Türk ceza hukukunda uzlaştırmanın şartlarını, ön şartlar ve geçerlilik şartları olmak üzere ikili bir ayrım yaparak inceleyebiliriz. Ön şartlar; suçun uzlaştırma kapsamında olması, suçun işlendiği konusunda yeterli şüphenin bulunması, şikâyete tabi suçlarda mağdurun veya suçtan zarar görenin şikâyeti ve mağdurun veya suçtan zarar görenin gerçek yahut özel hukuk tüzel kişisi olması iken; geçerlilik şartları ise tarafların uzlaştırma konusunda bilgilendirilmeleri, mağdurun ya da suçtan zarar görenin uzlaşmayı kabul etmesi, şüphelinin veya sanığın uzlaşmayı kabul etmesi, uzlaştırma sonunda kararlaştırılan edimin hukuka ve ahlâka uygun olması ile uzlaştırma raporunun hâkim veya cumhuriyet savcısı tarafından onaylanması sayılabilir.
423 İlgili Kanun için bk. Resmi Gazete (Erişim)
http://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2009/07/20090709-2.htm, 6 Ağustos 2018.
424 İlgili Kanun için bk. Resmi Gazete (Erişim)
http://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2016/12/20161202-1.htm, 7 Ağustos 2018.
107 3.2.1. Ön Şartlar
Uzlaştırmanın ön şartları, uzlaştırma sürecine başlanmadan dikkate alınması gereken unsurları barındırmaktadır. Bu unsurların bulunması hâlinde, uzlaştırma sürecinin temelleri atılacaktır. Şimdi bu ön şartları inceleyelim.
3.2.1.1. Suçun Uzlaştırma Kapsamında Olması
Uzlaştırma faaliyetinin başlaması için işlenen suçun uzlaştırma kapsamında bulunması gerekmektedir. Yani uzlaştırma kapsamına alınmamış bir suç için bu süreci yürütme ihtimali bulunmamaktadır. Hangi suçların uzlaştırma kapsamında değerlendirileceği, bu bölümün üçüncü kısmında irdelendiğinden burada ayrıntıya girmiyoruz.
3.2.1.2. Suçun İşlendiği Konusunda Yeterli Şüphenin Bulunması
Uzlaştırmanın gündeme gelebilmesi için CMK m. 253/4, suçun işlendiği hususunda yeterli şüphenin varlığını aramaktadır. Yine CMUY m. 10/2 hükmüne göre; soruşturmaya konu suçun uzlaştırmaya tâbi olması ve iddianame düzenlenmesi için yeterli şüphenin bulunması hâlinde, soruşturmayı yürüten Cumhuriyet savcısı dosyayı Ek-1’de yer alan gönderme kararı ile büroya gönderecektir.
Yeterli şüphe, işlenen suçla ilgili duruşma yapılması hâlinde sanığın hüküm giyme ihtimalinin, beraat etmesi ihtimalinden daha kuvvetli olması durumunu ifade etmektedir.425
CMUY m. 10/1 gereğince; yapılan soruşturma neticesinde kamu davasının açılması için yeterli şüphe oluşturacak delil elde edilememesi veya kovuşturma imkânının bulunmaması hâlinde soruşturmayı yürüten Cumhuriyet savcısı dosyayı büroya göndermeksizin sonuçlandıracaktır.
3.2.1.3. Şikâyete Tabi Suçlarda Mağdurun veya Suçtan Zarar Görenin Şikâyeti Suçun soruşturulması, kovuşturulması ve bunun sonucunda failin cezalandırılması isteğinin suçun mağduru veya suçtan zarar gören tarafından yetkili
425 Bahri Öztürk v.d., Nazari ve Uygulamalı Ceza Muhakemesi Hukuku, Seçkin Yayıncılık, Ankara, 2013, s. 447.
108 makamlara bildirilmesi şikâyet olarak ifade edilmektedir. Şikâyet bir muhakeme koşuludur.426
Kanunlarda, suçun şikâyete bağlı bulunduğu ifade edilmemişse; suçun re’sen soruşturulması gerekecektir.427 Soruşturulması ve kovuşturulması şikâyete bağlı olan suç hakkında yetkili kimse altı ay içinde şikâyette bulunmadığı takdirde soruşturma ve kovuşturma yapılamayacaktır (TCK m. 73/1). TCK m. 73/2'ye göre bu süre, zamanaşımı süresini geçmemek koşuluyla, şikâyet hakkı olan kişinin fiili ve failin kim olduğunu bildiği veya öğrendiği günden itibaren başlamaktadır. Aynı maddenin üçüncü fıkrasında; şikâyet hakkı olan birkaç kişiden birisinin altı aylık süreyi geçirmesi durumunda bundan dolayı diğerlerinin haklarının düşmeyeceği hüküm altına alınmıştır.
Uzlaştırma kapsamındaki suçların birçoğunun takibi şikâyet bağlı olduğundan, uzlaştırma için bu ön koşulun gerçekleşmesi de aranacaktır.
3.2.1.4. Mağdurun veya Suçtan Zarar Görenin Gerçek yahut Özel Hukuk Tüzel Kişisi Olması
Uzlaştırma yoluna gidilebilmesi için mağdurun ya da suçtan zarar görenin gerçek kişi veya özel hukuk tüzel kişisi olması gerekmektedir (CMUY m. 7/1). Zira uzlaştırma kapsamındaki suçlarda; şüpheli, sanık, suça sürüklenen çocuk ile mağdur veya suçtan zarar gören gerçek kişi veya özel hukuk tüzel kişisinin uzlaştırılması girişiminde bulunulmaktadır (CMUY m. 8/1).
3.2.2. Geçerlilik Şartları
Uzlaştırma konusunda tarafların bilgilendirilmeleri, mağdur ya da suçtan zarar gören ile şüpheli veya sanığın uzlaştırmayı kabul etmesi, uzlaştırma neticesinde kararlaştırılan edimin hukuka ve ahlâka uygun olması ve uzlaştırma raporunun hâkim veya cumhuriyet savcısı tarafından onaylanması, uzlaştırmanın geçerlilik şartlarındandır. Şimdi bu şartlara daha yakından bakalım.
426 Mehmet Emin Artuk, Ahmet Gökcen ve Ahmet Caner Yenidünya, Ceza Hukuku Genel Hükümler, Adalet Yayınevi, Ankara, 2015, s. 569.
427 Sedat Bakıcı, 5237 Sayılı Yasa Kapsamında Ceza Hukuku Genel Hükümleri, Adalet Yayınevi, Ankara, 2007, s. 1326.
109 3.2.2.1. Uzlaştırma Konusunda Tarafların Bilgilendirilmeleri
Uzlaştırma teklifinde bulunulması hâlinde, kişiye uzlaşmanın mahiyeti ve uzlaşmayı kabul etmesinin veya reddetmesinin hukukî sonuçlarının anlatılması gerekmektedir (CMK m. 253/5).
CMUY m. 29/5 hükmüne istinaden; uzlaştırmacı tarafından yapılacak uzlaşma teklifi, Ek-4’te yer alan uzlaşmanın mahiyeti ile uzlaşmayı kabul veya reddetmenin hukukî sonuçlarının bulunduğu Uzlaşma Teklif Formu’nda yer alan bilgilerin açıklanması ve teklif formunun hazır bulunan ilgiliye imzalatılarak verilmesi suretiyle yapılacak, uzlaştırmacı tarafından bilgilendirme yükümlülüğünün yerine getirildiğine ve uzlaşma teklifinde bulunulduğuna ilişkin formun imzalı örneği uzlaştırma evrakı içine konulacaktır.
3.2.2.2. Mağdurun veya Suçtan Zarar Görenin Uzlaştırmayı Kabulü
Mağdurun veya suçtan zarar görenin uzlaştırmayı kabulü, uzlaştırmanın geçerlilik şartlarındandır. Eğer mağdur yahut suçtan zarar gören uzlaştırmacının yaptığı uzlaştırma teklifini kabul etmiyorsa; taraflar arasında müzakere başlamadan süreç son bulacaktır.428
Uzlaştırmacı; şüpheli, sanık, katılan, mağdur veya suçtan zarar görene uzlaşma teklifinde bulunur. Şüpheli, sanık, katılan, mağdur veya suçtan zarar görenin reşit olmaması ya da kısıtlı olması hâli ile mağdur veya suçtan zarar görenin ayırt etme gücü bulunmaması durumunda, uzlaşma teklifi kanunî temsilcilerine yapılacaktır (CMUY m. 29/1). Müştekinin veya suçtan zarar görenin özel hukuk tüzel kişisi olması hâlinde vekâletnamede özel yetki var ise vekile de uzlaşma teklifinde bulunulabilecektir (CMUY m. 29/2). Uzlaştırmacı, uzlaşma teklifini büro aracılığıyla açıklamalı tebligat, istinabe veya Ses ve Görüntü Bilişim Sistemi (SEGBİS) yoluyla da yapabilecektir (CMUY m. 29/3).
Suç, birden fazla kişinin mağduriyetine veya zarar görmesine sebebiyet vermişse; uzlaştırma yoluna gidilebilmesi için, mağdur veya suçtan zarar görenlerin hepsinin uzlaşmayı kabul etmesi gerekecektir (CMUY m. 7/3).
428 Özbek, Onarıcı Adalet, s. 94.
110 3.2.2.3. Şüphelinin veya Sanığın Uzlaştırmayı Kabulü
Uzlaştırmaya başlanabilmesi için şüphelinin ya da sanığın, tıpkı mağdur veya suçtan zarar gören gibi uzlaştırma teklifini kabul etmesi gerekmektedir. Aksi takdirde uzlaştırma prosedürü işletilemeyecektir. Teklifin kabulü hâlinde uzlaştırma faaliyeti başlatılacaktır ki bu kabul, şüphelinin yahut sanığın işlenilen suçu da kabul ettiği anlamını taşımayacaktır.
Konuyla ilgili olarak CMK m. 255’te, aralarında iştirak ilişkisi olsun veya olmasın birden çok kişi tarafından işlenen suçlarda, ancak uzlaşan kişinin uzlaşmadan yararlanacağı hükme bağlanmıştır. Yine CMUY m. 7/2’de, aralarında iştirak ilişkisi olsun veya olmasın birden çok kişi tarafından işlenen suçlarda uzlaştırma hükümlerinin her bir şüpheli ya da sanık için ayrı ayrı değerlendirileceği ve ancak uzlaşan kişinin uzlaşmadan yararlanacağı ifade edilmiştir.
3.2.2.4. Uzlaştırma Neticesinde Kararlaştırılan Edimin Hukuka ve Ahlâka Uygun Olması
Taraflar, uzlaştırma sonunda; fiilden kaynaklanan maddî veya manevî zararın tamamen ya da kısmen tazmin edilmesi veya eski hâle getirilmesi, mağdurun veya suçtan zarar görenin haklarına halef olan üçüncü kişi ya da kişilerin maddî veya manevî zararlarının tamamen ya da kısmen tazmin edilmesi veya eski hâle getirilmesi, bir kamu kurumu veya kamu yararına hizmet veren özel bir kuruluş ile yardıma muhtaç kişi ya da kişilere bağış yapmak gibi edimlerde bulunulması, mağdur, suçtan zarar gören, bunların gösterecekleri üçüncü şahıs veya bir kamu kurumu ya da kamu yararına hizmet veren özel bir kuruluşun belirli hizmetlerinin geçici süreyle yerine getirilmesi, topluma faydalı birey olmayı sağlayacak bir programa katılımın sağlanması, mağdurdan veya suçtan zarar görenden özür dilenmesi gibi edimlerden bir ya da birkaçının veya bunların dışında belirlenen hukuka ve ahlâka uygun başka bir edimin yerine getirilmesini kararlaştırabileceklerdir (CMUY m. 33/1). Bunun yanı sıra taraflar, uzlaştırma süreci sonunda edimsiz olarak da uzlaşabileceklerdir (CMUY m. 33/2).
111 Uzlaştırma neticesinde edimin kararlaştırılması durumunda, bunun hukuka ve ahlâka uygun bir edim olması, uzlaştırmanın geçerliliğine doğrudan etki edecektir.
Hukuka ve ahlâka uygun olmayan edim, uzlaştırmayı geçersiz kılacaktır.429 3.2.2.5. Uzlaştırma Raporunun Hâkim veya Cumhuriyet Savcısı Tarafından Onaylanması
Uzlaştırma bürosu Cumhuriyet savcısı soruşturma aşamasında, mahkeme ise kovuşturma aşamasında, uzlaştırma sürecinin tarafların özgür iradeleriyle tamamlandığına ve kararlaştırılan edimin hukuka ve ahlâka uygun olduğuna kanaat getirirse; uzlaştırma raporunu ya da belgeyi mühür ve imza altına alarak onaylayacak, soruşturma dosyasında muhafaza edecektir. Uzlaştırma raporunun hüküm ve sonuç doğurması, onaylanmasının ardından mümkün olacaktır.430 Onaylanmamış rapor, uzlaştırmanın geçerliliğine mani teşkil edecektir.