I. BÖLÜM
3.4. KAMU DENETİM ORGANLARI
Ülkemizde gerek kamu yönetiminde gerekse kamu mali yönetiminde çeşitli adlarda oldukça fazla denetim birimleri bulunmaktadır. Bu denetim birimlerinden en sonuncusu ise 5018 sayılı KMYKK ile kamu idarelerinde kurulması öngörülen İç Denetim Birim Başkanlıklarıdır. Ancak kamu idarelerine sınırlı sayıda iç denetçi atamaları yapılmasına rağmen KMYKK uyarınca kamu idarelerinde kurulması öngörülen İç Denetim Birim Başkanlıkları henüz tam olarak oluşturulmadığı için bu bölümde yapılan değerlendirmelere denetim organı olarak dahil edilmemiştir.
Aşağıda kamu denetim birimleri çeşitli açılardan sınıflandırılarak kısaca yaptıkları görevler üzerinde durulacaktır.
3.4.1. ANAYASAL DENETİM ORGANLARI 3.4.1.1. Devlet Denetleme Kurulu
Anayasanın 108. maddesine göre 1982 yılında Cumhurbaşkanlığına bağlı olarak kurulan Devlet Denetleme Kurulu, idarenin hukuka uygunluğunun, düzenli ve verimli şekilde yürütülmesinin ve geliştirilmesinin sağlanması amacıyla, Cumhurbaşkanının isteği üzerine Silahlı Kuvvetler ve yargı organları hariç tüm kamu kuruluşlarında ve sermayesinin yarısından fazlasına bu kurum ve kuruluşların katıldığı her türlü kuruluşta, kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşlarında, her düzeydeki işçi ve işveren meslek kuruluşlarında, kamuya yararlı derneklerle vakıflarda her türlü inceleme, araştırma ve denetlemeleri yapabilmektedir.
Kuruluş kanununa göre denetim sonunda hazırlanan raporlar, Kurulda konuşulur ve Cumhurbaşkanına arz edilmek üzere karara bağlanır. Kurul raporları Cumhurbaşkanının onayı alındıktan sonra Başbakanlığa gönderilir.
Kurul raporlarında; incelenmesi, teftişi, tahkiki veya dava açılması istenen konular en geç kırk beş gün içinde gereği yapılmak üzere Başbakanlıkça yetkili
mercilere intikal ettirilir. Sonuçtan Başbakanlık aracılığıyla Cumhurbaşkanlığına bilgi verilir. Cumhurbaşkanı gerek gördüğünde önemli konularla ilgili raporları doğrudan adli ve idari mercilere intikal ettirir.
3.4.1.2. Sayıştay
1862 yılında Divan-ı Muhasebat olarak kurulan Sayıştay 1982 Anayasanın 160. maddesine göre, merkezi yönetim bütçesi kapsamındaki kamu idareleri ile sosyal güvenlik kurumlarının bütün gelir ve giderleri ile mallarını TBMM adına denetlemek ve sorumlularının hesap işlemlerini kesin hükme bağlamak ve kanunlarla verilen inceleme, denetleme ve hükme bağlama işlerini yapmakla görevlidir. Aynı şekilde mahalli idarelerin hesap ve işlemlerinin denetimi ve kesin hükme bağlanması da Sayıştay tarafından yapılmaktadır. Öncesinde Silahlı Kuvvetlerin elinde bulunan Devlet mallarının denetimi için doğrudan Sayıştay’a verilen bir görev yoktu ve bu konuda istisna getirilmişti. Ancak 5170 sayılı kanunla yapılan değişiklikle askeri mallarında Sayıştay tarafından denetlenmesinin önündeki engeller kaldırılmıştır.
3.4.1.3. Yüksek Denetleme Kurulu
1982 Anayasasının 165. maddesine göre, sermayesinin yarısından fazlası doğrudan doğruya veya dolaylı olarak Devlete ait olan kamu kuruluş ve ortaklıklarının TBMM tarafından denetlenme esaslarının kanunla düzenleneceği kuralı getirilmiştir. Söz konusu maddede Yüksek Denetleme Kurulu olarak bir kurum geçmemiş olsa da, Anayasanın 165. maddesinin gerekçesinde böyle bir kurulun kurulması öngörülmüştür. Yüksek Denetleme Kurulu Başbakanlığa bağlı olarak görev yapmaktadır.
Kamu iktisadi teşebbüslerinin ekonomik alanda etkin işlevler üstlenmeye başladığı 1930’lu yılların ikinci yarısında anılan kuruluşların çalışma usul ve esasları ile denetimlerini düzenleyen 17.6.1938 tarih ve 3460 sayılı kanunla kurulan Yüksek Denetleme Kurulunun denetim kapsamına; kamu iktisadi teşebbüsleri, özel kanunlarında Yüksek Denetleme Kurulunun denetimine tabi
olduğu belirtilen kurum ve kuruluşlar, sosyal güvenlik kuruluşları, özelleştirme kapsamına alınan kuruluşlar ile TBMM tarafından denetimi Yüksek Denetleme Kuruluna verilen kuruluşlar girmektedir.
3.4.2. BAKANLIKLAR DENETİM ORGANLARI 3.4.2.1. Başbakanlık Teftiş Kurulu
Başbakanlık Teftiş Kurulu, Başbakanın veya yetkili kılması üzerine Müsteşarın emri ve onayı ile Başbakan adına görev yapmaktadır. Kurul, Başbakanlık merkez teşkilatı ile bağlı ve ilgili kuruluşlar dahil bütün kamu kurum ve kuruluşlarıyla, kamu iktisadi teşebbüslerinde ve bunların iştirak ve ortaklıklarında kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşlarında idari ve mali yönden teftiş, denetim veya bu maksatla kurulmuş olan birimlerin görev, yetki ve sorumluluklarını haiz olarak her türlü inceleme, araştırma, soruşturma ve teftişi yapmak veya yaptırmakla görevlidir. Diğer taraftan Kurul vakıflarda, derneklerde, kooperatiflerde, her seviyedeki işçi ve işveren teşekküllerinde ve gerektiğinde imtiyazlı şirketler ile özel kuruluşlar nezdinde de bu görevleri yapabilmektedir.
3.4.2.2. Maliye Bakanlığı Denetim Organları 3.4.2.2.1. Teftiş Kurulu
Maliye Teftiş Kurulu Başkanlığı, Bakanın emri ve onayı üzerine, Bakan adına görev yapmaktadır. Kurul genel, katma ve özel bütçeli daireler, fonlar, döner sermayeli kuruluşlar, kuruluş ve statüsü ne olursa olsun sermayesinin en az yarısı Devlete ait olan kuruluşlar ve bütün bu daire ve kuruluşların birlikte veya ayrı ayrı sermayelerinin en az yarısına iştiraki olan kuruluşları teftiş edebilmektedir. Ayrıca kurulun vergi incelemesi yapma yetkisi de bulunmaktadır.
3.4.2.2.2. Hesap Uzmanlar Kurulu
Maliye Bakanına bağlı olarak çalışan Hesap Uzmanları Kurulu, genellikle vergi mevzuatı kapsamında denetim ve incelemeler yapmaktadır. Ayrıca kurul,
görev ve yetki alanına giren konularda mevzuat ve uygulama ile ilgili etüd, araştırma ve diğer çalışmaları yaparak bu konularda bazı tekliflerde bulunabilmektedir. Kurulun idari yapı üzerinde denetim, teftiş ve soruşturma yapma yetkisi bulunmamaktadır.
3.4.2.2.3. Kontrolörler
178 sayılı Kanun Hükmünde Kararnameye(KHK) göre, Maliye Bakanlığı Bütçe ve Mali Kontrol, Muhasebat, Gelirler, Milli Emlak, Tasfiye İşleri Döner Sermaye İşletmeleri Genel Müdürlüklerinde kontrolör çalıştırılmaktadır.
Kontrolörler, bağlı bulundukları genel müdürlük teşkilatının her türlü faaliyet ve işlemleriyle ilgili olarak; teftiş, inceleme ve soruşturma yapabilmektedirler.
3.4.2.2.4. Denetmenler
178 sayılı KHK’ya göre, Gelirler Genel Müdürlüğü’nce vergi incelemeleri ve taşra birimlerinde denetim, inceleme ve soruşturma yapmak üzere defterdarlıklar ve vergi dairesi başkanlıkları emrinde vergi denetmenleri çalıştırılması öngörülmüştür. Ayrıca Muhasebat Genel Müdürlüğünde Muhasebe Denetmenleri, Milli Emlak Genel Müdürlüğünde Milli Emlak Denetmenleri de bağlı bulundukları genel müdürlüğün taşra birimlerinde genel müdürlüğün görev alanına giren konularda denetim, inceleme ve soruşturma yapabilmektedirler.
3.4.2.3. Bakanlıklar Ve Müsteşarlıklar Denetim Organları 3.4.2.3.1. Teftiş Kurulu Başkanlıkları
Her bakanlığın veya müsteşarlığın teşkilatı ve görevleriyle ilgili olarak düzenlenen yasal mevzuatlarında; bakanlık teftiş kurulları; bakanın veya müsteşarın emri veya onayı üzerine bakan veya müsteşar adına, bakanlık veya müsteşarlık teşkilatı ile bakanlığa veya müsteşarlığa bağlı ve ilgili kuruluşların her türlü faaliyet ve işlemleriyle ilgili olarak teftiş, inceleme ve soruşturma işlerini yürütmekle görevlendirilmiştir.
3.4.2.3.2. Bakanlık Ve Müsteşarlık Kontrolörleri
Bakanlıklarda müsteşarlığa, müsteşarlıklarda genel müdürlüklere bağlı olarak çalışan kontrolörler, bağlı oldukları müsteşarlığın veya genel müdürlüğün faaliyet alanı içerisinde kalan konularla sınırlı olmak üzere ilgili kurum ve kuruluşlarda müsteşar veya genel müdür adına inceleme, denetim ve soruşturma yapabilmektedirler.
3.4.3. ÖZERK KURUL VE KURULUŞLARIN DENETİM ORGANLARI 3.4.3.1. Özerk Kurullar Denetim Organları
3.4.3.1.1. Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu (BDDK)
1999 yılında 4389 sayılı Bankalar Kanununun 3. maddesi ile, Kanunda gösterilen yetkiler çerçevesinde düzenlemeler de yapmak suretiyle uygulanmasını sağlamak, uygulamayı denetlemek ve sonuçlandırmak, tasarrufların güvence altına alınmasını temin etmek amacıyla kurulan BDDK, tasarruf sahiplerinin haklarını ve bankaların düzenli ve emin bir şekilde çalışmasını tehlikeye sokabilecek ve ekonomide önemli zararlar doğurabilecek her türlü işlem ve uygulamaları önlemek, kredi sisteminin etkin bir şekilde çalışmasını sağlamakla görevlendirilmiştir. Ancak BDDK’nın asli görevi doğrudan bir denetimden ziyade mali piyasaları düzenleme, kuralları koyma ve uygulama fonksiyonudur.
3.4.3.1.2. Diğer Özerk Kurullar
Son yıllarda kurulan Sermaye Piyasası Kurulu, Rekabet Kurumu, Telekomünikasyon Kurumu, Radyo Televizyon Üst Kurulu, Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu, Kamu İhale Kurumu gibi kuruluşların esas görevleri görevli oldukları alanlarda düzenleme yapma, standartları belirleme ve uygulamaya yön verme olduğundan, burada bu kuruluşlar denetim organları kapsamında değerlendirilmemiştir. Ancak, bu kurum ve kurulların kendi görev alanlarında sınırlı da olsa bir takım denetim görevleri bulunmaktadır. Bu kapsamda
yaptıkları denetimleri sistematik ve sürekli bir denetim olarak değerlendirmek mümkün değildir.
3.4.3.2. Özerk Nitelikteki Kuruluşların Teftiş Kurulları 3.4.3.2.1. Kamu İktisadi Teşebbüsleri Teftiş Kurulları
Bir kanunla ve bir kanunun verdiği yetkiye dayanarak genel müdürlük şeklinde kurulan kamu iktisadi kuruluşları ile iktisadi devlet kuruluşlarının teftiş kurullarıdır. Teftiş kurulları, genel müdürün emri veya onayı ile genel müdür adına kuruluşun sınırları içinde kalmak şartıyla, kuruluşun her türlü faaliyet ve işlemleriyle ilgili olarak teftiş, inceleme ve soruşturma yapmakla görevlidirler.
3.4.3.2.2. Yerel Yönetimler Teftiş Kurulları
Belediyelerde teftiş kurulları olarak faaliyet gösteren bu denetim organları, belediye başkanının emri veya onayı ile belediye sınırları içinde kalmak şartıyla, belediyelerin her türlü faaliyet ve işlemleriyle ilgili olarak teftiş, inceleme ve soruşturma işlerini belediye başkanı adına yürütmekle görevlendirilmiştir. İl özel idarelerinde böyle bir yapılanma yoktur.