TÜRK KAMU DENETİM SİSTEMİ

Ülkemizde kamu yönetiminde yer alan idarelerin her türlü iş, işlem ve faaliyetleri üzerinde yapılabilecek denetimleri belli başlıklar altında toplamak mümkündür.

3.3.1. İDARİ DENETİM

Yönetsel kuruluşlar tarafından yapılan denetime idari denetim denmektedir. İdari denetim, ya aynı idare içerisinde oluşturulan denetim birimi tarafından, ya da idare dışındaki bir denetim birimi tarafından gerçekleştirilir.

İdarenin kendini denetlemesine iç denetim, bir başka idare tarafından denetlenmesine ise dış denetim denmektedir. İdari denetim kendi içinde hiyerarşik denetim, vesayet denetimi ve özel denetim olmak üzere üçe ayrılmaktadır.⁹³

Bir iç denetim şekli olarak değerlendirilen hiyerarşik denetim, aynı kamu idaresi içinde bulunan iki merciden birinin diğerini, yani üstün astın eylem veya işlemlerini denetlemesidir.

93 GÖZÜBÜYÜK A.Şeref; Türkiye’nin Yönetim Yapısı, Turhan Kitabevi, 7. Baskı, Ankara 2001, s. 295.

Yine bir dış denetim şekli olarak değerlendirilen vesayet denetimi, bir kamu tüzel kişisi veya organının eylem ve işlemlerinin bir başka kamu tüzel kişisi ya da organı tarafından denetlenmesidir. Uygulamada merkezi idarenin mahalli idareler üzerindeki denetimidir.

Özel denetim ise Sayıştay, Devlet Denetleme Kurulu ve Yüksek Denetleme Kurulu tarafından yapılan denetimlerdir. Uluslararası uygulamalar açısından Sayıştay ve Yüksek Denetleme Kurulu tarafından yapılan denetimler dış denetim olarak değerlendirilmelidir.

3.3.2. SİYASAL DENETİM

Siyasal denetim, yasama organı tarafından yapılmakta ve Anayasa’da düzenlenen soru, meclis araştırması, genel görüşme, meclis soruşturması ve gensoru gibi araçlarla yürütülmektedir. Anayasa’da düzenlenen dilekçe hakkı ile de bireylere kamu ile ilgili hususlarda Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne başvurma imkânı sağlanmıştır. Bu yolla TBMM, yurttaşların başvurusu üzerine harekete geçmekte ve ilgili konuya müdahil olmaktadır. TBMM İnsan Haklarını İnceleme Komisyonu da önemli bir denetim işlevi görmektedir.

Yasama organının bütçe hakkı gereğince, hükümetlerin gelecek yıl veya yıllara ait faaliyetlerinin mali bir programı olan bütçenin uygulanmasına kanuni izin verilmesi ve uygulama sonuçlarının yine bir kanunla kabul edilmesi veya reddedilmesi siyasal denetimin önemli araçlarından biri olarak değerlendirilebilir.

3.3.3. YARGISAL DENETİM

İdari eylem ve işlemlerin, yargı organları tarafından denetlenmesi, hukuk devleti anlayışının bir sonucudur.⁹⁴ İdarenin hukuk yönünden denetlenmesi hukuka bağlı devletin temel güvencesidir. Nitekim Anayasa’nın 2. maddesinde, devletin temel niteliklerinden birisinin hukuk devleti olduğu vurgulanmaktadır.

94 GÜLTEKİN Sadettin; Kamu Yönetimi, Akademi Yayınevi, Şubat 2002, s. 388.

Bu vurgunun açılımı Anayasa’nın 125. maddesindeki “İdarenin her türlü eylem ve işlemlerine karşı yargı yolu açıktır” hükmüyle yapılmıştır.

İdarenin idare edilenlerle yaşadıkları ihtilafların, iş ve eylemlerinin, idarenin dışında ve bağımsız mahkemeler tarafından denetlenmesi, bireyler açısından önemli olduğu kadar devletin hukuk devleti vasfı açısından da önemlidir. Yargısal denetim, yönetim üzerinde uygulanan ve yönetimin dışında yer alan en etkili denetim olarak kabul edilmektedir.⁹⁵

Ülkemiz açısından, yönetimin iş ve eylemlerinin yargısal denetimi başta olmak üzere muhtelif denetim metotlarıyla denetlenmesi hususundaki Anayasal ve yasal düzenlemelere rağmen, hukuk devleti ilkesi ile örtüşmeyen, denetimden muaf alanlar oluşturan, denetim alanını kısıtlayan hükümlere ve anlayışlara rastlanmaktadır. Bu sınırlamalardan bazıları bizzat Anayasa’da yer almaktadır. Cumhurbaşkanının tek başına yapacağı işlemlerin, Yüksek Askeri Şura ve Hakimler ve Savcılar Yüksek Kurulu kararlarının yargı denetimi dışında tutulması bunların başında gelmektedir.

3.3.4. OMBUDSMAN

Kamu yönetimini denetleyen modern bir kurum olarak tanımlayabileceğimiz Ombudsmanlık Kurumu, yönetimin hukuk dışına taşan, hakkaniyete uymayan, yasaların yanlış yorumlanması sonucu amacından sapan uygulamalarını hukuk devleti adına filtre eden, ıslah eden, ayrıca hukuk devletine olan inancı ve saygıyı pekiştiren bağımsız bir kamu otoritesidir.⁹⁶

Uygulamada Ombudsman, devlet ile halk arasında köprü görevi görmektedir. Vatandaşlar rahatsız oldukları konularda Ombudsmanı harekete geçirip, idarenin denetimine katkıda bulunmaktadırlar.⁹⁷

95 GÖZÜBÜYÜK A. Şeref; a.g.e., s. 304.

96 AKINCI Müslüm; Bağımsız İdari Otoriteler ve Ombudsman, Beta Yayınları, 1999, s. 265.

97 KULUÇLU Erdal; “Yönetimin Denetiminden Denetimin Yönetimine”, Sayıştay Dergisi, Sayı;

63, s. 8.

Çeşitli ülkelerde uygulanan ombudsman sisteminin, ülkeler arasındaki farklılıkları yanında, ombudsmanın yürütme organı karşısında bağımsız olması, şikayetlerin kişiler tarafından yapılması ve idarenin neden olduğu olumsuz iş ve eylemlerin adilane değerlendirilip sonuçlar önerilmesi gibi üç ortak noktası bulunmaktadır.⁹⁸

Ülkemizde yukarıda ifade edildiği şekilde bir ombudsmanlık denetimi bulunmamakla birlikte, kamu yönetiminin yeniden yapılandırılması çalışmaları kapsamında 5521 sayılı Kamu Denetçiliği Kurumu Kanunu çıkarılmıştır. Kanuna göre, idarenin işleyişiyle ilgili şikayetleri, idarenin her türlü eylem, işlem, tutum ve davranışlarını, insan haklarına saygı, hukuka ve hakkaniyete uygunluk yönlerinden inceleyecek, araştıracak ve idareye önerilerde bulunacak olan Kamu Denetçiliği Kurumu, TBMM Başkanlığına bağlı, kamu tüzel kişiliğine sahip bir kurum olarak faaliyet gösterecektir. Ancak adı geçen kanun önce veto edilmiş ve daha sonra yine aynı adla çıkarılmış olmasına rağmen kanunun bazı maddelerinin uygulaması Anayasa Mahkemesi tarafından durdurulmuştur. Bu açıdan adı geçen kurum henüz kurulamamıştır.

3.3.5. KAMUOYU DENETİMİ

Günümüzün kamu yönetimi anlayışında, kamuoyunun gerek yönetime gerekse yönetimin iş ve eylemlerinin denetimine katılımı önemlidir. Kamu yönetimi alanında yapılan reform çalışmalarındaki önemli adımlardan birisi, kamuoyunun denetime katılımıdır.⁹⁹

Kamuoyu denetiminin ülkemiz açısından yeterince işlevsel olduğunu söylemek zordur. Türk kamu yönetimi anlayışında yöneten ve yönetilen ayrımı kendini açıkça hissettirmektedir. Yönetime katılma ve onu denetleme, kısmen de olsa seçimlere katılmayla mümkün olmaktadır.¹⁰⁰

98 TORTOP Nuri; “Ombudsman Sistemi ve Çeşitli Ülkelerde Uygulanması”, Amme İdaresi Dergisi, Sayı; 31/1, Mart 1998, s. 4.

99 TÜSİAD, Kamu Reformu Araştırması, İstanbul, 2002, s. 148.

100 ALACADAĞLI Esmeray; Kamu Yönetimi Paneli, “Kamu Yönetimi ve Kalite”, TBB Yayınları, 2003, s. 231.