Izgar, (2001)‟a göre tükenmiĢliğin sebepleri incelendiği zaman birçok sebepten söz edildiği görülmüĢtür. Bunlardan bir kısmı kiĢisel nedenlerden, bir kısmı ise kiĢinin yasadığı çevreden kaynaklanmaktadır. YaĢ, medeni durum, çocuk sayısı iĢe aĢırı bağlılık, kiĢisel beklentiler, motivasyon, kiĢilik, performans, kiĢisel yaĢamdaki stresler, mesleki doyum, informal destek, üstlerinden gördüğü destek gibi birçok kiĢisel özellik tükenmiĢlikle ilgili araĢtırmalarda karĢılaĢılan ve tükenmiĢlik ile ilgili görülen özelliklerin baĢında gelmektedir.
TükenmiĢlik, tek bir sebebi olmaktansa, bazı faktörlerin birleĢiminden oluĢur. Bu en iyi, bu duruma neden olan bireysel, kiĢilerarası ve örgütsel faktörleri göz önünde bulundurarak anlaĢılır. TükenmiĢlik nedenlerinin farkına varmak, onunla baĢ etmek için bir adım olabilir. Bunların bazıları:
Çok küçük değiĢikliklerle aynı tip iĢi yapmak, özellikle eğer bu iĢ anlamsız görünüyorsa;
KiĢisel olarak çok fazla ilgi, takdir ya da diğer olumlu tepkileri almama;
ĠĢte baĢarı ve anlam duygusu eksikliği duyma;
Üretim için devamlı ve güçlü bir baskı altında olma ve çoğu gerçekçi olmayan son teslim tarihleriyle karĢı karĢıya olma;
Çok direnen, gönülsüz alıcılar ya da çok küçük ilerlemeler gösteren zor bir nüfusla çalıĢma;
ÇalıĢanlar arasında çatıĢma ve gerilim, iĢ arkadaĢlarından desteğin olmayıĢı ve eleĢtiri çokluğu;
Yaygın, değerli amaçlar için çalıĢmaktansa, birbirlerine karĢı çalıĢtıkları durumlara neden olan, denetçi ve zihinsel sağlık çalıĢanları arasındaki güvensizlik;
KiĢisel ifadeler ya da yeni yaklaĢımları denemede öncü olmak için fırsat olmaması, deneyim değiĢiklik ya da yeniliğin yer aldığı bir durumun ödüllendirilmediği gibi engellenmeleri;
Vakit ve enerjinize göre gerçekçi olmayan isteklerle karĢı karĢıya kalmak;
Hem kiĢisel hem mesleki olarak, çok fazla danıĢma, devamlı eğitim diğer hizmet içi yetiĢtirim fırsatları sunmayan bir meslek sahibi olmak;
ĠĢyeri dıĢındaki, evlilikle ilgili gerginlik, kronik sağlık problemleri, ekonomik sorunlar vb. gibi çözümlenmemiĢ kiĢisel çatıĢmalar (Corey,1995).
Yöney‟e (2004) göre tükenmiĢliğe neden olabilecek davranıĢlar: Abartılı genellemeler yapmak
Uygunsuz neden – sonuç iliĢkisi kurmak Esnek olmamak
Olayları büyütmek
BaĢkasından çok Ģey beklemek Kendini küçümsemek
Küçük parçaya odaklanıp, hata yapmak Olumsuzluklara hazırlıklı olmak
Alınganlık yapmak (Akt: Özipek, 2006).
TükenmiĢlik sendromunun oluĢmasında etkili olduğu düĢünülen 3 durum:
• Rol çatışması: Birbiriyle çakıĢan sorumluluklar taĢıyan insan, öncelikler koyarak sorumluluklarını sıralamak yerine, her Ģeyi aynı düzey ile yapmaya çalıĢabilir. Bu durumda yorgun düĢer ve sonuç tükenmiĢlik sendromu olur.
• Rol Belirsizliği: Çalışan kendisinde iyi bir kariyer portresi çizmesinin beklendiğini bilir ama kendisine rehberlik yada model alacağı biri olmadığından bunu nasıl baĢaracağından emin olamaz. Ve bunun sonucunda da faydalı olabilecek hiçbir Ģeyi baĢaramadığı kanısına varabilir.
• Aşırı yüklenme: Hiç kimseye hayır diyemeyerek altından kalkabileceğinden çok daha fazla sorumluluk yüklenen kiĢi sonuç olarak tükenme noktasına dayanabilir (Kayhan,2005; akt: Özipek, 2006).
TükenmiĢliğin nedenleri incelendiğinde birçok nedenden söz edildiği görülmüĢtür. Bunlardan bir kısmı kiĢisel nedenlerden, bir kısmı da kiĢinin yaĢadığı çevreden kaynaklanmaktadır (Çam,1995; Izgar, 2001; Emlek, 2005; akt: Öktem, 2009). Çam (1995)‟a göre tükenmiĢliğin nedenleri çevresel ve kiĢisel nedenlerden kaynaklanmaktadır (Akt: Öktem, 2009).
KiĢisel Faktörler
Bireysel faktörler, kiĢinin tükenmiĢliğe neden olan örgütsel kaynaklı (çevresel) faktörlerden etkilenmesini hem azaltıcı hem de güçlendirici bir etkiye sahiptir (Örmen, 1993; Akt: Dilber, 2009).
TükenmiĢlik Açısından KiĢisel Risk Faktörleri
Mermann (1990) tükenmiĢlik için kiĢisel risk faktörlerini Ģöyle belirlemiĢtir (Akt. Izgar, 2001):
Mükemmel olmaya çalıĢma Duyguları bastırma
AĢırı isteklere “hayır” deme problemi Sorumlu ve güçsüz hissetme
Tatil yapma güçlüğü Toplumsal endiĢe Güven azlığı
Saplantılı, baskıcı kiĢilik özelliği
Problemler hakkında konuĢmama isteği. Demografik Özellikler
AraĢtırmalar kiĢinin yaĢı ile tükenme düzeyi arasında yakın bir iliĢki olduğunu göstermektedir. Gençlerde yaĢlılara oranla daha fazla tükenme görüldüğü ifade edilmiĢtir. Yine bekarlar da evlilere göre, çocuksuzlara çocuk sahibi olanlara göre, iĢ deneyimi birkaç yıl olanlarla hizmet süresi beĢ yıl ve daha fazla olanlara göre daha fazla tükenmiĢlik görülmüĢtür. Maslach ve Jackson (1985) bireyin yaĢının cinsiyetinin, iĢinde çalıĢma süresinin ve deneyiminin tükenmiĢlikle ilgi değiĢkenler olduğunu belirtmiĢlerdir (Izgar, 2001).
TükenmiĢlik düzeyi ve yaĢ arasında yakın bir iliĢki bulunmaktadır. TükenmiĢlik düzeyinin, çoğunlukla genç çalıĢanlar arasında yaĢlı çalıĢanlara oranla daha yüksek olduğu ifade edilmektedir. Burada yaĢın etkisi ile bireylerin daha olgun, dengeli ve tükenmiĢliğe karĢı dirençli oldukları anlaĢılmaktadır. YaĢ, duygusal tükenme ve kiĢisel baĢarısızlık boyutu ile iliĢkilidir. Genç ve tecrübesizler duygusal tükenmeye karĢı daha dayanıksız olmaktadırlar (Aksoy, 2007).
Kadınlar ve erkekler tükenmiĢlik sendromunda birbirine benzer bir deneyim yaĢarlar ama birtakım farklılıklar vardır. Kadınlar duygusal tükenmeye daha yatkındırlar ve bunu erkeklerden daha yoğun yaĢarlar. Erkekler ise duyarsızlaĢmaya yatkındırlar ve birlikte çalıĢtıkları insanlara karĢı daha katıdırlar. Kadınlar erkeklere göre duygusal etkilenmeye daha yatkındırlar. Bu da duygusal tükenme riskini arttırır. Erkeklerde ise böyle bir eğilim daha azdır. Bu da duyarsızlaĢma için bir risktir (Dolu, 1997; Akt: Acun, 2010).
ĠĢ Deneyimi ve Eğitim Düzeyi
AraĢtırmalarda eğitim düzeyi yüksek olan çalıĢanların, eğitim seviyesi düĢük olanlara göre tükenme düzeyleri yüksek bulunmuĢtur. Burada eğitim düzeyleri yüksek olanların iĢ ortamında aldıkları sorumluluğun fazla olması ve iĢ ile ilgili beklentilerinin daha yüksek olması gibi faktörler etkili olabilmektedir (Maslach ve diğ., 2001; Akt: Acun, 2010).
Izgar (2001), okul yöneticileri üzerinde yapmıĢ olduğu araĢtırmasında, iĢ deneyimi ile tükenmiĢlik arasında ters orantılı bir iliĢkinin olduğunu ortaya koymuĢtur. Yani mesleki kıdem arttıkça tükenmiĢlik düzeyinin azaldığı sonucuna varılmıĢtır. Bütün bu bulgulara karĢın, iĢ deneyiminin artmasıyla tükenmiĢlik düzeyinin arttığını gösteren araĢtırma bulguları da mevcuttur (Corey 1994, Akt: Izgar, 2001).
KiĢinin beklenti düzeyi
Bir birey yeni bir iĢe girdiğinde idealist beklentilere sahiptir. ÇalıĢmaya baĢladığında iĢe örgütün nasıl çalıĢması gerektiği ve ne kadar baĢarılı olacakları ile ilgili beklentiler bireyin "gerçeklik Ģoku" yaĢamasına neden olmaktadır. Bireyin beklentileri, baĢarı beklentileri ve örgütsel beklentiler olarak ikiye ayrılmaktadır. BaĢarı beklentileri, bireyin hizmet verdiği kiĢilerle karĢılaĢtığında nasıl baĢarıya ulaĢılabileceğinden söz eden beklentilerdir. Örgütsel beklentiler ise, bireyin bir çalıĢan ve uzman olarak çalıĢabileceği meslek ve sistemlerin yapısı hakkındaki beklentilerdir. Yüksek baĢarı beklentisi bireyin aĢırı duygusal enerji harcamasına ve kendisini yorgun hissetmesine neden olabilmektedir. Ayrıca yüksek örgütsel beklentiler de bireyin çabuk tükenmesine neden olabilmektedir (Tümkaya, 1996).
Rol ÇeliĢkisi
Öğretmenler, öğrencilerinin, velilerin ve yöneticilerin talepleri ile uğraĢırken çok çeliĢki yaĢarlar yönetim uygun gördüğü davranıĢ öğrenciler tarafından reddedilebilir ya da velilerin talepleri yönetim veya öğrencilerin taleplerinden farklı olabilir, bu durumda öğretmen ne yapacağını bilemeyebilir. ÇeliĢkinin bir diğer nedeni de öğretmenin rollerinin çokluğu ile bağıntıdır. Örneğin; iyi bir ebeveyn, iyi bir eĢ olmayı da istemekte zamanı kısıtlı olduğundan zorlanmaktadır. Sonuçta zaman kısıtlığı hissi ve gerilimini yaĢamaktadır (Sparks & Hammond, 1981; Akt: Vızlı, 2005).
“A Tipi” KiĢilik Yapısında Olma:
TükenmiĢlikle iliĢkili olduğu düĢünülen bireysel faktörlerden biri, A Tipi kiĢilik yapısında olmadır. 1960„lı yıllarda, Meyer Fredman ve Ray Rosenman tarafından “Kalp rahatsızlıkları ile yaĢam biçimi arasındaki iliĢkinin araĢtırıldığı” bir çalıĢma sonucu insanların farklı kiĢilik özellikleri gösterdiği görülmüĢ ve bu özellikler araĢtırmacılar tarafından yapılan analizleri kolaylaĢtırmak amacıyla “A tipi” ve “B tipi” Ģeklinde gruplandırılmıĢtır.
Bu çalıĢma doğrultusunda; “kaygı düzeyi yüksek, üzerinde sürekli zaman baskısı hisseden, baĢarı güdüsü yüksek, kendisiyle ya da baĢkalarıyla sürekli yarıĢ halinde olan, yaptığı iĢi gereğinden fazla ciddiye alan, baĢkalarına karĢı öfke, saldırganlık ve düĢmanlık büyüten, sürekli eksiksiz, tam ve yetkin görünmeye çabalayan, her Ģeyi eleĢtiren, sonu gelmeyen amaç ve beklentiler taĢıyan, ilkelere, kurallara bağımlı olan, çalıĢma ve çabayı yeterli bulmayan, yaratıcı olamayan veya yarattıklarından mutluluk duymayan, aĢırı çaba ve çalıĢma eğilimi gösteren bireylerin daha çok strese yatkın” oldukları görülmüĢtür ve bu özellikler “A tipi kiĢilik özellikleri” Ģeklinde nitelendirilmiĢtir (AltuntaĢ, 2003; Akt: Dilber, 2009).
ĠĢ Doyumu Ve Motivasyon
TükenmiĢlik, özellikle birey iyi bir performans gösterdiği halde bu çabasının karĢılığında uygun bir ödül alamadığı veya takdir edilmediği ve bunu da kabullenmediği zamanlarda ortaya çıkar. Bu durum sürekli, ümitsizlik ve olumsuzluğun olduğu bir enerji tükeniĢidir. Starlie‟ye (1979) göre tükenmiĢlik
değiĢimi olanaksız görünen durumların insan ruhunda bıraktıkları izlerin birikimi ile oluĢan bir durumdur. Bu bir “Mesleksel otizm”dir. (Akt: Tümkaya, 1996).
KiĢisel Nedenler:
ġekil 2. Çam (1995) TükenmiĢliğin KiĢisel Nedenleri
Yukarıda verilen araĢtırma bulguları, tükenmiĢliğin nedeninin daha çok bireyin kiĢilik yapısıyla ilgili olduğu göstermektedir. Ancak, tükenmenin nedenlerini iĢ ortamında uzun süreli strese maruz kalma ve bireyin bu stresle baĢa çıkma becerilerden yoksun olması olarak gören görüĢler de vardır. Bu kuramcılardan Pines ve Aronson, tükenmiĢliğin nedenini iĢ çevresinin ürettiği aĢırı strese karĢın, çalıĢanlara gerekli desteğin verilememesi olarak açıklamaktadır. Meier'e göre ise, tükenmiĢliğin nedeni, bireyin hayatında iĢ yaĢamı ile ilgili sonuçların kontrol edilebilir olmaması ve iĢle ilgili olumlu pekiĢtireç almamasıdır. Benzer bir Ģekilde Edelvvich, Brodsky ve Cherniess'in çalıĢmalarında, tükenmiĢliğin nedeni, iĢle ilgili yaĢanan aĢırı stres kaynakları ve örgüt içi çatıĢma ile olumsuz iĢ koĢulları olarak görülmektedir (IĢık, 2005; Akt: Özcan, 2008).
KiĢilik Özellikleri Ġle Ġlgili
Demografik DeğiĢkenler Ġle Ġlgili
Diğer
A tipi kiĢilik (hırs, rekabet vs.) özelliklerinin
bulunması, bireyin ego gücü ve kiĢilik
karakteristiklerinin özgün bir seyri olan dayanıklılık
YaĢ, Evlilik, Çocuk sayısı, Eğitim
Aile statüsü, kendini iĢine adama ve iĢine aĢırı bağlanma, iĢkolik olma, bireyin verme için gereksinimi olan bir birey olması, kiĢisel beklentiler, motivasyonlar, öz-saygı, engellenme eĢiğinin düzeyi, deneyim, denge durumu, informal destek, kendindeki değiĢimi fark edemeyiĢ, kendi kendisi için koyduğu sınırlamalar,
kiĢisel yaĢamdaki
Çevresel ve Örgütsel Faktörler ÇalıĢan kiĢilerin sayısı:
ÇalıĢanın etkileĢiminin niteliği, hizmet verdiği kiĢilerin sayısı tarafından büyük ölçüde etkilenmektedir. Bu sebeple çalıĢan kiĢilerin sayısı artıkça, çalıĢan açısından aĢırı biliĢsel, duyumsal ve duygusal yükün de artması beklenmektedir.
MeslektaĢlarla ve Yöneticilerle ĠliĢkiler: Aidiyet
Bireyler yaĢamlarının çoğunu çalıĢarak geçirmektedirler. Bu yoğun çalıĢma temposu kiĢilerin zamanlarının çoğunu çalıĢma arkadaĢları ile geçirmesine, belki de ailesi ya da iĢ yasamı dıĢındaki çevresindense, çalıĢma arkadaĢları ile daha da yakınlaĢmasına neden olmaktadır. Bu durumda bireylerin iĢ yerinde iyi iliĢkiler içerisinde mutlu ve huzurlu bir çalıĢma ortamına sahip olması, psikolojik sağlık açısından gereklilik arz eden bir durumdur. Aksi takdirde, yaĢamının çoğunu çalıĢma arkadaĢları ile geçiren birey, huzursuz bir ortamda daha fazla stres yaĢamakta ve tükenmiĢlik sendromuna maruz kalabilmektedir (Okutan, 2010; Akt: Yıldız, 2011).
Adalet:
Adil bir iĢyeri için gerekli üç unsur güven, açıklık ve saygıdır. Bir örgüt birlik duygusuna sahipse, o örgütte çalıĢanlar görevlerini yerine getirmek için birbirlerine güvenirler, amaçlarını açık bir Ģekilde ifade edebilirler ve birbirlerine karĢı saygı çerçevesinde davranırlar. “Güven, açıklık, saygı Ģeklinde belirtilen adaletin üç bileĢeni bir çalıĢanın iĢle bütünleĢmesini sağlayan temel unsurlardır. Bu sözü edilen üç unsurun yokluğu doğrudan tükenmiĢliğin oluĢmasına neden olur”(Maslach ve Leiter, 2001; Akt: Dilber, 2009).
Ġzolasyon Duygusu
Öğretmenler iĢgünün çoğunu sınıflarda geçirmektedirler. MeslektaĢları ile iĢe iliĢkin konularda destekleyici ve yapıcı görüĢmeler yapmaya pek fırsat bulamamakta sadece kısa aralarda yüzeysel olarak konuĢabilmektedirler. Öğretmenlerin bu yalıtılmıĢlık duyguları onlarda umutsuzlukların artmasına da neden olmaktadır (Sparks & Hammond, 1981; Akt: Vızlı, 2005).
ĠĢ Yükü: ĠĢ, bir kiĢinin faaliyetlerini oluĢturan görevler bütünü veya çalıĢanın yapmakla sorumlu olduğu görevler olarak tanımlanmaktadır. ĠĢ yükü ise, eğer matematiksel olarak iĢin doğal yükü hesaplanmamıĢsa, çalıĢanın kendisine yüklenen iĢin normalin üzerinde olduğuna yönelik algısı olarak tanımlanmaktadır (Altay, 2009; Akt: Yıldız, 2011).
AĢırı iĢ yükü duygusal tükenmeyle doğru orantılı bir bağlantıya sahiptir. Mesleği gereği yoğun bir Ģekilde insanlarla çalıĢanlar arasında, yoğun iĢ yükünün daha çok karmaĢıklık anlamına geldiği düĢünülür, fakat bu iki ölçü büyük oranda birbirinden bağımsızdır, her ikisi de duygusal tükenmeyle farklı iliĢkilere sahiptir (Leiter, 1991; Akt: Yıldız, 2011).
Kontrol
Birey verdiği hizmet üzerinde kontrolü sağlayamıyorsa tükenmiĢlik yaĢama riski yükselmektedir. Bu kontrol eksikliği “üstlerin ne yapılacağını, ne zaman ve nasıl yapılacağını bireye baĢka bir yol için fırsat bırakmadan kesin olarak söylemelerinden kaynaklanmaktadır” (Dolu, 1997; akt: Dilber, 2009). Kontrolün zedelenmesi iĢ yükünün de artmasına neden olur ( Dilber, 2009).
Hizmet Verilen KiĢiler Ġle ĠliĢkiler: ĠĢ ortamında bulunan ve karĢı karĢıya gelinen insanlarla geçirilen sürenin uzaması, hizmet verilen kiĢi sayısının artması, kiĢilerle yüz yüze iliĢki kurulması ve hizmet verilen kiĢilerin ağır sorunlarının olması tükenmiĢlik düzeyini arttıran faktörler arasındadır (Yıldız, 2011).
Özetle tükenmiĢliğin çevresel nedenleri aĢağıdaki tabloda açıklanmıĢtır:
ġekil 3. Çam (1995) TükenmiĢliğin Çevresel Nedenleri