımladıktan sonra, iyi bir ortak bulmak gerekir. Bulunacak ortak, belirli bir usul ile seçilmeli ve ortakta bir takım yeterlilikler olmalıdır.

3. Model (Pattern): Proje ve ortaklar bulduktan sonra, yatırımcı yatırım modelini veya yapısını göz önüne almalıdır. Projeye ilişkin doğru modelin seçilmesi, girişimin başarısı için çok önemlidir.

4. Kârlılık (Profitability): Tahmin edilebilir bir kâr düzeyi sağlamak devamlılık için önemlidir.

5. Koruma (Protection): Projenin kârlılığını ve başarı oranını korumak için ortakların yarattığı ilişkinin nasıl koruyacağına karar verilmelidir¹¹⁴.

Zhang ise, akademisyenler ve fiili olarak sanayi alanında faaliyet gösteren aktörlerden oluşan uzmanların algılamalarına dayalı olarak KBF'lerin göreli önemini incelemiştir. Çalışmada sanayi sektöründen anket çalışmasına katılanlar ile akademisyenlerin belirledikleri faktörlerin sıralamasında yüksek bir benzerlik olduğu yönünde bulgular elde edilmiştir. Zhang, KBF’nin bir projenin farklı evrelerinde ortaya çıkabilecek çeşitli riskleri içerdiğini belirtmiş ve tespit ettiği 47 KBF’yi 5 ana grupta toplamıştır ¹¹⁵.

Li ve diğerleri de çalışmalarında belirledikleri 18 KBF’yi 5 ana grupta toplamıştır. Bu gruplar, “etkin satın alma”, “projenin uygulanabilirliği”, “hükümet garantileri”, “olumlu ekonomik şartlar” ve “elverişli finansal piyasa”dır. Li ve diğerleri

113 Marcus Jefferies, Rod Gameson, Steve Rowlinson, “Critical success factors of the BOOT procurement system: Reflections from the stadium Australia case study”, Engineering, Construction and Architectural Management, 9(4), ( 2002), s. 358-359

114 C.M. Tam, W.Y. Li, Albert P.C. “Chan, BOT applications in the power industry of South East Asia: a case study in China”, East Meets West, ed.. S. Rowlinson, Procurement Systems Symposium CIB W92 Proceedings Publication 175, s. 318

115 Xueqing Zhang,, “Critical Success Factors for public-private partnerships in infrastructure development”, Journal of Construction Engineering and Management, Vol. 131, No. 1, January 1, 2005, s. 5

56

18 KBF’yi projenin başarıya ulaşmasındaki önemlerine göre sıralamışlardır. Buna göre, Birleşik Krallık’ta ÖFG /KÖİ projelerinin geliştirilmesinde “güçlü bir özel ortak”,

“uygun risk dağılımı” ve “finansal piyasalara ulaşılabilirlik” en önemli KBF olarak öne çıkmıştır. Önem sırasına göre geri kalan KBF'lerin sıralaması şu şekildedir: “kamu ve özel sektörün taahhüdü/sorumluluğu”, “kapsamlı ve gerçekçi maliyet/fayda değerlendirmesi”, “teknik fizibilite”, “iyi düzenlenmiş bir kamu kurumu yapısı”, “iyi yönetişim”, “olumlu bir yasal çerçeve”, “şeffaf bir satın alma süreci”, “siyasi destek”,

“rekabetçi satın alma”, “sağlam ekonomi politikası”, “çoklu fayda sağlayan hedeflerin gözetimi”, “istikrarlı makroekonomik ortam” “devlet garantisi”, “paylaşılmış otorite” ve

“sosyal destek faktörleri”dir¹¹⁶.

Tablo 2: Bazı Ülkeler İçin Kritik Başarı Faktörleri (KBF) Karşılaştırması Sıra

No Avusturalya İngiltere Hong Kong Suriye Malezya

1

Kaynak: Alis Kahwajian, “Identification of Critical Success Factors (CSFs) for Public-Private Partnership (PPP) Construction Projects in Syria”, Jordan Journal of Civil Engineering, Volume 8, No. 4, 2014, s. 402, Bing Li vd., “Critical Success Factors For PPP/PFI Projects in The UK Construction İndustry”, Construction Management and Economics, (June 2005) 23, s. 462, Suhaiza Ismail, Shochrul Rohmatul Ajija, “Critical Success Factors Of Public-Private Partnerships (PPP) İmplementation İn Malasia”, Asia-Pacific Journal of Business Administration, 2013, Vol. 5 Iss: 1, s. 14

116 Bing Li vd., “Critical Success Factors For PPP/PFI Projects in The UK Construction İndustry”, Construction Management and Economics, (June 2005) 23, s. 462

57

Benzer şekilde, Hardcastle ve diğerleri de çalışmalarında 17 KBF belirlemişler ve bunları 5 grupta toplamışlardır. Birinci grup “etkin satın alma” grubudur. Bu grupta

“ihale sürecinde şeffaflık”, “rekabetçi tedarik süreci”, “iyi yönetişim”, “iyi organize olmuş kamu idaresi”, “sosyal destek”, “kamu ve özel sektör arasında otorite paylaşımı”,

“maliyetlerin ve faydaların kapsamlı ve gerçekçi bir şekilde değerlendirilmesi” şeklinde KBF’ler yer almaktadır. İkinci grup “projenin uygulanabilirliği”dir. Bu grupta, “olumlu yasal çerçeve”, “projenin teknik fizibilitesi”, “uygun risk dağılımı ve risk paylaşımı” ve

“güçlü özel sektör ortaklığı” gibi KBF’ler yer almaktadır. Üçüncü grup “hükümet garantileri”dir. Bu grupta “garanti vasıtasıyla devlet desteği”, “çoklu fayda sağlayan hedefler”, “siyasi destek” KBF’leri yer almaktadır. Dördüncü olarak “olumlu ekonomik şartlar” grubunda, “sağlam makroekonomik koşullar” ve “istikrarlı ekonomi politikası”

yer almaktadır. Son grup olan “elverişli finansal piyasa” grubunda ise sadece “elverişli finansal piyasa” KBF’si yer almaktadır¹¹⁷.

KÖİ’nin başarı kriteri olarak “iyi yönetişim”in hem Hardcastle tarafından belirtilmesi hem de Tablo 2’de sıklıkla vurgulanması dikkat çekicidir. Yönetim kelimesinden daha kapsamlı bir kavram olarak yönetişim, aktörler arasında karşılıklı bağımlı olmayı ve merkezi yönetimin birincil olmaktan çıkıp diğer aktörlerle görece eşit olduğu bir durumu ifade ederken, “iyi yönetişim” bir takım ilkelere vurgu yapmaktadır¹¹⁸. Bunlar kamu kurumlarının ve hizmetlerinin örgütsel ve işlevsel yönden daha şeffaf ve öngörülebilir bir yapıya kavuşmasında önemli rolleri olan bürokratik verimlilik, hukukun üstünlüğü, düşünce özgürlüğü, hesap verebilirlik, yolsuzluğun kontrolü, katılımcı (ya da işbirlikçi) yöntemler gibi ilkelerdir¹¹⁹. Bu bağlamda, iyi yönetişim uygulamalarının özel sektörün kamu hizmetlerine katılım oranlarının ve KÖİ projelerinin artmasında olumlu etkilerinin olacağı, işbirliği ve koordinasyonu arttıracağı değerlendirilebilir.

Yukarıda sıralanan çalışmalar, KBF’lerin ve önem derecelerinin farklı çalışmalarda farklı sonuçlar arz ettiğini ortaya koymaktadır. Tablo 2’de bazı ülkelerdeki

117 Cliff Hardcastle vd.., “Critical success factors for PPP/PFI projects in the UK construction industry: a factor analysis approach”, Public-Private Partnerships, Opportunities and Challenges, Hong Kong, China, 2005, s. 4

118 R. A. W. Rhodes, “The New Governance: Governing without Government”, Political Studies (1996). XLIV. s.660

119 Mohamed Ismail Sabry, “Good governance, institutions and performance of public private partnerships”, International Journal of Public Sector Management, Vol. 28 No. 7, 2015, s. 569 566-582

58

çalışmalarda farklı KBF’lerin tespit edildiği veya farklı öncelik sıralamalarına sahip oldukları görülmektedir. KBF'lerin bu farklılığı, ülkelerdeki KÖİ uygulamasının benzersiz doğasını yansıtmaktadır. Başka bir deyişle, ülkelerin KÖİ uygulamalarındaki farklılıklar araştırmacıların farklı KBF’ler ve farklı KBF sıralamaları elde etmelerine sebep olmaktadır¹²⁰.