1. Cumhuriyet Öncesi Dönem
Türk tarihinde seçimler ilk kez 1877 yılında yapılmıştır. Bu seçimler 1876 Anayasası63 olan Kanuni Esasi hükümlerine, 28 Ekim 1876 tarihli Talimatı
60 Kabul Tarihi: 26.04.1961, R.G.:02.05.1961-10796 61 Kabul Tarihi:22.04.1983, R.G.:24.04.1983-18027 62 Kabul Tarihi:10.06.1983, R.G.:13.06.1983-18076 63
1876 Anayasası, Osmanlı Devleti tebaasının temel hak ve hürriyetlerini zamanının anayasalarına benzer bir biçimde düzenlemiştir. Anayasada kişi hürriyeti (m.9), kiyi güvenliği (m.10), ibadet hürriyeti (m.11), basın hürriyeti (m.12), dilekçe hakkı (m.14), öğretim hürriyeti (m.15), eşitlik ilkesi (m.17), tabii hakim ilkesi (m.23,89), hak arama hürriyeti (m.83,84), vatandaşlık hakkı (m.8), devlet memurluğuna girme hakkı (m.19) gibi hak, hürriyet ve ilkeler yer almıştır. 1876 Anayasası (m.42-80), birincisi üyeleri iki dereceli seçimle halk tarafından seçilen Heyet-i Mebusan; ikincisi de üyeleri padişah tarafından atanan Heyet-i Ayan olmak üzere iki meclisli bir parlamento (Meclis- i Umumi) kurmuştur. Parlamentonun yetkilerini oldukça dar tutan Anayasa hükümlerine göre kanun yapma yetkisi parlamentoya aittir. Kanun teklif etme hakkı Bakanlar Kuruluna aittir. Ancak milletvekillerinin kanun teklifi ise padişah iznine bağlıdır. Her iki meclisce kabul edilen kanunların padişeh tarafından onaylanması gerekmektedir. Hükümetin parlamentoya karşı sorumluluğu açıkça belirtilmemiştir. Padişahın kanunları veto etme ve parlamentoyu fesh etme yetkisi bulunmaktadır. 1876 Anayasası yargı yetkisini bağımsız mahkemelere vermiştir. (m.81-91) ATAR, a.g.e., s.21, Heyet-i Mebusan üyeleri iki dereceli bir seçimle seçilmekteydi. Şehir ve kasabalardaki idare meclisi üyeleri ikinci seçmen sayılmış ve bu üyeler milletvekillerini seçmişlerdir. Dolayısıyla bu dönemde genel seçim ilkesi uygulanmamıştır. Seçimlerde gizli oy ve basit çoğunluk ilkesi kabul
Muvakkate(Geçici Yönetmelik) esaslarına , 2 Ocak 1877 tarihli bir hükümet bildirisi olan Beyaname’ye64 ve bir de seçilecek mebusların vilayetlere göre dağılımını gösteren Cetvel’e65 göre yapılmıştır. 1877 seçimlerinin yönetimi ve denetimini mülki amirlerce yapılmıştır. Şura-ı Devlet bu mevzuatta milletvekili tutanaklarıyla ilgili inceleme mercii olarak ye almıştır.
Türk seçim tarihinin ikinci aşaması olan İkinci Meşrutiyetin66 ilk seçimleri, 20 Temmuz 1908 tarihli İntihab-ı Mebusan Kanunu Muvakkatı adını taşıyan ve 3 Ağustos 1908’de yürülüğe giren geçici bir seçim yasasıyla ve bu yasanın nasıl uygulanacağını gösteren ‘talimat’a göre yapılmıştır.
İntihab-ı Mebusan Kanunu Muvakkatı, seçimlerin yönetim ve denetiminde sadece mülki amirlerin yanı sıra Dahiliye Nezareti ve Heyeti Teftişiyeleri görevlendirmiştir. İntihab-ı Mebusan Kanunu Muvakkatı, milletvekili tutanaklarının Dahiliye Nezaretinde toplanmasını ve buradan da Heyeti Mebusan’a ulaştırılmasını öngörmekteydi. Tutanaklarla ilgili son söz Heyeti Mebusan’ın olacaktı. Bu mevzuat, üzerinde bazı küçük değişiklikler yapılmak suretiyle ülkemizde 1942 yılına kadar yapılan 1920 seçimleri dışındaki tüm seçimlerde uygulanmıştır. İntihab-ı Mebusan Kanunu’nda iki dereceli seçim sistemi esas alınmıştı67.
2. Cumhuriyet Dönemi
Kurtuluş Savaşı yıllarında 1920’de seçimler yapılmış ve 23 Nisan 1920’de TBMM açılmıştır. Bu meclis kurucu meclis niteliğindedir68. 1920 seçimleri Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti Namına İntihap Hakkında Tebliğ hükümlerine
edilmiştir. ODYAKMAZ, Zehra-KAYMAK,Ümit-ERCAN, İsmail, Anayasa Hukuku-İdare Hukuku, İkinci Sayfa Yayınları, İstanbul 2008, s.10-11.
64 TUNCER,Erol, Osmanlıdan Günümüze Seçimler 1877-2002, TESAV Yayınları, Ankara 2002, s.
14
65 TANÖR, Bülent, Osmanlı – Türk Anayasal Gelişmeleri, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2007, s
152.
66 İkinci Meşrutiyet Padişah İkinci Abdülhamit’in 23 Temmuz 1908’de bir ferman çıkararak (Meclis-i
Mebusan’ın İçtimaya Davet Olunması Hakkında İradeyi Seniye) meclisi toplantıya çağırmasıyla başlamıştır. Kasım-Aralık 1908’de Meclis-i Mebusan seçimleri yapılmıştır. ODYAKMAZ-
KAYMAK-ERCAN, a.g.e, s.14.
göre yapılmıştır69. Ulusal Kurtuluş Savaşını da yürütmekte olan TBMM 1921 yılında yeni bir Anayasa kabul etti70. Yeni Türkiye’nin ilk Anayasası olan bu anayasa Teşkilat-ı Esasıye adını taşıyordu. 1923 yılında da Cumhuriyetin ilk seçimleri yapılmıştır. 1924 yılında, Türkiyenin ikinci anayasası olan 1924 Anayasası yürürlüğe girmiştir71. 1924 Anayasası bazı değişikliklerle 1961 yılına kadar uygulanmıştır. 1931 yılında Belediye Yasası değiştirilmiş ve kadınlara yerel seçimlere katılma hakkı tanınmıştır. 1934 yılındaki Anayasa değişikliğiyle kadınlara seçme ve seçilme hakkı tanınmıştır. Bunun sonucu olarak 1935 seçimleri kadınlara seçme ve seçilme hakkının verildiği ve kadınların meclise girdiği ilk seçimler olmuştur.
İntihab-ı Mebusan Kanunu, 14 Aralık 1942 tarihli 4320 sayılı Mebus Seçim Kanunu ile yürürlükten kalkmıştır. 4320 Sayılı Kanunu; demokratik devlet olma yolunda ilk seçim kanunu diyebiliriz. Bu kanunla yapılan 1943 Seçimleri, Türk siyasal yaşamında tek partili bir dönemin son seçimi olmuştur.
5 Haziran 1946 tarihinde 4918 sayılı Milletvekili Seçim Kanunu çıkarılarak, 4320 Sayılı Kanun yürürlükten kaldırılmıştır. 4918 sayılı Milletvekili Seçim Kanunu’na göre yapılan 21 Temmuz 1946 seçimleriyle ülkemizde çok partili hayata başlamıştır72. Ancak 1946-1960 yılları arasındaki dönemde fiili olarak daha çok iki partili bir sistem uygulanmıştır.
4320 Sayılı Kanunda da 4918 Sayılı Kanunda da İçişleri Bakanlığı mülki amirler ve heyeti teftişiyelerden oluşan seçim organlarının yapısı ve işlevi korunmuştur. 1942 tarihli yasada teftiş heyetleri, 1946 tarihli kanunda ise seçim kurulları ve seçim komisyonları yer almıştır73. Yani her iki yasa da birbirine benzemektedir. 4320 ve 4918 Sayılı yasaların her ikisinde de milletvekili tutanaklarının tastikiyle ilgili açık bir hüküm yoktur. Bununla ilgili olarak sadece 68 ÖZBUDUN(2005), s.5 69 TUNCER, a.g.e, s. 1. 70 ATAR(2007), s.23 71 ATAR(2007), s.24. 72 GÖZLER (2008): s.39. 73 TUNCER, a.g.e. , s. 201-203.
Meclis İç Tüzüğünde, Meclis’in yetkili olduğu hükmü yer almıştır. Bu hüküm daha sonra 1954 yılında tüzükten çıkarılmıştır.
1946 seçimlerinde, seçim sonuçlarının değerlendirilmesinde gizli tasnif yöntemi uygulanmıştır. Bu durum 1946 seçimlerine gölge düşürmüştür. 1948 tarihli 5258 sayılı yasayla, seçim sonuçlarının değerlendirilmesine gizli oy ve açık tasnif ilkeleri getirilmiştir. Demokrasinin kökleşmesi için aslında tüm bunlar yeterli değildi. Seçimler hala yargı denetiminin dışında yapılıyordu. Yüksek Seçim Kurulunu da getiren 5545 Sayılı Milletvekilleri Seçim Kanunu 16.02.1950 tarihinde yayımlandı. Böylece seçimlerin güvenliğini sağlayacak tarafsız bir seçim yönetimi ve denetimi için gerekli olan kurum ve kurallar ilk kez ile yürürlüğe girmiş oldu74. 5545 Sayılı Yasaya göre illerde ve ilçelerde seçim kurulları ve Ankara'da Yüksek Seçim Kurulu oluşturuldu. Bu yasada seçim işlerinin seçim kurullarınca yürütüleceği ve seçim kurullarının bütün işlerinin hakim gözetim ve denetimine tabi olacağı hükme bağlamıştı. Artık idare amir ve memurlarının seçim mekanizması içinde yer alması da son bulmuştur.
1950 yılında çıkan 5545 Sayılı Yasa, seçim tutanaklarına ilişkin itirazların Yüksek Seçim Kurulunun sunduğu rapor üzerine TBMM’ce kesin karara bağlanmasını öngörüyordu. 17.2.1954 tarih ve 6272 sayılı yasayla buna da son verilerek milletvekili tutanakları hakkında itirazları inceleyip kesin karara bağlama yetkisi tamamen Yüksek Seçim Kuruluna verildi75.
5545 Sayılı Kanunla kurulan Yüksek Seçim Kurulu, bu kanunu kaldıran 26 Nisan 1961 tarih ve 298 sayılı Seçimlerin Temel Hükümleri ve Seçmen Kütükleri Hakkında Kanunda da yerini aldı. 298 sayılı Kanunda seçim güvencesini sağlamaya yönelik kurallar daha da geliştirilmiş ve seçmen kütüklerinin düzenlenmesinde denetim ve yönetim yetkisi de tamamen hakimlere verilmiştir76.
74 TUNCER, a.g.e., s. 175. 75 GÖZLER, (2008): s.175. 76 Parlar – Hatipoğlu, age. s. 152
Yüksek Seçim Kurulu’na 1961 ve 1982 Anayasalarında yer verilerek anayasal statü verilmiştir.
1961 Anayasası döneminde seçimlerle ilgili 298 Sayılı Kanun, 24.05.1961 tarih ve 304 Sayılı Cumhuriyet Senatosu Üyelerinin Seçimi Kanunu ve 25.05.1961 tarih ve 306 Sayılı Milletvekili Seçim Kanunu çıkarılmıştır.
1982 Anayasası döneminde ise 10.06.1983 tarih ve 2839 Sayılı Milletvekili Seçim Kanunu çıkarılmıştır.
Tablo-1: Türk Seçim Tarihinde Seçimlerin Yönetim ve Denetimiyle Görevli Olan Kurullar
İLGİLİ KANUNUN ADI TARİH VE NUMARASI KANUNDA GÖREVLİ
KURULLAR
İntihabı-i Mebusan Kanun-i Muvakkati
(Mebus Seçimi Geçici Kanunu)
2 Ağustos 1908 Heyet-i Teftişiye (Denetim Kurulu)
Heyet-i İntihabiye (Seçim Kurulu)
Mebus Seçimi Kanunu 14 Aralık 1942 tarih ve 4320 sayılı
Teftiş Heyeti (Denetim Kurulu) Seçim Kurulları
Milletvekilleri Seçimi Kanunu 5 Haziran 1946 tarih ve 4918 sayılı
Seçim Kurulları Seçim Komisyonları
Milletvekilleri Seçim Kanunu 16 Şubat 1950 tarih ve 5545 sayılı
Seçim Kurulları
Seçimlerin Temel Hükümleri ve Seçmen Kütükleri Hakkında Kanun
26 Nisan 1961 tarih ve 298 sayılı
Seçim Kurulları
Kaynak: www.ysk.gov.tr/ysk/index.html (E.T.: 27.11.2009) (s.t.:20.00)