Konu, risk açısından tekrar ele alınacak olunursa asıl araştırılması gereken; risklerin göz ardı edilerek fazla risk alım iştahına sahip olmanın ve finansal şişkinliği başlatan etkenlerin sebeplerinin neler olduğudur. Aşırı risk alımının açıklanması, bilgi asimetrisi ve bunun sonucu olan ters seçim ile ahlaki risk konularını açıklamayı gerektirir. Bu konuların açıklanmasıyla finansal krizlerin sebepleri daha iyi anlaşılacaktır.
Asimetrik bilgi, finansal piyasalarda faaliyette bulunan tarafların birbirleri hakkında tam ve güvenilir bilgiye sahip olmamaları anlamına gelmektedir. Finansal bir varlığın edinilmesine ilişkin bir sözleşmede borç veren taraf, borçludan daha az bilgiye sahiptir. Bunun sebebi, borç alan tarafın borcu ne yönde ve ne derece
77
Carl A. Dauten, Llyod M. Valentine, Business Cycles and Forecasting, South-Western Publishing Company, USA, 1968, s. 362.
78
G20 ülkeleri: ABD, Almanya, Arjantin, Avustralya, Avusturya, Birleşik Krallık, Brezilya, Çin, Endozenya, Fransa, Güney Afrika, Güney Kore, Hindistan, Đtalya, Japonya, Kanada, Meksika, Rusya, Suudi Arabistan, Türkiye, ve AB Dönem Başkanı Ülkesi
etkinlikte kullanacağına ilişkin bilgiye doğal olarak borç alan kişiden daha çok sahip olmasıdır79.
Asimetrik bilgilenme etkisini özellikle kredi ve hisse senedi piyasalarında göstermektedir. Kredi piyasası açısından kredi sayesinde gerçekleştirilecek projelerle, kredinin faiz oranı arasında ters yönlü bir ilişki vardır. Bu da, yüksek faiz oranlarından borç almak isteyenlerin, en riskli projelere sahip olması anlamına gelmektedir80.
Ters seçim, taraflar arasında finansal işlemin gerçekleşmesine ilişkin sözleşme imzalanmadan ortaya çıkar ve özellikle riskli yatırım projeleri üzerinde etkili olur. Bu tür riskli projeleri finanse etmek isteyen yatırımcılar, yüksek faiz oranlarından borçlanırlar. Borç verenler ise, yüksek düzeyde riskli ancak yüksek faiz ödeme yükümlülüğü olan bu projeleri fonlamaya başlarlar. Böylece bir ters seçim olgusu yaşanmış olmaktadır. Buna bir çözüm olarak kredi tayınlaması81 geliştirilmiştir.
Ahlaki tehlike ise, bilgi asimetrisinin finansal işlem gerçekleştikten sonra ortaya çıkan sonucudur. Borçlunun, borcuna ilişkin ödemeyi yapmak istememesi sonucu bir takım ahlaki olmayan faaliyetlerde bulunmasını ifade eder. Bu durumda ahlaki tehlike, borçlunun yüksek getiri beklentisiyle riskli faaliyetlere girmesinin ve geri ödemeyi yapamamasının riskidir. Bu durumda nihai olarak borç veren kişi tehlikeyle yüzleşmektedir. Sonuç olarak, asimetrik bilgilenme, ters seçim ve ahlaki tehlike olgularını besleyerek, finansal risklerin gerçekleşme olasılığını arttırmaktadır.
Bu aşamada, finansal krizlerin sebeplerinden genel olarak bahsetmek yararlı olacaktır. Çünkü finansal krizlerin sebepleri, söz konusu finansal risklerin olumsuz yönde gerçekleşmelerini yansıtmaktadır. Riskler finansal piyasalarda her zaman
79
Frederic S. Miskhin, “Understanding Financial Crises: A Developing Country Perspective”, NBER Working Papers, No. 5600, 1996, ss.18-19
80
Duygu Ayhan. “Gelişmekte Olan Ülkelerdeki Finansal Krizler ve Bankacılık Sektörünün Rolü: Türkiye Örneği”, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), DEÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, Đzmir, 2003, s. 1.
81
Kredi tayınlaması, genel anlamda bankaların geri ödenmeme riskini göz önüne alarak bir kredi fiyat sınırı belirlemeleridir.
vardır ve kesinlikle gerçekleşeceklerine ilişkin bir zorunluluk yoktur. Bununla birlikte artan risk düzeyi, yüksek kayıpları getirebileceği gibi yüksek kazançları da sağlayabilir. Ancak finansal krizler, yüksek kayıplara sebep olurlar ve bu durum risklerin olumsuz yönde gerçekleşmelerinin bir sonucudur.
Tablo 5. Finansal Krizlerin Sebepleri ve Etkileri
Sebep Etkisi
Makro Ekonomik Đstikrarsızlıklar
Đstikrarsız Büyüme, Enflasyonist Baskılar, Yüksek Faiz Oranları, Cari Açık, Bütçe Açıkları, Dış Borç Birikimi, Döviz Kurlarındaki Dalgalanmalar
Uluslararası Finansal Koşullar
Uluslararası Piyasalarda Likidite Daralması, Terör, Savaş,..vb. Olaylar, Sermaye Hareketlerinin Kısıtlanması, Uluslararası Politik Krizler
Ulusal Finansal Koşullar
Siyasi Đstikrarsızlıklar, Aşırı Sermaye Girişi ve Aniden Çıkışı, Đç Borçlar, Yolsuzluklar, Kur ve Faiz Oranlarında Dalgalanmalar
Düzenleme ve Denetleme Eksiklikleri
Asimetrik Bilgilenme, Aşırı Risk Alım Đştahı, Yolsuzluklar, Risklerin Göz Ardı Edilmesi, Manüpilasyonist Faaliyetler
Küreselleşme Olgusu
Dış Ticaretin ve Sermaye Hareketlerinin Serbestleştirilmesi, Bilişim Devrimi, Finansal Đşlemlerde Hızlılığın Artarak-Maliyetlerin Azalması
Kara Para ve Kayıt Dışı Ekonomi Kayıt Altında Tutulan Faaliyetlerin Dışında Gerçekleşen Ekonomik Aktiviteler, Yasa dışı Faaliyetler
Off Shore Bankacılık ve Vergi Cennetleri
Finansal Kırılganlığın Artması ve Kayıt Dışı Ekonominin Yayılması
Spekülatif Ataklar
Önlenemeyen ve Sınır Konmayan Spekülasyonlar Sonucu Ortaya Çıkan Finansal Şişkinlikler ve Bu Şişkinliklerin Aniden Sönebilmesi
Kaynak: Frederic S. Mishkin, “Financial Policies and The Prevention of Financial Crisis in Emerging Stock Market Economies”, Columbia University and NBER, ss. 2-9 arasındaki bilgilerden derlenerek oluşturulmuştur.
Tabloda görülen sebepler, risklerin olumsuz yönde gerçekleşmelerine sebep olmaktadır. Bu açıdan risklerin analiz edilerek yönetilmeleri, etkin denetim ve uyarı sağlamakta, bu sayede söz konusu sebepler ortaya çıktığında risklerin gerçekleşmesi ve yüksek düzeyli kayıpların yaşanması olasılığı engellenebilmektedir.
Risk yönetimi açısından finansal krizlerin sebeplerinin bilinmesi kadar önemli olan bir konu da, krizlere karşı öncü göstergelerin bilinmesidir. Bu öncü göstergelerin değişimi, kriz döneminin yaklaşmakta olduğuna ilişkin erken uyarı işlevi üstlenerek, daha önceden risk analiziyle belirlenmiş sermayenin arttırılmasını sağlayacaktır. Öncü göstergeler ve değişimleri aşağıdaki tabloda görülmektedir:
Tablo 6. Krizlerin Öncü Göstergeleri ve Yorumları
Kaynak: Hali J. Edison, “Do Indicators of Financial Crisis Work?” An Evaluation of an Early Warning System”, Board of Governors of The Federal Reserve System International Finance Discussion Papers No. 675, 2000. s. 40.
Gösterge Değişimin Yönü Yorum
Cari Hesap
Reel Döviz Kuru Artış
Ulusal para biriminin değerinin düşmesine ve para krizlerine sebep olur.
Đthalat Artış Zayıf bir dış sektör, para krizlerini tetikler.
Đhracat Azalış
Sermaye Hesabı
Uluslararası Rezervler Azalış Para Krizine Sebep olur. M2 / Uluslararası Rezervler Artış
Parasal yükümlülüklerin ve finansal sistemin kırılganlığının arttığını gösterir.
Ulusal-Uluslararası Reel Faiz
Oranlarının Farkı Artış
Uluslararası Faiz Oranlarının Yükselmesi Sermaye Çıkışına Sebep Olur.
Kısa Vadeli Borçlar/Uluslararası
Rezervler Artış
Kısa vadeli borç yükümlülüklerinin artması, borç kriziyle sonuçlanabilir.
Reel Sektör
Toplam Üretim Azalış
Üretim azalışı, durgunluğun (resesyonun) göstergesidir.
Menkul Kıymet Fiyatları Azalış
Menkul kıymetler fiyatlarında azalış, finansal şişkinliğin sönmesinin ve krizin habercisi olur.
Finansal Sistem
M2 Para Çarpanı Artış
Hızlı kredi genişlemesi, aşırı bir borç yüklenimi yaratır.
Yurt içi Krediler /GSYĐH Artış
Kredilerin önce yüksek düzeylerde artıp- ödenmemeye başlamasıyla ortaya çıkar. Yurt içi Reel Faiz Oranları Artış Likiditenin bitmek üzere olduğunu gösterir. Aşırı M1 Balansları Artış
Genişletici para politikası para krizleriyle sonuçlanabilir.
Kredi/Mevduat Faiz Oranı Artış
Faiz oranlarının artış göstermesi, kredilerin kalitesinin azaldığını gösterir.
Banka Mevduatları Azalış
Banka mevduatların nakde kaçış ve banka hücumları, panik aşamasını göstermektedir.
Varlık Fiyatları Azalış
Finansal varlık fiyatlarındaki yükselmenin durması ve düşmeye başlaması krize giden ilk aşamadır.
Bu öncü göstergelerin krizleri öngörmedeki anlamlılıkları ise IMF tarafından aşağıdaki tabloda görüldüğü şekliyle sunulmuştur:
Tablo 7. Öncü Göstergelerin Krizleri Öngörmedeki Anlamlılıkları
Gösterge Ülke Grubu
3 ay önceden 8 ay önceden 13 ay önceden
Reel döviz kurunun değerlenmesi Gelişmiş √ √ √
Gelişmekte olan √ √ √
Yurtiçi kredi genişlemesi Gelişmiş √ √
Gelişmekte olan √ √
M2/uluslar arası rezerv oranının artması Gelişmiş √ √ √
Gelişmekte olan √ √ √
Hisse senedi fiyatında düşme Gelişmiş √ √ √ Gelişmekte olan
Düşük yurtiçi faiz oranları Gelişmiş √ √ Gelişmekte olan
Ticaret hadlerinde kötüleşme Gelişmiş √ Gelişmekte olan
Dünya faiz oranlarında artış Gelişmiş √
Gelişmekte olan √
Kaynak : IMF, “Financial Crises: Characteristics and Indicators of Vulnerability” , IMF, 1998, s. 95, (http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/weo0598/pdf/0598ch4.pdf),(23.10.2008)