Türkiye ekonomisi ve dıĢ ticaret politikaları açısından 1980 yılı dönüm noktası olmuĢtur. YaĢanan petrol krizleri neticesinde ülkemiz ekonomisinde baĢlayan sorunlar, bazı radikal kararların alınmasına yol açmıĢtır. 24 Ocak Kararları olarak bilinen ekonomik program uygulamaya konmuĢtur. Bu programın amacı; ekonominin serbest piyasa kurallarına göre iĢlemesini ve dünya ekonomisi ile bütünleĢmeyi sağlamaktır. Böylece Türkiye ekonomisini dıĢa kapalı hale getiren ithal ikamesine dayalı sanayileĢme stratejisi terkedilmiĢ ve ihracata dayalı sanayileĢme stratejisi benimsenmiĢtir. Bu dönemde, ihracattaki bürokratik engeller azaltılmıĢ; ulaĢım, haberleĢme gibi altyapı yatırımları hızlandırılmıĢ; ihracatçılara vergi iadesi, gelir vergisi istisnası, döviz tahsisi, gümrük muafiyetli hammadde ithalatı, ihracat kredileri gibi mali teĢvikler sağlanmıĢtır. 1987 yılında Türk ihracatçılarını dıĢ pazarlarda
255Sinem Kalender, “ĠĢletmelerin Uluslararası Pazarlara GiriĢte KarĢılaĢtıkları Engellerin Ġhracat
Performansı Üzerindeki Etkilerinin Belirlenmesine Yönelik DıĢ Ticaret Sermaye ġirketleri Üzerine Bir AraĢtırma”, Trakya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Edirne, 2013, s.5 (Yayımlanmamış Yüksek
Lisans Tezi). 256
79
desteklemek üzere Türk Eximbank kurulmuĢtur. Bütün bu ihracat seferberliği neticesinde ihracatçılık saygın bir meslek haline gelmiĢ, Türkiye‟nin ihracatında artıĢ ve ihracatın ürün kompozisyonunda önemli değiĢim kaydedilmiĢtir. 1979 yılında 2,3 milyar dolar olan ihracat, 1990 yılında 12,9 milyar dolar seviyesine çıkmıĢtır. Sanayi ürünlerinin ihracattaki payı 1980 yılında %36 iken 1990 yılında %80‟e ulaĢmıĢtır257
. Türkiye‟de ihracata yönelik kalkınma stratejisinin benimsenmesi ile birlikte teĢvik sisteminde köklü değiĢiklikler yapılmıĢtır. 1980 ve 1997 yılları arasında ihracatı geliĢtirmek ve iĢletmeleri ihracat faaliyetlerinde örgütlemek amacıyla 3 model uygulamaya konmuĢtur.
Ġhracatta kümelenme modeli olarak Japonya‟da “Sogo Shosha” adıyla anılan ve Güney Kore‟de de uygulanan “Genel Ticaret ġirketleri” modelinin iĢletmelerin dıĢ pazarlara açılmasında önemli fonksiyonları olmuĢtur. Bu ülkelerdeki uygulamalardan yola çıkılarak Türkiye‟de de benzer bir örgütlenme modeli geliĢtirilmiĢtir. 18 Temmuz 1980 tarihli ve “8/1173”sayılı “Ġhracatçı ġirketleri TeĢvik Kararı” ile “Ġhracatçı Sermaye ġirketi” olarak adlandırılan ve imalâtçı olmayan Ģirketler eliyle yapılacak ihracatın teĢvik edildiği bir model uygulamaya konmuĢtur. Bu Ģirketler 1985 yılında ‟DıĢ Ticaret Sermaye ġirketi (DTSġ)” adını almıĢtır. Bu modelin gayesi dıĢ ticareti büyük ve entegre Ģirketler aracılığıyla yaparak riskleri azaltmak ve ölçek ekonomilerinden faydalanarak dıĢ piyasalarda pazarlık gücünü artırmaktır. Bu Ģirketlerin pazar bulma, enformasyon sağlama, tanıtım yapma, dıĢ ticaret iĢlemlerini yürütme gibi hizmetler vermesi düĢünülmüĢtür. Ancak, DTSġ‟ler KOBĠ‟lerle yeterince bağ kuramamıĢ ve onları kendi üretim departmanları gibi koordine edememiĢlerdir. Yine de bu model ülkemizdeki ihracatçıların ileride karĢılaĢacağı sorunların çözümünde kullanılabilecek önemli bir tecrübe kazandırmıĢtır 258 .
DTSġ‟lerin Türkiye ihracatı içindeki payı, 1981-1989 döneminde yaklaĢık %35 olarak gerçekleĢmiĢtir. 1988 yılında ise %50 ile en yüksek seviyesine ulaĢmıĢtır259.
DTSġ modeli 1989‟dan sonra nispeten etkinliğini yitirse de, Türkiye‟nin sanayi ürünleri ihracatçısı haline gelmesinde önemli bir role sahip olmuĢtur260
1990‟lı yıllara gelindiğinde, Ġtalya‟da örneği bulunan bir model 14 ġubat 1992 tarihli ve “Ġhracat 92/9” sayılı tebliğ ile ‟Çok Ortaklı DıĢ Ticaret ġirketi (ÇOġ)” olarak adlandırılan ve en az 10 imalatçı ve/veya imalatçı-ihracatçı tarafından kurulan
257
Ferudun Kaya, Dış Ticaret İşlemleri Yönetimi: Yeni Mevzuat ve Belgeler, Beta Basım Yayım, 5.Basım, Ġstanbul, 2015, ss.15-16.
258 Hakan Çelikkol, “Küçük ve Orta Ölçekli Mermer ĠĢletmelerinde Ġhracata Yönelik Bir ĠĢbirliği Stratejisi:
Sektörel DıĢ Ticaret ġirketleri”, Türkiye III.Mermer Sempozyumu (Mersem 2001) Bildiriler Kitabı, 369-384, Afyon, 3-5 Mayıs 2001, ss.377-378.
259
Ferudun Kaya, a.g.e., s.16.
260 Özgür Öztürk, “Global Crisis and Late Development: Internationalization of Turkish Finance Capital”, Political Economy, Crisis and Development, Eds:Ġsmail ġiriner vd., IJOPEC (International Journal of Politics and Economics) Publication, London, 201-218, 2011, pp.205-206.
80
Ģirketlerin teĢvik edildiği bir model uygulamaya konulmuĢtur. Çok Ortaklı DıĢ Ticaret ġirketleri, KOBĠ‟leri ihracat sektöründe bir araya getirerek finansman sorunlarını çözmeyi ve onlara yurt dıĢı pazarlarda rekabet gücü kazandırmayı amaçlayan bir uygulamadır. Fakat bu tebliğle sadece 1 Ģirket ÇOġ unvanını alabilmiĢtir. Bu tebliğ 2 yıl yürürlükte kalmıĢ ve modelin eksiklikleri giderilerek yerine Sektörel DıĢ Ticaret ġirketleri Ģeklinde yeni bir yapılanmaya gidilmiĢtir261.
Aynı üretim dalındaki KOBĠ‟lerin ihracat sektörü içinde bir organizasyon altında toplanarak dünya pazarlarına yönlendirilmesi amacıyla; 18 Mayıs 1995 tarih ve 22287 sayılı Resmi Gazete‟de yayımlanan “Sektörel DıĢ Ticaret ġirketleri Statüsüne ĠliĢkin Tebliğ (Ġhracat 95/4)” ile ‟Sektörel DıĢ Ticaret ġirketi (SDġ)” olarak adlandırılan çok ortaklı Ģirketlerin teĢvik edildiği bir model uygulamaya konmuĢtur262.
Bu model, batılı ülkelerde “Türk Modeli” olarak adlandırılmıĢtır. Bunun sebebi, diğer ülkelerdeki ihracata iliĢkin örgütlenme modellerinde, ülkemizdeki DTSġ modeline benzer Ģekilde pazarlama aĢamasında kurulan bir ortaklık söz konusudur. SDġ modelinde ise, KOBĠ‟lerin hukuki, teknik, finansal, eğitim vb. pek çok ihtiyacı karĢılanmaktadır263. Türkiye‟de 2000‟li yılların baĢında SDġ sayısı 37‟ye ve ülke
ihracatındaki payı %50‟lere kadar yükselmiĢtir. 2013 yılında ise SDġ sayısı 8‟e ve ihracattaki payı %17‟lere kadar gerilemiĢtir264
.
Bugün itibariyle DTSġ ve SDġ modeli uygulanmaya devam etmektedir. 2017 yılında “Sektörel DıĢ Ticaret ġirketi” statüsü verilen Ģirket sayısı 4 Temmuz 2017 tarihi itibariyle 5‟tir265. 2017 yılında “DıĢ Ticaret Sermaye ġirketi” statüsü verilerek
Resmî Gazete‟de ilan edilen Ģirket sayısı ise 19 Eylül 2017 tarihi itibariyle 58 olup, bu Ģirketlerin listesi EK-A‟da verilmiĢtir.
DıĢ Ticaret Sermaye ġirketlerinin günümüzdeki yapısı incelendiğinde, önceleri KOBĠ‟lerin ürünlerini pazarlamaya yoğunlaĢan bu Ģirketlerin birçoğunun, günümüzde kendi holdinglerine bağlı firmaların ürünlerini pazarlamaya ağırlık verdiği; bazılarının ise halen KOBĠ‟lere yönelik faaliyetlerini sürdürdüğü görülmektedir266.
261 Ersan Öz ve Beytullah Yılmaz, “Kobi‟lerin DıĢ Ticarete Açılımında DıĢ Ticaret ġirketlerinin Rolü”, Çimento İşveren Dergisi, Cilt:21, Sayı:6, 12-31, 2007, ss.20-21.
262 Nurdan KuĢat, “Ġhracatta Örgütlenme Modeli Olarak Sektörel DıĢ Ticaret ġirketleri ve Türkiye‟deki
ĠĢlevselliği”, Paradoks Ekonomi, Sosyoloji ve Politika Dergisi, Cilt:10, Sayı:2, 85-117, 2014, s.95.
263
Kalender, a.g.e., s.9.
264 KuĢat, a.g.e., ss.113-114.
265 T.C. Ekonomi Bakanlığı, “Sektörel DıĢ Ticaret ġirketleri Listesi 04.07.2017”,
https://www.ekonomi.gov.tr (EriĢim tarihi: 05.10.2017).
266
81