Sosyal inovasyonlar, genellikle değişen ve gelişen toplum yapıları ile birlikte ortaya çıkan ve kısmen ihmal edilen ihtiyaçlara çözüm arayan tabansal aynı zamanda lineer olmayan basamaklar arası döngüler ve atlamaların mümkün olduğu spiral bir süreci ifade etmektedir (Murray vd., 2010). Bahsedilen bu süreç, yenilikçi bir fikrin ortaya çıkmasından pilot çalışmaya, geliştirme ve öğrenmeye kadar belli bir zaman dilimini ifade etmektedir (Ornetzeder & Buchegger, 1998).
Şekil 5‘te de görüldüğü üzere sosyal alanda yenilik üretebilmek ve geliştirebilmek için fikir, prototip çıkarma ve test etme, uygulama ve etki olmak üzere dörtlü bir süreçten bahsetmek mümkündür. Fikir aşamasında toplumsal ihtiyacın ve/veya sorunun ne olduğunun belirlenmesi ve sınıflandırılması söz konusudur. Diğer taraftan yaratıcı fikri faaliyetlerin gerçekleştiği bu süreçte fikri çerçevesinin hazırlanması, farklı yaklaşımların tanımı ve uygulanacak metotlar belirlenmektedir. Bir fikir, ancak hedeflenen amaca göre kayda değer bir etkiye sahip ise inovasyona dönüşebilmektedir. Yenilik sürecinde sahip olunan tecrübe,
68
problemin tanımlanması veya belirlenmesi aşamasında olduğu gibi fikrin üretilmesinde de önemli bir rol üstlenmektedir; ancak tek başına yeterli değildir.
Şekil 5 Sosyal inovasyon oluşum süreci
Toplumun sorunlarını, ihtiyaçlarını, değerlerini ve kültürel yapısını bilmek sosyal inovasyonun oluşum sürecinde etkili olabilmektedir. Geliştirilen fikirlerin bir prototipinin çıkarıldığı ve test edildiği ikinci aşamada bazı testler yapılmaktadır. Bu testler, basit denemeler ile gerçekleşebileceği gibi kontrollü deneyler, pilot saha çalışmaları gibi daha formel metotlarla da uygulanabilmektedir. Bu aşamada önemli olan nokta, tüm paydaşların prototip üzerinde anlaşmaya varması ve başarı ölçütlerinin de test aşamasında belirlenmiş olmasıdır. Zira iş birliğinin güçlenmesi ve çatışmaların azaltılarak uyumun sağlanması test aşamasına göre şekillenmektedir (O’Sullivan & Dooley, 2008).
Fikirlerin testten sonra hayata geçirildiği uygulama aşamasında mali ve diğer kaynakların kullanımı ve sürdürülebilirlik, inovasyonu ileriye götürecek sosyal değer üretimi bu aşamada netleşmiş durumdadır. Ayrıca bu süreçte düğümlenen noktaların çözümüne çare bulunmuş, paydaşlar arası işbirlikleri ve roller netleşmiş, fikir hayata geçirilmiştir. Etki aşamasında ise sosyal etki ve değişim oluşturan sosyal inovasyonun; ulusal, hatta uluslararası boyutta etki edebileceği bir ölçeğe ulaşması gerekir. Bu aşama, sosyal inovasyonun ve onu gerçekleştiren yapının büyümesi; gerçekleştirilen sosyal faydanın artarak yayılması anlamına gelmektedir.
Fikir •Problemin tanımlanması •İhtiyacın belirlenmesi Prototip Çıkarma ve Deneme
•Ortaya çıkan fikrin çerçevesinin oluşturulması
•Çözüm önerileri ve uygulanacak metodların toplumsal değerler, normlar ve inançlar ışığında oluşturlulması
•Yeni fikrin denenmesi: ilk deneme ve test etme
Uygulama •Kaynak kullanımı: ve işbirlikleri: finansal ve bilgi kaynağının sağlanması•Uygulama
Etki
•Değerlendirme, etki analizi
69
Sosyal inovasyon kapsamında bazı yazarlara göre sosyal problemler, tüm insanlığı etkileyen küresel problemler (küresel ısınma, kaynakların azalması gibi) olarak tanımlanırken (Cooperrider & Pasmore, 1991) bazıları ise yoksunluk içindeki belli mahallelerin sorunları olarak bölgesel bazda ele almaktadırlar (Moulaert & Nussbaumer, 2005).
Sosyal inovasyon çalışmalarını yönetme konusunda teorik bir taslak geliştiren Dodgson ve diğerleri (2013), sosyal bir problemin çerçevesinin oluşturulmasında içinde bulunulan toplumun kaynaklarının, ilişkilerinin ve inançlarının etkili olduğunu, ancak bu değer yargıları, düşünce yapıları, sosyal ilişkiler ve fiziki imkânlar yardımıyla yenilikçi çözümün tasarlanabileceğini belirtmiştir. Bu çerçevede bir toplumda sosyal bir sorunun ne şekilde tanımlandığı ve sosyal olarak nasıl yapılandırıldığı veya yapılanacağı konusu o toplumun değer yargılarına göre şekillenmektedir. Örneğin ABD’de uyuşturucu madde kullanımı ile mücadelede ahlaken yanlış sayılan “uyuşturucu maddeye karşı savaş” yaklaşımı benimsenirken Kanada, Avustralya ve Avrupa için aynı konu “zararları azaltmak” suretiyle toplumun ve bireylerin sağlık, ekonomik ve sosyal zararlarını en aza indirmeyi ifade etmektedir (Dodgson vd., 2013). Dolayısıyla sosyal bir sorunu tanımlarken hangi sosyal yapıda ne şekilde kurgulandığı, o sorunun anlaşılması, dahası problemin çözümüne ilişkin ne tür bir yenilikçi yaklaşım sergileneceği konusunda önemli ipuçları vermektedir. Yazar ayrıca, orijinal veya özgün çözümün tasarlanmasında toplumda var olan sosyal ağların, tarihî geçmişin ve teknoloji düzeyinin de önemli olduğunu vurgulamıştır (Dodgson vd., 2013). Bir sosyal inovasyonun; başarılı olması için yeni veya diğerlerinden daha iyi çözüm sunması, hedef grubun sürece dâhil edilmesi ve hedef gruba yarar sağlaması, etkin, sürdürülebilir, tekrarlanabilir ve arttırılabilir olması kriterlerini taşıması gerekmektedir (Hochgerner, 2011).
70
Şekil 6 Sosyal inovasyonun başarılı olması için gereken kriterler
(“Der lange Weg von Wahrnehmung zu systematischer Forschung und Förderung sozialer Innovationen” Hochgerner, J., 2011, Enabling Innovation (pp. 239-246) kitabından derlenmiştir. Telif hakkı Springer Berlin Heidelberg yayınevine aittir.)
Dirençlilik teorisi bağlamında sosyal inovasyon süreci
Dirençlilik kavramı9, toplumun ani şoklar, krizler karşısında kendini çabuk toparlama,
iyileşme ve zorlukları yenme kapasitesini ve esnekliğini ifade etmektedir. Uluslarası literatürde birçok farklı disiplin ile ilişkilendirilen kavram; ekoloji, psikoloji, iktisat, afet çalışmaları, coğrafya, arkeoloji ve siyasi bilimler alanlarında çeşitli anlamlarda kullanılmaktadır (R. Martin, 2012; Pendall, Foster, & Cowell, 2009).
Çalışma kapsamında esnekliğin (resilient) önemli bir kriter olduğu sosyal inovasyon ve buna ilişkin oluşturulabilecek kamu politikaları, dirençlilik teorisi ışığında değerlendirilmektedir.
9 Dirençlilik kavram olarak bir varlık veya sistemin bir karışıklık veya bozulma sonrasında çabuk iyileşme
gücü ya da çabuk toparlanma gücü sayesinde formunu ve konumunu geri kazanabilme becerisi olarak nitelendirilebilir.Türkçede daha çok gelişim psikolojisi kapsamında ele alınan “dirençlilik” yerine “psikolojik sağlamlık”, “dayanıklılık” ve “esneklik” gibi kavramlar kullanılmaktadır (Gizir, 2007; Kumral, Güçlü, & Doğan, 2012). Terim çalışma kapsamında sıfat olarak kullanıldğında ise “esneklik” olarak çevrilmiştir. Bu konsepti anlamak için verilen en basit örnek şudur; enerji ve fiziksel sermayesini içinde barındıran bitki örtüsüne sahip bir ormanın geçirdiği yangın, enerji ve kaynakların yeniden etkileşimini tetikler. Ardından besinleri hızlıca emen yeni yaşam formları, verimli toprakta bitmeye başlar. Bu bitkilerden bazıları, yanan ormanın daha önceki bitki örtüsüne aitken bazıları yeni çeşitlerdir. Ne var ki hepsinin hayatta kalma şansı yoktur; baskın olan bazı çeşitler diğer bitkilerin yok olmasına neden olur, böylece kalanlar büyüyen ormanın bitki örtüsünü şekillendirir. Bu örnekte olduğu gibi tüm esnek ekosistemler adaptif döngüye dayanmakta ve dinamik yani yaşayan sistemler olarak görülmektedir (Holling, 2001)
Başarılı sosyal innovasyon Yeni ve/veya diğerlerinden daha etkin çözüm sunması Toplumsal yarar sağlama Hedef grubun sürece dahil edilmesi Tekrarlanabilir ve arttırılabilir olma Sürdürülebilirlik
71
Diğer taraftan değişen ve çeşitlenen karmaşık problemler karşısında oluşturulacak sosyal inovasyonları tasarlama sürecini anlamada dirençlilik teorisinin ciddi bir katkı sunacağı düşünülmektedir. Zira dirençlilik teorisi, kamu sektörü politika destekleri de dâhil inovasyonların gelişmesi ve başarılı olmalarına imkân verecek şartların daha iyi anlaşılmasını sağlayacak kayda değer bir bakış açısı sunmaktadır (Westley vd., 2009). Bu çerçevede sosyal inovasyon sürecinde dirençliliğin ne anlama geldiği, politika süreçlerinde nasıl bir anlam taşıdığı ve kamu politikalarının şekillenmesinde ne tür bir fonksiyon icra ettiği tartışılmıştır.
Dirençlilik teorisi, 1970’lerde ilk olarak C. S. Holling (1973) tarafından ekoloji araştırmalarında ve sonsuzluk döngüsünü (infinity loop) ifade eden adaptif (uyabilen) döngüden gelmektedir (Moore, Westley, Tjornbo, & Holroyd, 2012). Karmaşık adaptif sistem teorisindeki anlamıyla esneklik, istikrarsızlaştıran bir şokun etkisini minimize etmek için tepkisel olarak sistemin formunu ya da fonksiyonunu yeniden yapılandırmayı gerçekleştirebilme becerisi yani sistemin uyum yeteneğidir (R. Martin, 2012; Pendall vd., 2009).
Adaptif döngü, sekizi andıran şekille gösterilir ve başlangıç safhası (release), yeniden yapılanma (reorganisation) safhası, uygulama (exploitation) safhası ve olgunluk
(conservation) safhası olmak üzere dört farklı aşamadan oluşur. Bu safhaları, rezilyans
teorisine uygun bir arka plan sunan orman yangını örneği çerçevesinde açıklamak gerekirse bir ormanın yanmasıyla biokütle serbest kalır ve çeşitlilik azalır (başlangıç safhası). Kaynakların tekrardan uygun hâle gelmesi ile yeni yaşamlar canlanmaya ve daha önceki bitki çeşitliliğinin dışında yeni pek çok bitki büyümeye başlar (yeniden yapılanma safhası) (Moore vd., 2012). Doğal olarak kaynakların yarışı sürecinde bazı çeşitler, diğerlerinin baskın gelmesi ile ölür ve kalanlar tarafından ek kaynak olarak kullanılır (uygulama safhası). Bu safhada organizmalar çeşitliliğinin indirgenmesi, olgunluk veya koruma safhasına geçip sistem döngüyü tamamlayıncaya kadar devam eder (Gunderson, 2001).
Bu bölümde rezilyans teorisi ve adaptif döngü çerçevesinde tanımlanan dört safhanın (Şekil 11), sosyal inovasyon fikrinin doğuşundan uygulanması ve kurumsallaşması süreçlerine anlamlı bir çerçeve sunduğu belirtilmektedir (Moore & Westley, 2011; Moore vd., 2012). Bu döngü, tek bir sistem veya ölçeğe (örneğin tek bir inovasyonun yaratılması süreci) indirgenerek daha iyi açıklanabilir. Sözgelimi adaptif döngü bağlamında tek bir inovasyonun, fikirden uygulama arasındaki süreç açıklanacak olursa; inovasyon fikri doğar
72
(başlangıç) geliştirilir (yeniden yapılanma) geliştirilen fikir (ürün, süreç, hizmet, organizasyon vb.) inovasyona dönüştürülür (uygulama) ve bir süre sonra oturmuş (sabit) bir inovasyon hâline gelir (olgunluk) (Westley, 2008).
Ekolojideki rezilyans fikri çerçevesinde karmaşık sosyal inovasyon dinamiklerine uyarlanmış olan adaptif döngünün safhaları ise şu şekilde özetlenebilir: Katı yasa ve kurallar ile esnek olmayan kurumların başarısızlığı başlangıç safhası olarak karakterize edilmektedir (Moore vd., 2012; Westley vd., 2009). Dahası; inovasyon ihtiyacı karşısında işlevselliğini yitirmiş bir yapının varlığı nedeniyle bu safha fikirlerin, insanların ve diğer kaynakların yeni kombinasyonlarını yaratmak ve yeni etkileşim olanakları bulmak ve nihayetinde önceki yapılar ve kuruluşlardan serbest bırakılan yeni inovasyonların değerlendirmesi için en uygun yerdir.
Yeniden yapılanma safhası, bir önceki safhanın itici gücüyle ortaya çıkan yaratıcı süreci baltalamadan meydana çıkarılan inovasyona dönük vizyon etrafında kişileri yeniden organize etme, bu bağlamda en iyi inovasyon fikrini geliştirme ve seçme aşamalarını içermektedir. Bu iki safha çoğunlukla “kapalı döngü” olarak adlandırmakta ve rutin olmayan değişimleri tanımlamaktadır. Buna karşın diğer iki safha ise “açık döngü” olarak kavramsallaştırılmaktadır. Bu safhalardaki değişim yavaş, artımsal ve daha sistematik tasarlanmıştır (Westley, 2008).
Şekil 7 Dirençlilik teorisinde adaptif döngünün dört safhası
(“Panarchy: understanding transformations in human and natural systems.”Gunderson, Lance, 2001, Island Press, s.41 kitabından uyarlanmıştır. Telif hakkı Island Press yayınevine aittir.)
73
Uygulama veya kullanma safhası ise bir önceki safhada yeniden organize olan grubun ve geliştirilen inovasyonun ihtiyaçları doğrultusunda; uygun kaynakları (yasal çerçevenin oluşturulması, finansal kaynakların bulunması vb.) gerektirmektedir. Bahse konu kaynakların kullanılmasıyla inovasyon son safhaya geçecek; yeni ürünler, hizmetler, yasalar ve organizasyonlar mevcut durumu oluşturacaktır. Belli bir süre sonra yeni yapılanan ve çok güzel işleyen sosyal inovasyon yeniden esnekliğini kaybederek dış tehditlere karşı kırılgan hâle gelecektir. Bozulmaya neden olabilecek herhangi bir olay ise inovasyonu yeniden ilk safhaya döndürecek ve döngü kendisini tekrarlayacaktır (Westley, 2008; Moore vd., 2012). Değişen ve gelişen yapılarla birlikte sistemin esnekliğinde ciddi bir kayıp meydana geldiği varsayımı ile hareket eden dirençlilik teorisi, sürekli bir hareket döngüsünün sonucu olarak süreç içinde sistemin yenilenmesini veya dönüştürülmesini ifade etmektedir (Gunderson, 2001; Westley, 2013). Bu sebeple esneklik “çıktı”dan çok “süreç” olarak görülmektedir (Luthar ve Cicchetti, 2000 akt. Maclean, Ross, Cuthill, & Witt, 2016). Diğer taraftan, dirençlilik teorisi bireylerin ve toplumların güçlü olduğu yanlarını yönetmek veya en azından sosyal-ekolojik sistem içinde mevcut potansiyeli yönlendirme konusunda son derece proaktif (etkin) olabilir (Berkes, Colding, ve Folke 2003 akt. Maclean vd., 2016). Dolayısıyla bu yaklaşım, sosyal inovasyonun “toplumun harekete geçme kapasitesini arttırma” fikri ile toplumsal esneklik (resilient) sağlama hedefleri ile örtüşmektedir.
Sosyal inovasyon süreçlerini daha önce açıklayan yazarlar (örneğin Schumpeter, 1937; Utterback ve Abernathy, 1975; Van de Venn vd., 1999) olmuştur, ancak dirençlilik teorisi bağlamında ele alınan “sosyal inovasyonun safhaları” önceki yaklaşımlardan farklı olarak sistemi (veya inovasyonu) dönüştüren bozulmaları içermekte ve topluma yeniden organize olma imkânı tanımaktadır. Bu yönüyle dirençlilik ve adaptif döngü yaklaşımı, genel manada sadece inovasyon ve sosyal girişimden ziyade dönüştürücü sosyal inovasyonlarların sistematik değişim süreçlerinin nasıl sağlandığını anlamak için daha uygun bir arkaplan sunmaktadır (Moore vd., 2012).
Bazı araştırmacılar ve uygulayıcılar dirençlilik kavramının politika söylemlerinde sıkça kullanılan “sürdürülebilirlik” kelimesinin yerine geçmeye başladığını dile getirmektedirler (Davoudi vd., 2012; Maclean, Ross, Cuthill, & Witt, 2016). Diğer taraftan bazı düşünürler de esneklik fikrinin neo-liberal savunucuları tarafından “rekabete uygunluk”, “öz-yardım” ve “esnek olma” ihtiyacı lehine argümanlarını güçlendirmek için kolaylıkla kullanılabileceği
74
endişesi ile bölgesel dirençlilik kavramına şüphe ile yaklaşmaktadırlar (Hudson, 2010; Pike vd.,2010). Bu şüphe karşısında, kavramın başka alanlarda kullanımını kısmak yerine reziliens fikrinin anlaşılması adına daha fazla çaba sarf etmek gerektiği vurgulanmaktadır (R. Martin, 2012).
Sosyal inovasyona dönük tüm bu tanımlar ve süreçler ışığında, sosyal inovasyon çalışma kapsamında şu şekilde kavramlaştırılabilir: Sosyal inovasyon, hâlihazırda yüz yüze olduğumuz sosyal, kültürel, çevresel ve ekonomik alanları kapsayan büyük dönüşümlere ve risklere karşı toplumların kendi yapılarına uygun yaratıcı, uygulanabilir ve sürdürülebilir çözümler (ürün, hizmet, süreç vb.) bulmaları; diğer taraftan ise bu amacın gerçekleştirilmesi için esnek yeni kurumlar oluşturmaları, mevcut sistemleri yenilemeleri; kurumlar, topluluklar ve bireyler arasında yeni işbirliği araçları oluşturmaları ve mevcut kaynakları yaratıcı bir biçimde kombine etmeleridir. Devletin ise bu süreçte aktif rol üstlenerek sosyal inovatif fikirlerin üretilmesine, gelişmesine ve yayılmasına destek olması, sosyal inovasyon ekosisteminin oluşmasına katkı sağlaması gerekmektedir.