Bir önceki bölümde farklı disiplinler ışığında tanımlanan pek çok farklı sosyal inovasyon tanımının olduğu görülmektedir. Sosyal inovasyon alanında makro, meso ve mikro düzeydeki güncel tartışmalar göstermektedir ki inovasyon konsepti daha geniş kapsamda ele alınmalı, sosyal sistemlerde var olan ve değişen yeniliklerin benzer yanları ve farklılıkları belirlenerek mümkün olduğunca genel bir çerçeve oluşturulmalıdır (Howaldt & Schwarz, 2010).
Sosyal inovasyonu uygulama alanına taşıyacak sosyal inovatörlere (örneğin sosyal girişimci, sistem inovatörü, kamu yöneticileri, siyasa yapıcılar ve kural koyucu liderler vb.) ihtiyaç vardır. Sosyal inovatör veya girişimci, toplumsal bir problemi çözmek için ortaya koyduğu fikri ve hayata geçirdiği uygulamayı kendisi veya grup olarak bir başka ifade ile bireylerden veya organizasyonlardan bağımsız olarak gerçekleştirirler. Bu tür aktiviteler bireysel ve bireyler arası düzeyde ele alınmaktadır. Organizasyonel boyutta ise nasıl yenilikçi olunacağına dair geniş ve yönetimsel pratikler söz konusudur. Diğer taraftan, sistem yaklaşımı günümüz inovasyon araştırmalarının odağını oluşturmaktadır. Sistem yaklaşımı
62
farklı aktörlerin ve onların birbirleriyle etkileşimlerini kurumsal çerçeve dâhilinde gerçekleşmekte olduğunu belirtmektedir (Westall, 2007).
Kısaca Şekil 3’ten de anlaşılacağı gibi en dar kapsamdan geniş kapsama doğru sıralandığında sosyal girişimcilik bireysel veya bireyler arası, sosyal girişim örgütsel veya örgütler arası, sosyal inovasyon ise sistemsel bir değişimi ifade etmektedir.
İngiltere Gençlik Vakfı (Young Foundation), Danimarka Teknoloji Enstitüsü ve Avrupa Birliği 7. Çerçeve Programı kapsamında altı ortak kuruluşun konsorsiyumu ile oluşturulan TEPSIE (Theoretical, Empirical and Policy Foundations for Social Innovation in Europe) projesi paydaşları sosyal inovasyonun tanımı ve özellikleri konusunda ortak bir uzlaşma sağlamışlardır. Buna göre sosyal inovasyon “sosyal bir ihtiyaca cevap veren (önceki çözümlerle kıyasla daha etkin çözüm sunan) yeni çözümler (ürünler, hizmetler, modeller, piyasalar, süreçler vb.), kaynak ve imkânların daha iyi kullanımı ve yeni veya geliştirilmiş kabiliyet ve ilişkiler” şeklinde tanımlanmıştır. Sosyal inovasyonlar bir taraftan topluma fayda sağlarken diğer taraftan o toplumun eylem kapasitesini geliştiren bir özelliğe sahiptir (The Young Faoundation, 2012).
Şekil 3 İnovasyonun sistematik görünümü
("Making a difference: Strategies for scaling social innovation for greater impact." Westley, Frances, and Nino Antadze, 2010, Innovation Journal, 15.2 makalesinden derlenmiştir. Telif hakkı Innovation Journal dergisine aittir.)
63
Yukarıdaki tablodan da görüldüğü üzere sosyal inovasyonun ana unsurları, kavramın daha iyi anlaşılmasını ve çerçevesinin belirlenmesini kolaylaştıracak niteliktedir. Öncelikle inovasyonun orijinal olmasa bile yöntem ve işbirlikleri açısından yeni olması (novelty), fikrin oluşmasından uygulamaya ve değerlendirmeye kadarki süreci kapsaması- ki bu, sosyal inovasyonu “sosyal buluştan (henüz uygulanmamış yeni fikir)” ayıran en temel özelliktir- gerekmektedir. Ayrıca yeniliğin önceki çözümlere kıyasla daha etkin çözüm sunması, ortaya çıktığı toplumun eylem kapasitesinin arttırması ve toplumsal bir ihtiyaca cevap vermesi beklenmektedir. Sözgelimi yeniliğin hayata geçirildiği ortamda yeni toplumsal rollerin ve ilişkilerin/işbirliklerinin oluşması, kaynak ve imkânların geliştirilerek daha verimli kullanımının sağlanması o toplumun ihtiyaçlarının daha etkili bir şekilde giderilmesinin sağlayacaktır.
Literatürde orijinal/özgün çözümlerin (novel solutions) ne olduğu ile ilgili üç karakteristik özellikten bahsedilmektedir. İlk olarak orijinal ve yeni çözümleri hangi durumda ne oranda paylaşılıp yayılacağı konusudur (Cooperrider & Pasmore, 1991; Mulgan vd., 2007). Sosyal bir problem için üretilen orijinal çözümün ancak aynı hizmeti veren mevcut çözümlerden daha kullanışlı, maliyeti ucuz ve kolay uygulanabilir olduğu takdirde yeni ve orijinal sayılmaktadır (Christensen vd., 2006). Örneğin Hindistan’daki Aravind Eyecare System girişimi, göz ameliyatı yaparak ve lens üretimi maliyetini yaklaşık 200 Dolardan 3 dolara kadar düşürerek dünya üzerindeki 300.000 den fazla fakir insanın ihtiyacını hem de kâr ederek karşılamaktadır (Dodgson, Gann, & Phillips, 2013).
Yeni ve orijinal çözümün literatürdeki ikinci karakter özelliği “teknoloji ile ilintili” olmasıdır. Örneğin elektriğin olmadığı veya kısıtlı olduğu yoksul bölgelerde çocukların eğitiminde kullanılan düşük güçle çalışan dizüstü bilgisayarların üretilerek kullanılması tek başına sosyal inovasyon olarak nitelendirilebilir. Yeni çözümler üretmede internet en önemli rolü üstlenmektedir. Sosyal iletişim ağlarının ortaya çıkması, dezavantajlı insanların arkadaş ve ailelerini bir araya getiren online destek ağlarının oluşması, bilgiye erişim, uzaktan eğitim vb. birçok konuda dijital ortam yeni ve orijinal birçok çözümün üretilmesine, yayılmasına destek olmaktadır (Huddart, 2010).
64
Şekil 4 Sosyal inovasyonun temel ve ortak unsurları
(“How to Innovate: The tools for social innovation” Murray, R., Mulgan, G., & Caulier-Grice, J., 2008, The Young Foundation (http://www. youngfoundation. org/files/images/publications/ Generating_Social_Innovation_0. pdf, 01/12/2009) makalesinden derlenmiştir. Telif hakkı The Young Foundation’a aittir.)
Orijinal çözümleri tanımlarken vurgulanan üçüncü karakteristik özellik ise kullanıcıların çözümü geliştirme ve uygulama süreçlerine dâhil olmasıdır. Zira sorunu yaşayan kişi veya kişiler, kendi hayatları hakkındaki yorumlarda ve kendi problemlerine dair en uygun çözümü bulmada en yetkin kişi olarak görülmektedir (Mulgan vd., 2007). Avustralya’da depresyonla mücadele eden gençlerin, yaşadıkları olumsuzlukları hafifletmek ve depresyondan kurtulmak için web tabanlı bir platform üzerinden fikir alışverişinde bulunmaları sorunun muhatabının kendine uygun çözüm geliştirmesinin bir örneğini teşkil etmektedir (Dodgson vd., 2013). Bu bağlamda, birçok farklı disiplin ve yaklaşımın ilgi alanına giren ve farklı boyutlarda ortaya çıkan sosyal inovasyonun genel özelliklerini belirtmek yerinde olacaktır. Bazıları birbirini kapsayıcı bazıları ise birbirine sıkı sıkıya bağlı nitelik taşıyan bu özelliklerin birçoğunun sosyal bir yenilikte aynı anda bulunması gerekmez, fakat en azından bunlardan birkaç özelliğin mevcudiyeti beklenmektedir.
Sosyal inovasyonun özellikleri (Şekil 4) açıklandığı gibi kesin ve eksiksiz olmamakla birlikte şu şekilde sıralanabilir;
65
açık işbirliklerine (open collobrative) imkân tanıması,
tabansal veya aşağıdan yukarıya doğru (grassroots or bottom-up) olması
yeniden üretim (co-production) olması,
müştereklik (mutualism) olması,
yeni rol ve ilişkilerin kurulması/yaratılması,
sermaye ve kaynakların daha iyi kullanımına imkân tanıması,
beceri ve sermayenin geliştirilerek arttırılmasını sağlaması.
Bahsi geçen özellikler sosyal inovasyonu sosyal sorumluluk, kamu sektörü inovasyonu ve gönüllü çalışma gibi diğer kavramlardan ayırmakta ve onun kendine özgü bir konsept olduğunu göstermektedir. Buradaki ana nokta, merkezî yönetimin tek yönlü hizmet sunumundan ziyade toplumun tabanından gelen gereksinimler doğrultusunda uygulama ve çözümlerin sürdürülebilir süreçlerin oluşmasına katkı sağlamasıdır. Bir başka deyişle herhangi bir grubun karşı karşıya kaldığı soruna yönelik üretilen inovasyon kullanıcılar için değil, onlar ile birlikte geliştirilmektedir.
Tablo 3 Sosyal İnovasyon Çeşitleri ve Örnek Uygulamaları
Sosyal İnovasyon Çeşitleri Örnekler/Projeler
Yeni ürünler Sosyal ihtiyaçları karşılayan yeni girişimler veya yeni programlar: Sıfır enerji konutları, engelli bireylerin kullanabileceği ürünler, sistemler vb.
Yeni hizmetler Telefon/sms bankacılığı (Kenya Mpesa sistemi), araba paylaşımı (car sharing), tarım aletleri, tamir aletleri gibi bazı tüketici ürünlerinin paylaşımı sistemleri, toplu kullanılan bakım-onarım merkezleri (tamir kafeleri)
Yeni süreçler Katılımcılığa dayalı yeniden üretim hizmetleri, örneğin
katılımcı bütçeleme gibi yeni hizmetler, adil ticaret
Sivil/demokratik katılım Sürdürülebilir şehir planlamasına katılım modelleri,
uzmanlık gerektiren çalışmalar için farklı katılım modelleri (örn. in local agenda 21 projects)
Yeni piyasalar Adil ticaret, zaman bankacılığı7
7 Zaman bankası platformları dünya genelinde hem misyon hem de mekân odaklı olmak üzere farklı
66
Yeni platformlar Yeni yasal veya düzenleyici taslaklar ve sosyal koruma
platformları
Ağlar Entegre transport çözümleri, gelişmiş ülkeler ve üçüncü dünya ülkeleri arasındaki projelere direk katılım imkânları, Ashoka sosyal girişimci ağı, SIX (social
innovation exchance) sosyal inovasyon değşim ağı vb. Yeni örgütsel formlar Sosyal girişim gibi hibrit örgütsel formlar, şehir
alanlarının farklı şekillerde kullanımı, yerel ticari değişim kuruluşları (local exchange trading organisations-LETS), ilkim ve çevre birlikleri, toplum
yararına çalışan firmalar (communiy interest companies- CIC) ve the Big Issue8 gibi yeni sivil örgütlenmeler
Yeni hayat tarzları Ekolojik köyler, sürdürülebilir yaşama uygun bir yıllık
yaşama deneyimi testi (Sustainable living as a one-
year-test),araçsız yerleşimler
Yeni ekonomik modeller Sosyal franchising, veya sosyal ihtiyaç ve sorunlara uygulanabilecek “just in time” modelleri vb.
Yeni yasa ve düzenlemeler Yeni yasa ve yetkilendirmelerin oluşturulması. Örneğin
Hollanda ve Danimarka’da yaşlılar kendileri için harcanacak paranın ne şekilde kullanılacağına yine kendileri karar vermektedirler (kişisel bütçeleme)
Tablo 3’te sosyal inovasyon çeşitleri ve ilgili örnek ve/veya projelerine kısaca yer verilmiştir (Boelman, Kwan, Lauritzen, Millard, & Schon, 2015; Buchegger vd., 2000; Caulier-Grice vd., 2012; Hubert, 2010). İlerleyen bölümlerde sosyal inovasyonun daha iyi anlaşılmasını kolaylaştırmak için dünyadan seçilmiş iyi örneklere ayrıntılı bir şekilde değinilmiştir. Yukarıda bahsedilen ortak tanım ve özelliklerden hareketle sosyal inovasyonu; yeni ürünler, yeni hizmetler, yeni süreçler, yeni piyasalar, yeni platformlar, yeni ekonomik modeller ve yeni örgütsel yapılar gibi çeşitlerle açıklamak mümkündür (Hubert, 2010). Bilinmesi
tamir, komşulara yardım gibi gönüllülük esasına dayanan işleri teşvik etmek ve ödüllendirmek için kullanılmaktadır. Kişi bu tip toplumsal hizmetler için harcadığı "zaman" ölçüsünde benzer hizmetleri alabilmek için para yerine "zaman" kazanır. Örneğin www.hourworld.org platformunun 2016 verilerine göre 44 bin üye ve 662 topluluk kayıtlıdır. Bu sayede bugüne dek 2 milyondan fazla zaman hizmeti alınmıştır.
67
gereken sosyal bir soruna, ihtiyaca parmak basan bir ürün veya hizmet tek başına sosyal inovasyon olabileceği gibi süreç içinde farklı türler, aynı anda gelişebilir. Ayrıca Ornetzeder ve Buchegger (1998) sürdürülebilir sosyal inovasyon çeşitlerini; yeni hayat tarzları, ağlar, yeni hizmetler, yeni veya modifiye edilmiş örgütler ve demokratik katılım olarak kategorize etmiş, her bir kategori ile ilgili örnek ve projelere yer vermişlerdir.
Sosyal alandaki yenilik örnekleri “eski” ve “yeni” sosyal inovasyonlar olarak da sınıflandırılmaktadır. Buna göre “eski” inovasyonlar, örneğin trafik kuralları, sürücü ehliyeti gibi konularda norm ve standartların oluşturulması, eğitim alanında üniversitelerin ve kreşlerin kurulması, montesori gibi pedagojik eğitim yöntemlerinin ortaya çıkması, sosyal ve sağlık bakım hizmetleri kapsamında sosyal güvenlik ve refah devletlerinin oluşması, demokrasi ve politika alanında genel seçimlerin yapılmaya başlanması gibi uygulamalar, kendi zamanlarının birer sosyal inovasyonu olarak görülmektedir (Young Foundation, 2012). Yeni ve güncel olan örneklere ise Vikipedi, “micro learning” gibi teknolojik destekli öğrenme yöntemleri, sosyal girişimcilik, müşterek tüketim gibi ekonomik ve sosyal değişkenlerin farklılaşması, demokratik katılımın gelişmesi, refaha ulaşmada ve finansman sağlamada reformların yapılması verilebilir.