Türk Dünyası ile Yakın İlişkiler: Azeri-Ermeni Çatışması

analoji kuran ve yaşanan hadiselerden belirli dersler çıkaran Türk siyasetçiler, İkinci Körfez Savaşı öncesi TBMM’ye sunulan 1 Mart 2003 tezkeresini reddetmiştir (Balcı, 2018: 224).

Özal’ın bu sözleri muhalefetin sert tepkisine neden olmuştur. Demirel

“Soydaşlarımız kırılmasınlar kusura bakmasınlar. Özal’ın dediği laflar Türkiye’yi bağlamaz.” demiştir. İnönü konuşmayı “talihsizlik” olarak değerlendirmiştir. Ecevit de Özal’ın sözlerini “sorumsuzluk” olarak yorumlarken, Sovyetler Birliği’ndeki Azeri Türklerini İran’ın kucağına itmekle suçlamıştır (Milliyet, 20.01.1990).

Özal’ın Orta Asya halklarının sorunlarını göz ardı eden bu dış politika yaklaşımı, Sovyet dünyasının çökmeye başlamasının bir sonucu olarak yeniden şekillenecektir.

Abramowitz’e (2018: viii) göre, son 400 yıl boyunca Anadolu toprakları üzerinde tehdit üreten Rusya’nın ortadan kalkmasıyla Türkiye kendini daha güvenli hissetmeye başlamıştı. Türkiye, çevresinde yayılmacı emeller besleyen bir imparatorluk yerine kendinden askeri ve ekonomik açıdan güçsüz çok sayıda devletlere komşu olmuştu. Fakat uluslararası sistemdeki bu değişim Türkiye’ye yeni fırsatlar sunduğu gibi yeni problemleri de beraberinde getiriyordu (Fuller, 2018: 38). Uluslararası sistemin değişimini fırsat olarak algılayan Özal, 1 Eylül 1991’de TBMM’nin 18. dönem 5. yasama yılı açılış konuşmasında bu fikirlerini şu şekilde açıklamıştır:

“…Kısa bir süre öncesine kadar hepsi bizden ileri olan etrafımızdaki ülkeler de çeşitli nedenlerden dolayı geriye gitmişlerdir. Böylece, Türkiye’nin önüne tarihi bir fırsat çıkmıştır. Eğer yanlışlık yapmazsak, istikrar içinde kalırsak, ülkemiz, bu tarihi fırsattan, belki dört yüz beş yüz senede gelebilecek bu imkandan istifade edebilecektir. Benim değerli vatandaşlarım, geliniz, Cenabı Hakkın Türkiye’mize açtığı bu kapıdan, bu büyük kapıdan girelim ve dört yüz yıllık ıstırabımız sona ersin… 21’inci Asır, Türkiye’nin ve Türklerin asrı olacaktır.” (TBMM Tutanak Dergisi, 1991: 7-8).

Soğuk Savaş sonrası dönemde başta Amerika ve Rusya olmak üzere neredeyse her ülke dış politikasını yeni sistemin getirdiği şartlara göre hizalamaya çalışıyordu. Türkiye de stratejisini değiştirme ihtiyacı hisseden ülkelerden biriydi. Bu yüzden Türkiye’de, Atatürk dönemi Türk dış politikasının Soğuk Savaş sonrası dönemde yaşanan meydan okumalara cevap veremeyeceğine yönelik düşünceler yaygınlaşmaya ve İslam’la ilgili ve pan-Türkçülük gibi alternatif ideolojik söylemler toplumda daha çok yankılanmaya başlamıştı (Fuller, 2018: 40). Bu bakımdan Özal Türk kimliğini, İslam dinini ve Osmanlı geçmişini ulusal çıkarları artırmada uygun yeni birer araçlar olarak görüyordu. Çankaya Köşkü’nde ANAP’lı eski milletvekillerini ağırlayan Özal, milletvekillerine yaptığı konuşmasında Türkiye’nin yeni uluslararası sistemde oynaması gereken rolü “neo-Osmanlı” olarak tanımlamıştır. Özal, Sovyetlerin dağılmasıyla birlikte Osmanlı İmparatorluğu’nun tarihte oynadığı rolü oynama fırsatının bugün Türkiye’ye tekrar

sunulduğunu, bu fırsatın iyi değerlendirilmesi halinde 21. yüzyıla Türkiye’nin büyük bir güç olarak girebileceğini ileri sürmüştür. Konuşmasının devamında, “neo-Osmanlı”

olarak nitelendirdiği bu stratejinin hayata geçirilebilmesi için Hazar Denizi’nden Adriyatik Denizi’ne kadar olan bölgede işbirliğinin geliştirilmesinin önemine dikkat çekmiştir (Tayyar, 14.12.1992).

Sovyetler Birliği’ndeki Türk halklarının özgürlük ve bağımsızlık mücadelesi daha da belirgin bir hal alması üzerine Özal, bölgeyle yakın ilişkiler kurmanın alt yapısını hazırlamaya başlayacaktır. Çünkü Doğu ile Batı Blokları arasındaki mücadelenin anlamını kaybetmeye başladığı bir dönemde Türkiye’nin Batı açısından stratejik önemi de azalmaya başlamıştı. Sovyetler Birliği’nin bölge üzerindeki güç kontrolünü kaybetmeye başlamasıyla birlikte Orta Asya ve Kafkasya bölgesindeki stratejik ortam Türkiye açısından müsamahakar bir yapıya dönüşmüştü. Bölge üzerinde Türkiye’nin manevra kabiliyetinin arttığını düşünen Özal, dış politikanın yönünü Orta Asya ve Kafkasya’ya çevirerek hem Türk dış politikasının yaşadığı açmazdan kurtulmayı hem de Batı’nın gözünde tekrar değer kazanmayı amaçlıyordu.

Orta Asya ve Kafkasya’nın zengin doğal kaynaklara ve petrole ev sahipliği yaptığı biliniyordu. Etnik ve kültürel bağların yanı sıra gerek Türkiye gerekse de Türk Cumhuriyetleri pragmatist gerekçelerle karşılıklı olarak ilişkilerin gelişimini destekliyordu. Türkiye artan doğalgaz talebini Türk cumhuriyetlerinden ikame ederek Rusya’ya karşı bağımlılığını azaltmak istiyordu. Ayrıca bu coğrafya Türk yatırımcılarına yeni iş fırsatları sunduğundan ülkenin ihracat odaklı büyüme stratejisine önemli katkı sağlayabilirdi. Son olarak, siyasi ve stratejik endişelerde bu bölgede aktif bir dış politikanın takibini gerektiriyordu. Bölgeyle ilgilenen tek ülke Türkiye değildi.

Hazar’daki enerji kaynakları üzerinde İran ve Rusya da etkisini artırmanın çabası içindeydi. Türk politikacıları Hazar petrol ve doğalgazının Türkiye üzerinden Batı’ya taşınmasının Batı’nın ve Amerika’nın gözünde Türkiye’nin stratejik değerini tekrar artırabileceğini düşünüyorlardı. Türk cumhuriyetlerinin liderlerine gelince, Türkiye’nin Amerika ile olan yakınlığı sayesinde Amerika’nın kendilerine destek sağlayacağına inanıyorlardı (Sayarı, 2000: 172-174).

Bu politik hedeflerin bir sonucu olarak Özal, basına verdiği demeçlerde de artık Türkiye’nin Kafkasya ve Orta Asya’da daha aktif olarak gözükeceğinin sinyalini veriyordu. Orta Asya ve Kafkasya’da çatışmaların şiddetlendiği bir dönemde Fransa’nın

tirajı yüksek gazetelerinden biri olan Le Figaro’ya verdiği demeçte Özal, Sovyet dünyasının “kritik” bir dönemden geçtiğini, Türkiye’nin Kafkasya’da meydana gelen olaylar karşısında “kayıtsız kalamayacağını” ve bölgede meydana gelen gelişmelerin Türkiye’nin değerini artıracağını (Perlman, 02.02.1991) ifade ederek, Türkiye’nin bölgeye yönelik dış politikasında değişikliğe gideceğinin işaretini vermiştir.

Böylece kültür, etnik kimlik ve tarih gibi yumuşak güç unsurlarını kullanarak Orta Asya ve Kafkasya’daki Türk halklarıyla yakınlaşmaya çalışan Özal, Türkiye’nin eski Sovyet cumhuriyetleri tarafından model alınması için çabalayacaktır. Bu amaç doğrultusunda Özal, Mart 1991’de bürokrat, gazeteci ve işadamlarından oluşan geniş bir heyetle ilk önce Azerbaycan’a daha sonra Kazakistan’a gitmiştir. Türkiye bu ülkelere beraberinde üç uçak dolusu gıda ve ilaç yardımı da götürmüştür. Azerbaycan Cumhurbaşkanı Muttalibov “Tarihimizde ilk defa Türkiye Cumhurbaşkanı ülkemize geldi. Bu ziyaretten çok şeyler bekliyoruz.” diyerek Özal’ın gelişinden büyük memnuniyet duymuştur. Ziyaretin sonunda iki ülke liderleri tarafından Türkiye ve Nahcivan arasında karayolunun yapımı, Türk işadamlarının kalacağı bir iş merkezi ve otel inşası, THY ve Azerbaycan Hava Yollarının karşılıklı uçuş seferleri başlatması gibi kararlar alınmıştır. Buradan Kazakistan’a geçen Özal, Kazakistan’la da ticari, bilimsel ve kültürel alanlarda anlaşmalar imzalamıştır. Kazakistan Devlet Başkanı Nazarbayev iki ülke arasında ilişkileri geliştirmekten dolayı mutluluk duyduğunu ve her türlü desteğin verileceği sözünü vermiştir. Özal ise yaptığı açıklamada Azerbaycan ve Kazakistan’a ziyaret etme arzusunun bu ülkelerle Türkiye arasındaki tarihi ve kültüre dayanan yakınlıktan kaynaklandığını ve bu ziyaretlerin devamının geleceği mesajını vermiştir (Milliyet, 16.03.1991).

Orta Asya ve Kafkasya’da bağımsızlık mücadelesi veren liderler de laik ve demokratik Türkiye’nin kendileri için model ülke olduğunu söylemiştir. Azerbaycan Halk Cephesi yaptığı açıklamada Batı tarzında demokratik, laiklik ve serbest piyasa ekonomisine dayalı bir Azerbaycan kurmak istediklerini bu yolda kendileri için rehber ve model ülkenin Türkiye olduğunu belirtmiştir (Milliyet, 08.05.1991). Türkiye’ye Kırgızistan’ın Türkiye tarafından tanınması ve ilişkilerin geliştirilmesi için ziyarete gelen Kırgız Cumhurbaşkanı Asker Akayev, “Türkiye Cumhuriyeti, Türk halkları için yol gösterici bir Çoban Yıldızı’dır.” demiştir (Milliyet, 24.12.1991).

Bu ziyaretlere ve yakınlaşma çabalarına rağmen Rusların tepkisini çekmemek için Türkiye, Sovyetlerin iç işlerine karışmama politikasını bir süre devam ettirmiş ve Türk Cumhuriyetlerinin bağımsızlığını tanımada bekle gör politikası izlemiştir. Nihayet Aralık 1991’de Sovyetlerin dağılmasının kesinleşmesinin ardından Türkiye, Orta Asya ve Kafkasya’daki Türk halklarının bağımsızlıklarını tanımış ve temsilcilik açmak için çalışmalara başlamıştır.

Özal’ın Türk Cumhuriyetleriyle yakın ilişki kurma isteği o yıllarda Amerika tarafından da destek görmeye başlamıştır. Zira Orta Asya’dan, Ortadoğu’ya ve Balkanlara kadar olan bölgelerde meydana gelen gelişmeler Amerika’nın gözünde Türkiye’nin değerini tekrar artırmıştır. ABD yönetimi, bölgede bağımsızlığını yeni kazanmış eski Sovyet cumhuriyetlerine Batılı değerlerin Türkiye vasıtasıyla transferinin daha kolay gerçekleşeceğini umuyordu. Bu yüzden Amerikalı diplomatlar, stratejistler ve akademik çevre Doğu ve Batı arasında bir köprü olarak gördüğü Türkiye’nin eski Sovyet rejimleriyle yakınlaşmasını desteklemiştir.

Örneğin New York Times’da, Orta Asya ve Kafkasya’daki ülkelerin zengin doğal kaynaklara ve petrole sahip olduğunu ve bölgede jeopolitik menfaatleri olan ülkelerin bağımsızlığını ilan eden yeni cumhuriyetlerle ilgilenmeye başladığını ele alan bir makale yazılmıştır. Makale, İran ve Türkiye’nin bölgede nüfuz mücadelesi içinde olduğunu belirterek, Amerika’nın Orta Asya’da bağımsızlıklarını ilan eden cumhuriyetleri ihmal etmesi durumunda bölgenin Çin ve İran’ın etkisi altına girebileceğini ileri sürmüştür. Bu yüzden, Türkiye’nin bölge için “doğal bir model” olduğunu ve ABD’nin Türkiye’nin bu bölgedeki politikalarını desteklemesini ve bu ülkelere her türlü yardımı yapmasını önermiştir (Milliyet, 01.01.1992). NATO Genel Sekreteri Wörner Türkiye’nin NATO’ya üye olmasının 40. yıldönümü nedeniyle yaptığı değerlendirmede, Körfez Krizi, Yugoslavya’da yaşanan iç çatışma ve Sovyetler Birliği’nin yaşadığı siyasi krizler gibi bölgede meydana gelen gelişmelerin Türkiye’nin jeostratejik öneminin tekrar hatırlanmasına neden olduğunu belirtmiştir. Ayrıca, Türkiye’nin Orta Asya ve Balkanlarda bulunan ülkelerle ortak dil, tarih ve kültürel bağlarının olduğunu ve bu yakınlık sayesinde Batılı değerlerin buradaki cumhuriyetlerce benimsenmesinde önemli roller oynayabileceğini vurgulamıştır (Milliyet, 17.02.1992).

Orta Asya’daki Türk Cumhuriyetleri bağımsızlıklarını ilan etmeye hazırlanırken Türkiye’de ANAP, Ekim 1991 Genel Seçimlerini kaybederek iktidarını DYP-SHP

koalisyon hükümetine devretmiştir. Türkiye’deki bu hükümet değişikliği Özal’ın dış politikaya doğrudan müdahalesinin azalacağı anlamına geliyordu. Demirel yeni hükümetin “Çankaya’nın himayesinde ve ipoteğinde” olmayacak diyerek, Özal’ın eskisi gibi anayasal görev ve yetkilerinin aşmasına izin verilmeyeceğini ve Türkiye’de bir tane hükümet olacağını söylemiştir (Milliyet, 24.10.1991). Dışişleri Bakanı Çetin de “Özal’sız dış politika” söylemiyle yeni dönemde Özal’ın etkisinden uzak ve onun dış politika anlayışından farklı bir dış politika takip edeceklerini vurgulamıştır (Batur, 10.12.1991).

ANAP’ın genel seçimlerden mağlup ayrılması Özal’ın iç politikadaki gücünü eski döneme kıyasla zayıflatmıştı. Buna rağmen Özal, dış politika konularını etkilemenin ve yön vermenin çabası içinde olacaktır. Fakat Başbakan Demirel ve Cumhurbaşkanı Özal arasındaki farklı dış politika anlayışı iki liderin krizler karşısında tam bir uyum içinde çalışmamasına neden olmuştur. Bu uyumsuzluğun en bariz örneğini Azerbaycan ve Ermenistan arasındaki Karabağ krizinde görebiliriz. Ermenilerin Karabağ’da şiddeti tırmandırması ve 26 Şubat’ta Karabağ’ın Hocalı köyünde denetimi ele geçirmesi sonrası birçok sivili katletmesi ve yaralaması Türkiye’nin gündemini bir anda değiştirmiştir.

Milliyet, Hürriyet, Sabah, The Guardian ve The New York Times gibi yerli ve yabancı basında Karabağ meselesi ve Ermenilerin yaptığı katliamlarla ilgili haberler gündemi daha çok işgal etmeye başlamıştır (Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, 1992:

1-86). Bölgeden gelen olumsuz haberler karşısında Türk kamuoyunun ve siyasilerin öfkesi her geçen gün artmıştır. Bu gelişmelerin bir sonucu olarak, Türkiye’de yaşayan Azeri Türkleri lobicilik yaparak Türk hükümetinin olaylar karşısında sert bir tutum takınması için baskılarını artırmışlardır (Sayarı, 2000: 175).

Karabağ meselesinin Türk kamuoyunda yüksek sesle dile getirilmesi Özal ve Demirel’in konuya ilgisiz kalamamalarına neden olmuştur. Ancak Özal ve Demirel’in Karabağ’da yaşanan hadiseler karşısındaki çözüm önerileri ve tehdit ve fırsat algıları birbirinden farklıydı. Özal, “Ermenileri biraz korkutalım” diyerek askeri tedbirleri ima eden ve Türkiye üzerinden Ermenistan’a giden malların engellenmesi gibi birtakım yaptırımları içeren öneriler sıralamıştır (Milliyet, 06.03.1992). Buna karşın Demirel hükümeti, Karabağ konusunda uluslararası hukuk ve diplomasi çerçevesinde hareket etmenin daha makul olacağını ileri sürerek ihtiyatlı bir dış politika yaklaşımı tercih etmiştir. Dışişleri Bakanı Çetin Meclis’teki konuşmasında, hükümetin Sovyetler Birliği dağıldıktan sonra bölgede yaşanan anlaşmazlıkların ve ihtilafların uluslararası hukuka

uygun olarak, barışçıl yollardan ve diyalog yoluyla çözülmesi gerektiğine inandığını söylemiştir. Konuşmasının devamında hükümetin, Azerbaycan ve Ermenistan arasındaki Karabağ sorununa da bu bakış açısıyla yaklaştığını ve Dışişleri Bakanı olarak çok aktif bir biçimde diplomatik temaslarını sürdürdüğünün altını çizmiştir (TBMM Tutanak Dergisi, 1992: 405-407). Böylece Demirel hükümeti askeri önlemleri ihtiva eden talepleri geri çevirecektir.

SHP Milletvekili ve Dışişleri Bakan Vekili Kumbaracıbaşı, 4 Mart 1992’de TBMM’de yaptığı konuşmasında Karabağ’ın Azerilerin denetiminden çıkıp çıkmamasını Azerbaycan’ın kendi sorunu olarak değerlendirmiştir. Kumbaracıbaşı’nın sözleri muhalefetin tepkisine yol açmıştır (TBMM Tutanak Dergisi, 1992: 593). Bu sözler üzerine Özal, hükümeti Dağlık Karabağ konusunda pasif kalmakla suçlamıştır. Özal

“Türk Dışişleri Türki Cumhuriyetlere karşı klasik dış politikasını uygulamamalı daha cesur hareket etmelidir. Klasik dış politika Türki Cumhuriyetlerde fayda vermez.” (Oral, 08.03.1992) demiştir.

Özal, hükümetin Karabağ konusunda pasif kalmasının Azerbaycan başta olmak üzere Orta Asya’daki Türk Cumhuriyetlerinin gözünde Türkiye’nin değerini ve güvenirliğini azaltacağını düşünmekteydi. Bunun bir sonucu olarak bu ülkeler bölgeye ilgi duyan ve Türkiye’ye rakip olan ülkelerle yakınlaşabilirdi. Bu sebeple, Karabağ’daki olaylar karşısında doğrudan askeri güç kullanılmasını istemiştir. Özal on bir günlük Türk Cumhuriyetlerine gezisi öncesi yaptığı basın açıklamasında popülist bir üslup kullanarak, Demirel hükümetini Azeri-Ermeni çatışmasında “fazla yumuşak” bir politika izlemekle suçlamıştır. Risk alınması gerektiğine inan Özal “Dişimizi göstermezsek bu iş çözülmez.”

demiştir (Kohen, 05.04.1993). Yine bir başka konuşmasında Türkiye’nin risk alıp cesur hareket etmesi gerektiğini ve Azeri-Ermeni çatışmasına tek taraflı müdahalesine kimsenin ses çıkaramayacağını söylemiştir. Buna örnek olarak da Bosna’da yaşanan olaylara uluslararası toplumun sessiz kalmasını göstermiştir. Özal, “Farz edinki Nahcivan’a iki üç askeri birliğimizi soktunuz. Ermeni hududunda siz ciddi bir manevra, ciddi bir şey yapsanız, üç tane merminiz de o tarafa düşse…Kim size ne yapar?” (Kohen, 08.04.1993) diyerek bu düşüncelerini ifade etmiştir. Kısacası Özal, diplomatik üslubun çözüm getirmediğini ileri sürerek Ermenistan’a savaş açılmasını savunmuş, cumhurbaşkanlığı makamında bulunmasına karşın “ikinci bir hükümet” gibi hareket etmiş ve Demirel hükümetini ürkek olmakla suçlamıştır (Ataman, 2003: 58).

Demirel ise Özal’ın fikirlerine katılmıyordu. Hocalı Katliamının yankıları devam ederken 10 Mart 1992’de TBMM’de yaptığı konuşmasında, Karabağ konusunda hükümeti hiçbir şey yapmamakla suçlayan ANAP’lı milletvekillerine karşı, sorunun çözümünde askeri araçlar yerine barışçıl araçların kullanılmasını tek yol olarak göstermiştir (TBMM Tutanak Dergisi, 1992: 135). Demirel, Özal’ın Türkiye’nin göreceli güç kapasitesinin üstünde rol oynama arayışına karşı çıkmaktaydı. Demirel’e göre Türkiye’nin askeri müdahalede bulunması durumunda Rusya askeri güçle cevap verebilirdi. Bu yüzden “Gitmek kolay. Gidince karşımda kimi bulacağım? Aman dur yapma diyen Amerika’yı mı? Herkes öyle sanıyor. Oysa karşıma Rusya çıkacak.

Kızılordu çıkacak.” (Donat, 08.04.1993) şeklinde konuşarak Özal’a tepkisini dile getirmiştir. Özal’ın hükümete yönelik eleştirilerinin bir benzerini ANAP’ta TBMM’de sürekli zikrediyordu. Mesut Yılmaz, hükümetin uluslararası toplum nezdinde yaptığı diplomatik girişimlerin Ermenistan’ı caydırmakta yetersiz olduğunu belirterek askeri tedbirlerin de alınması gerektiğini ifade etmiştir (TBMM Tutanak Dergisi, 1992: 208).

Dışişleri Bakanı Çetin de eleştirilere karşılık Sovyet Rusya’nın Ocak 1990’da yapmış olduğu katliamı hatırlatarak, “Bakü’de yüzlerce insan buldozerlerin altında ezilirken, sizler iktidardaydınız; o zaman bunları niye söylemiyordunuz, niye bağırmıyordunuz?”

şeklinde yanıt vermiştir (TBMM Tutanak Dergisi, 1992: 224). ANAP’lı vekiller de Çetin’e yanıt olarak, o yıllarda Sovyetler Birliği’nin dağılmadığını bu yüzden Türkiye’nin sessiz kaldığını söylemiştir (TBMM Tutanak Dergisi: 1992: 224). Böylece Demirel, Körfez Savaşı’nda olduğu gibi bir kez daha Özal’ın Türkiye’nin geleneksel dış politikasına aykırı bir dış politika izlemesine karşı çıkacaktır.

Hükümetin aksine Özal, sistemin Türkiye’ye açık fırsatlar sunduğunu ve bu fırsatların değerlendirilerek ulusal çıkarların artırılması gerektiği düşüncesindeydi. Bu plan doğrultusunda Özal, Türk Cumhuriyetlerine ziyaretlerini artırmış ve bu ülkelerin liderlerini Türkiye’de ağırlamıştır. Ekim 1992’de Türkiye’de tarihte ilk kez bir Türk zirvesi düzenlenmiştir. Altı Türk Cumhuriyetini bir araya getiren zirvede Özal, yumuşak güç unsurlarına yaslanarak Türkiye’nin ekonomik çıkarlarını artırmayı hedeflemiştir.

Zirveyi tarihi bir fırsat olarak gören Özal konuşmasında “Dilimiz bir, tarihimiz bir, kültürümüz birdir. Öyleyse işimiz de bir, gücümüz de bir olabilir diye düşünüyorum.”

demiştir. Ülkeler arasındaki ekonomik bariyerlerin kaldırılması amacıyla “Türk Ortak Pazarı” önerisinde bulunmuş ancak diğer ülkeler tarafından henüz erken bir adım olarak

değerlendirilmiştir. Buna rağmen zirvede somut gelişmeler de olmuş, Azeri ve Türkmen gaz ve petrolünün Türkiye üzerinden Avrupa’ya taşınması ve diğer ülkelere ihraç edilmesi konusunda anlaşmaya varılmıştır (Milliyet, 31.10.1992). Bu ekonomik bağlantıların yanı sıra Türkiye, Türk Cumhuriyetleriyle ekonomik bağlantıları desteklemek amacıyla sosyal ve kültürel alanlarda da politikalar üreterek bölgeyle yakınlaşmaya çalışmıştır. Bu amaç doğrultusunda, Türk Cumhuriyetlerine yönelik yayın yapan bir uydu kanalı kurulmuştur. Bundan başka, bu ülkelerdeki binlerce öğrenciye Türk üniversitelerinde öğrenim görmesi için burs temin edilmiştir (Abramowitz, 1993: 167).

Son olarak, Türk Cumhuriyetlerinin ekonomik, sosyal ve kültürel alanda inşasına yardımcı olmak amacıyla Türk İşbirliği ve Koordinasyon Ajansı (TİKA) kurulmuştur.

Vefatından kısa bir süre önce Türk Cumhuriyetlerine on bir gün süren ve beş ülkeyi kapsayan bir gezi düzenlemiştir. Gezi sırasında ülkelerin parlamento ve üniversitelerinde konuşma fırsatı yakalayan Özal, konuşmalarında “Türk modeli” ve “Türkiye’nin tecrübelerine” sık sık vurgu yapması bu ülkelerin liderlerinde Türkiye’yi örnek almalıyız duygusunu uyandırmıştır. Bunun yanı sıra Özal, Türk Cumhuriyetlerinin birlikte hareket etmesi durumunda uluslararası politikada yeni bir gücün ortaya çıkacağının altını çizmiştir. Gezi esnasında yaptığı konuşmalarda “Yirmi birinci yüzyıl, Türklerin yüzyılı olacak” demiştir. Görüşmelerde Türk iş adamlarının gıda, tekstil, havaalanı ve otel gibi birçok alanda yapacakları faaliyetler ve Türkiye’nin bu faaliyetler için ayırdığı 1 milyar dolarlık kredi konusu konuşulmuştur. Yine enerji alanında Kazakistan ve Türkmenistan’dan Türkiye’ye yapılacak petrol boru hatları projesiyle ilgili görüşmeler gerçekleştirilmiştir (Kohen, 17.04.1993).