TÜRKĐYE’NĐN FĐNANSAL KRĐZ DENEYĐMLERĐ

Finansal liberalizasyon politikalarının uygulamaya konmasıyla, faiz oranlarında düşüş, verimlilik ve istihdam artışı sağlanmıştır ancak sıcak para akımları olarak nitelendirilen, kısa vadeli spekülatif sermaye hareketleri ve uzun dönemli yabancı yatırımlarda belirgin bir artış gözlenmiştir. Ancak yatırımların büyük bir kısmının kısa vadeli hareketlere dayalı olması, söz konusu olumlu etkilerin ancak geçici kısa sürelerde geçerli olmasına sebep olmuş ve finansal kırılganlık düzeyi artmıştır. Yükselen kırılganlık düzeyi, sermayenin kolayca çıkmasıyla kısa sürede finansal krizlere dönüşür hale gelmiştir.

Böyle bir ortamda diğer gelişmekte olan ülkelerin yaşadıkları deneyimlere benzer biçimde, finansal krizler yaşanmıştır. Söz konusu finansal krizlerin sebepleri ve kriz sonrası yaşanan gelişmeler aşağıdaki tabloda görüldüğü gibidir:

174

Resmi Gazete, “Türk Parasını Koruma Hakkında 32 Sayılı Karar”, Resmi Gazete, No:20249, 11 Ağustos 1989

Tablo 26. Türkiye’de Yaşanan Finansal Krizler

Finansal

Kriz Krizin Sebepleri Krizlerin Gelişimi ve Sonuçları

1994 Krizi

Döviz kuru hedeflemesinin gelecek dönem enflasyon öngörümlemesine göre değil her ay gerçekleşen enflasyon düzeylerine göre belirlenmesi

Đthalat elastikiyetinin, döviz kuru elastikiyetinden yüksek olması

Enflasyonist baskıların artması

Döviz talebinin artmasıyla döviz rezervlerinin azalması ve Türk Lirası’nın değer kaybı

Yüksek düzeyli yabancı sermaye akımlarının gerçekleşmesi

Cari hesabın açık vermeye başlamasına karşın, açığın göz ardı edilmesi Borç stoklarında artış

1993 yılı ortalarında yaşanan siyasi değişimle, ekonomik kalkınma politikalarının uygulanacağının açıklanması

Faizlerin düşürülmesinin, harcamaların kısılmasının ve yatırımların arttırılmasının amaçlanması

Bütçe finansmanı için dış kaynaklara başvurulması

Đhale iptalleri ve faiz düşüşleri ile likiditenin dövize yönelmesi ve döviz talebinin daha çok artması

5 Nisan Ekonomik Önlemler Paketi ile Türk Lirası’nın %40 düzeyinde devalüe edilmesi Klasik sıkı para politikasına dayalı, yurt içi talebin daraltılması

Yüksek faiz politikalarıyla iç ve dış borçlanma olanaklarının genişletilmeye çalışılması

Kasım 2000 ve Şubat 2001 Krizleri

1997-88 Asya ve Rusya krizlerinin gelişmekte olan ülkelerde yarattığı bulaşma riskleri

1999 Marmara depreminin yarattığı yıkım ve maliyetler

Merkez Bankası ve IMF işbirliğiyle kronikleşen enflasyonunu reel kur hedeflemesiyle gidermeye yönelik bir programı uygulamaya koyması

Yeni ekonomik programla birlikte, kurların üçer aylık dönemlerle sürekli yavaşlatılmasının ve 2000 yılı için döviz sepetinin TL karşılığı için %20 artışın hedeflenmesi

Para politikası uygulamalarının net iç ve net dış varlıkların oranına göre düzenlenmesi

Yabancı sermayenin faiz esnekliğinin yüksek olduğunun düşünülmesine rağmen, panik durumlarında bu esnekliğin büyük oranda azalması Kredi portföylerini fonlamak isteyen bankaların dövize yönelmeleri sonucu, kur ve vade risklerinin belirmesi

Đthalat artışı ve cari dengenin açık vermeye başlaması

Döviz talebinde artış karşın rezervlerde düşüş sonucu döviz dar boğazının yaşanması

Reformlarda gecikme yaşanmaya başlaması ve IMF’nin dördüncü gözden geçirmeyi ertelemesi Bankaların açık döviz pozisyonlarını kapatarak, yıl sonu bilanço hesaplarını olduğundan daha az riskli göstermek istemeleri

Rezervlerin azalmasıyla faizlerin yükselmeye başlaması ve özellikle tahvil&bono pozisyonu yüksek bankaların zor durumda kalmaları Varlık fiyatlarının düşeceği ve döviz dar boğazının derinleşeceği beklentisiyle yabancı sermaye kaçışının başlaması

22 Kasım 2000 tarihinden itibaren Merkez Bankası’nın piyasalara likidite sağlamak zorunda kalması ve 30 Kasım’da net iç varlıkların dondurulacağının açıklanmasıyla faizlerin %1000’lere kadar çıkması

Yabancı sermaye çıkışının durdurulamayarak, panik sürecinin derinleşmesi

Tablo 26. Türkiye’de Yaşanan Finansal Krizler (Devam)

Kaynak: Ümit Cizre ve Erinç Yeldan, “The Turkish Encounter With Neo-Liberalism: Economics and Politics in The 2000/2001 Crisis”, Review of International Political Economy, No. 12, 2005, ss. 388-392, Đlker Parasız, Enflasyon-Kriz -Ayarlamalar, Bursa, 2001, ss. 425-247 bilgilerin- den derlenmiştir.

1994, Kasım 2000 ve Şubat 2001 Krizleri Türkiye ekonomisinin gelişimini büyük oranda yavaşlatmıştır. Aşağıda tabloda görülen veriler kriz süreçlerinde ve sonrasında yaşanan ekonomik değişimleri açık biçimde göstermektedir. Tablodaki veriler, 1994 krizine kadar olan süreçte ekonomik büyümenin artarak sağlandığını ancak 1994 yılındaki krizin büyümeyi tersine çevirdiğini göstermektedir. Đhracatın artmasına karşın ithalatın daha yüksek düzeyde artması dış ticaret hesabının bozulmasına ve cari hesabın açık vermesine sebep olmuştur. Enflasyon düzeylerinin sürekli çift haneli olarak kaydedilmesi kronik enflasyonun varlığını göstermektedir. Dış borç ve iç borç düzeylerinin giderek artması, cari açığın finansmanında kullanılması için ciddi düzeyde bir borç stoğunun oluştuğunu göstermektedir. Döviz rezervlerin 1993 yılındaki azalış düzeyi, panik dönemlerinde rezervlerin ne düzeyde azaldığı ve sonucunda krizlere sebep olduğunu göstermesi açısından dikkat çekicidir. ĐMKB göstergeleri, 1989 yılında gerçekleştirilen finansal liberalleşmenin borsa varlık değerlerini yüksek düzeyde arttırdığını göstermektedir. Nitekim portföy yatırımlarının ve yabancı sermaye yatırımlarının artmış olması bu yorumları doğrulmaktadır. Açılan ve kapanan şirket sayıları ise, kriz öncesi ve sonrası dönemde kurumların krizden etkilenme derecelerini göstermesi açısından dikkat çekicidir.

Finansal

Kriz Krizin Sebepleri Krizlerin Gelişimi ve Sonuçları

Kasım 2000 ve Şubat 2001

Krizleri

Artan yurt-içi siyasi huzursuzluğun da etkisiyle 21 Şubat 2001 tarihinde TL’nin devalüe edilerek dalgalanmaya bırakılması

GSMH’da %6 düzeyinde küçülme yaşanırken, işsizlikte ve diğer makro ekonomik değişkenlerde bozulma yaşanması

IMF ile güçlü ekonomiye geçiş programının başlatılması

Tablo 27. Türkiye Makro Ekonomik Göstergeler (1989-1998)

Kaynak: TÜĐK ve TCMB Elektronik Veri Dağıtım Sistemi (EVDS) * Veriler Milyon Dolar Cinsindendir.

1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 GSYĐH 76.498 83.579 84.353 89.401 96.591 91.321 97.888 104.745 112.631 116.114 Đhracat 11.625 12.959 13,.93 14.715 15.345 18.106 21.637 23.224 26.261 26.974 Đthalat 15.792 22.302 21.047 22.871 29.428 23.270 35.709 43.627 48.559 45.921 Cari Açık 938 -2.625 250 -974 -6.433 2.631 -2.339 -2.447 -2.638 2.000 Enflasyon (%) %64,3 %60,4 %71,1 %66 %71,1 %125,5 %76,0 %79,8 %99,1 %69,7 Dış Borç 43.879 52.377 53.623 58.595 70.512 68.705 75.948 79.299 84.356 96.351 Đç Borç 41.934 57.180 97.648 194.237 357.347 799.309 1.361.007 3.148.985 6.283.425 11.612.88 Dolar Kuru 259 261 418 687 1.104 2.979 4.574 8.139 15.207 26.097 Euro Kuru - - - - MB Brüt Döviz Rezervleri 4.831 5.972 4.918 6.116 6.213 7.112 12.391 16.273 18.419 19.721 Net Uluslararası Rezervler 9.283 11.387 12.250 15.252 17.761 16.514 23.317 24.966 27.138 29.499 Özelleştirme Gelirleri 131.199 485.989 243.841 422.881 567.538 411.754 514.556 291.998 465.517 1.019.715 ĐMKB Ulusal- 100 Fiyat Endeksi 9,04 40,58 37,14 39,89 105,59 217,97 418,05 684,42 2.047 3.240 ĐMKB Toplam Đşlem Hacmi (Bin TL) 1.634 15.326 35.340 56.336 255.223 651.475 2.371 3.011 9.048 18.029 Portföy Yatırımları 1.386 547 623 2.411 3.917 1.158 237 540 1.634 -6.711 Yabancı Sermaye Yatırımları 663 684 810 844 636 608 885 722 805 940 Açılan Şirket Sayısı 5.792 14.476 10.138 10.987 12.271 19.912 29.382 39.779 48.239 37.801 Kapanan Şirket Sayısı 36.877 110.778 93.118 106.301 146.642 208.413 269.931 325.151 386.681 332.614

2001 krizinden sonraki süreçte yaşanan gelişmeler, çoğunlukla IMF ile gerçekleştirilen güçlü ekonomiye geçiş programı ve dünyada yaşanan likidite bolluğu çerçevesinde olmuştur. Söz konusu programın temel hedefi, kamu kesimi iç borçlanma dinamiğinin azaltılarak sürdürülebilir boyuta getirilmesi, bankacılık sistemindeki denetimin arttırılması ve bu yolla güçlü bir finansal sistemin oluşturulması, enflasyonla mücadelede nominal döviz kurunun çapa olarak kullanılması, yabancı sermaye akımları için tekrar güven ortamının oluşturulması ve yurt içinde ortaya çıkan gelir dağılımının giderilmesi olarak sıralanabilir.

Güçlü ekonomiye geçiş programı genel anlamda üç aşama dahilinde tasarlanmıştır. Birici aşamada finansal piyasalarda denetimin arttırılarak, sermaye akımları için tekrar güven sağlanacaktır. Đkinci aşamada dış açıkların azaltılması, enflasyonist baskıların giderilmesi ve ekonomiye tekrar istikrar sağlanması için yeni bir stand-by anlaşması imzalanacaktır. Üçüncü aşamada ise, önceki iki aşamada hedeflenen politikaların sonuçlarına göre revizyonlar gerçekleştirilecek ve ekonomik büyüme sağlanacaktır.

Ancak bu politikaların gerçekleştirilebilirliği makro ekonomik değişkenlerdeki istikrarın sağlanmasına bağlı olmuştur. Bu istikrarın sağlanması için de, özellikle emekçi kesimin gelirlerinin düşürülerek, yurt içi talebin azaltılması planlanmıştır. Klasik bir IMF anlaşması görünümü sergileyen bu süreç, emekçi kesim tarafından eleştirilere uğramıştır.

Finansal piyasalarda denetimin sağlanması için de banka sektörü birincil önem düzeyinde ele alınmıştır. Önceki kriz süreçlerinde birçok bankanın Türk Mevduat Sigorta Fonuna devredilmiş olması, bu önem düzeyinin temel sebebidir. Bu amaçla Merkez Bankası Kanunu değiştirilmiş ve Bankacılık Kanunu’nda değişiklik yapılmıştır. Bununla birlikte Kasım krizi sonrası Ağustos 2000’de faaliyete geçen Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu’nun faaliyetlerine hız kazandırılmıştır.

Güçlü ekonomiye geçiş programı dışında dönemin diğer en önemli özelliği, uluslararası piyasalarda yaşanan likidite bolluğunun etkileriyle ilgilidir. Bu likidite

bolluğu sayesinde, sermaye akımları yine rekor düzeylere ulaşmıştır. Bununla birlikte kısa vadeli spekülatif sermaye akımları dışında, yoğun olarak özelleştirme faaliyetleri de gerçekleştirilmiş birçok kurum yabancılaştırılmıştır. Yukarıdaki tabloda görünen özelleştirme gelirleri verileri, bu durumun bir göstergesidir.

2005 yılında ABD piyasalarında durgunluğun baş göstermesi ve enflasyonist kaygılar dolayısıyla faiz artırımı beklentisi, likidite bolluğunun sonuna gelindiğine işaret olmuştur. Bu işaretle birlikte, Türkiye’ye gerçekleşen sermaye akımlarında da yavaşlamalar baş göstermiştir. Yabancı sermayenin dövize yönelmesi döviz talebini arttırmıştır. Bu yüzden de bankalarda açık pozisyon kapatma paniği başlamıştır.

Bu gelişmeler sonucunda Mayıs ve Haziran 2006’da finansal piyasalarda yüksek düzeyde bir dalgalanma yaşanmıştır. ABD dolar kuru 1,76’yı, euro kuru ise 2,17 değerini aşmıştır. Gecelik borçlanma faizleri ise %17,25 ve iç borçlanma faizleri %23 düzeylerine kadar yükselmiştir. Merkez Bankası aşırı oynaklığın giderilmesi amacıyla iki yıl aradan sonra dövize doğrudan satış yönünde müdahalede bulunmuştur. Bu dalgalanma sürecinde de ĐMKB 31.491 puanlık seviye ile yılın en düşük değerini görmüştür.

Benzer koşullar Ağustos 2007’de de görülmüş ve dalgalanmalar sürmüştür. Bu dönemdeki dalgalanmada YTL’nin değer kaybı, 2006 dalgalanmasındaki kadar yüksek düzeyde olmasa da, borsa daha büyük düşüşler göstermiştir. Bununla birlikte bu dönemin uluslararası dinamiklerinin temel belirleyici ABD konut kredilerinde yaşanan durgunluğun kalıcı hale gelmeye başlaması ve diğer sektörlere yayılacağı korkusu olmuştur. Bu ortamla birlikte Türkiye’de de yeni bir varlık satışı ve yabancı sermayeden kaçış dalgası yaşanmıştır.

2008 yılında ABD finansal krizi gün geçtikçe diğer sektörlere ve ülkelere de yayılarak küresel bir ekonomik kriz görünümü almıştır. Bu olumsuz gelişmelere rağmen Türkiye’de krizi dışsallayıcı bir etkinin var olması, krize karşı önlem alınmasını büyük ölçüde geciktirmiştir. Mayıs 2008’de önceki IMF anlaşmasının süresinin dolması yeni dönemde bu yönde ne yapılacağı belirsizliğini gündeme

taşımıştır. Kriz geliştikçe, büyük satış dalgaları yaşanmış ĐMKB endeksleri 25.000 puanın altına kadar düşmüş ve ABD dolar kuru 2 YTL’ye kadar dayanmıştır. Buna rağmen herhangi bir kurtarma paketinin açıklanmaması eleştirilerin dozunu arttırmıştır. Devam eden dönemlerde kapanan işyeri sayısının ve dolayısıyla işsizliğin hızla artması, yüksek bütçe açıklarının verilmesi, talebin daralarak deflasyonist tehlikelerin belirti vermesi ve seçim ekonomisinin etkileri kurtarma paketlerini gündeme getirmiştir.

Dönemin gelişmelerini makro ekonomik değişkenlere ilişkin verilerle de gözlemleyerek yorumlamak gerekmektedir. Aşağıdaki tabloda yer verilen veriler söz konusu süreçte kaydedilen gelişmeleri yansıtmaktadır:

Tablo 28. Türkiye Makro Ekonomik Göstergeler (1999-2008)

Kaynak: TÜĐK ve MB Elektronik Veri Dağıtım Sistemi (EVDS) * Veriler Milyon Dolar Cinsindendir.

Söz konusu süreçte ekonomik büyüme ilk yıllarda krizlerin etkisiyle negatif rakamlarla gerçekleşmiştir. Ancak 2002 sonrası süreçte, dünyada gerçekleşen likidite bolluğuyla ekonomik büyüme oranında artış sağlanmıştır. 2006 yılı sonrasında ise küresel krizin etkisiyle büyümede duraklama yaşanmıştır. Söz konusu liberal

1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 GSYĐH 67.840 72.436 68.309 72.519 76.338 83.485 90.499 96.738 101.208 102.328 Đhracat 26.587 27.774 31.334 36.059 47.252 63.167 73.476 85.534 107.271 92.488 Đthalat 40.671 54.502 41.399 51.553 69.339 97.539 116.774 139.576 170.062 145.576 Cari Denge -925 -9.920 3.760 -626 -7.515 -14.431 -22.088 -32.051 -38.219 -41.685 Enflasyon (%) %68,8 %39 %68,5 %29,7 %18,4 %9,3 %8,2 %9,6 %8,7 %10,4 Dış Borç 103.123 118.602 113.592 129.604 144.158 160.635 168.431 205.156 247.120 284.403 Đç Borç 22.290 36.420 122.157 149.869 194.386 224.482 244.782 251.470 255.310 264.176 Dolar Kuru 42.013 62.370 1.225.412 1.505.840 1.493.068 1.422.341 1.340.791 1.431.107 1.301.508 1.292.908 Euro Kuru 44.566 57.394 1.093.683 1.429.766 1.685.301 1.767.686 1.669.535 1.799.998 1.778.184 1.895.775 MB Brüt Döviz Rezervleri 23.177 22.172 18.787 26.807 33.616 36.009 50.515 60.912 73.317 71.008 Net Uluslararası Rezervler 33.751 34.159 30.192 38.051 44.957 53.785 68.744 90.821 108.256 114.619 Özelleştirme Gelirleri 38.328 2.716.535 119.801 536.475 187.087 1.282.842 8.222.240 8.096.165 4.258.629 6.297.123 ĐMKB Ulusal-100 Fiyat Endeksi 5.792 14.476 10.138 10.987 12.271 19.912 29.382 39.779 48.239 37.801 ĐMKB Toplam Đşlem Hacmi (Bin TL) 36.877 110.778 93.118 106.301 146.642 208.413 269.931 325.151 386.681 332.614 Portföy Yatırımları 3.429 1.022 -4.515 -593 2.465 8.023 13.437 7.373 717 -4.778 Yabancı Sermaye Yatırımları 783 982 3.352 566 737 1.092 8.134 16.982 18.393 14.876 Açılan Şirket Sayısı 27.083 33.161 29.665 30.842 32.259 40.925 47.401 52.699 55.351 40.213 Kapanan Şirket Sayısı 1408 1887 2464 3667 5436 7660 8886 9471 9954 7180

faaliyetlerin etkisiyle dış ticaret oranlarında da artış sağlanmış ancak önceki dönemlerde olduğu gibi ithalat düzeyinin ihracat düzeyi üstünde gerçekleşmiş olması cari açığı yüksek düzeyde arttırmıştır. Bu yüzden cari açık ekonominin önemli sorunlarından biri haline gelmiştir. Ancak yine küresel krizin etkisiyle söz konusu durum terine dönmüş, ihracat ve ithalat düzeylerinde yüksek düzeyde küçülme yaşanmıştır.

2002 sonrası dönemin en önemli özelliklerinden biri de önceki dönemlerde kaydedilen çift haneli enflasyon düzeylerinin tek haneli rakamlara indirilmiş olmasıdır. Bu düşüş de güçlü ekonomiye geçiş programının ve likidite bolluğunun etkisinden bahsedilebilir. Ancak söz konusu genişleme, finansal kırılganlığı da yüksek düzeyde arttırdığından 2008 yılında krizin etkisiyle enflasyon düzeyi tekrar çift haneli düzeyine dönmüştür. Kur göstergeleri, 2001 krizinde Türk Lirası’nın devalüe edilmesi sonucu kaybettiği değerini açık biçimde göstermektedir. Kur düzeylerinin yükselmiş olması ihracat düzeyinin artmasını sağlamıştır. Ancak döviz kurlarında küresel anlamda yaşanan oynaklıklar kur üzerinde borçlananların zarar etmelerine sebep olmuştur. Döviz rezervleri ve net uluslararası rezervler ise, 1994 krizinde olduğu gibi 1999-2000 kriz döneminde de rezervlerin yüksek düzeyde azaldığını göstermektedir.

2002 sonrası dönemde portföy ve yabancı sermaye yatırımlarının artması, ĐMKB endeksinin ve toplam işlem hacminin yüksek düzeyde değerlenmesini sağlamıştır. Ancak küresel krizin etkileriyle birlikte diğer değişkenlerde görülen bozulmalar bu değişkenler üzerinde de etkili olmuştur. Krizin yatırımcı kararlarını değiştirmeye başlaması yatırımların azalmasına ve ĐMKB endeks değerlerinin hızla düşmesine yol açmıştır.

Son olarak açılan ve kapanan şirket sayılarının da yıllar itibariyle değişken olduğu gözlenmektedir. 2000-2001 krizlerinin etkisiyle şirket sayılarında olumsuz yöndeki bozulmalar 2002 sonrası dönemde daha olumlu bir görünüm sergilemiştir. Ancak son yıllarda bu görünüm tekrar olumsuz yönde gerçekleşmiştir.

Tüm bu gelişmeler, Türkiye finansal piyasalarında gelecek dönemlerde krizlerin etkisinin daha çok görüleceğine ve oynaklıkların sürekli olacağına işaret etmektedir.