Sosyal Bilgiler Programının Amaçları

Eğitim programı, programın öğeleri olan amaç, içerik, öğretme-öğrenme süreci ve değerlendirme boyutları arasındaki dinamik ilişkiler bütündür. Bir eğitim programının temel öğelerinden birincisi olan amaç boyutunda “bireyleri niçin eğitiyoruz?” sorusuna yanıt aranmaktadır (Demirel, 1997: 115).Ertürk (1998:24), amaçları; “yetiştirilen insanda bulunması uygun görülen eğitim yoluyla kazandırılabilir nitelikte istendik özellikler” şeklinde tanımlar. Yani amaçlar, uygulanacak olan programda yapılmak istenilenleri genel olarak ortaya koyar. Varış (1998: 10), amaçların, bir eğitim kurumunun, öğrencilerde gerçekleştireceği davranış standartlarını belirlediği; yönetici, öğretmen, öğrenci, veli arasında görüş birliği sağladığı; içerik ve etkinliklerin seçimi ve düzenlenmesinde rehberlik ettiği; değerlendirmede ölçek rolü oynadığı ve programın geliştirilmesini sağladığı görüşündedir. Yine Varış (1998: 11), amaçların hiyerarşik analizini Şekil 7’deki gibi belirtmiştir.

Şekil 7. Amaçların Hiyerarşisi

Kaynak: Varış (1998: 11).

Şekil 7’de görüldüğü gibi amaçlar, milli eğitimin amaçlarından başlayarak dersin amaçlarına doğru genelden özele sıralanarak somut hale getirilmiştir.

Milli Eğitim Bakanlığı TTKB’nın 02.04.1998 tarih ve 62 sayılı Kurulu Kararı ile kabul edilen ve Nisan 1998 tarih ve 2487 Sayılı TD’nde yer alan “Milli Eğitimin Genel Amaçları” şu şekildedir:

Türk Milli Eğitiminin Genel Amaçları

Türk Milli Eğitiminin genel amacı, Türk Milletinin bütün fertlerini;

• Atatürk inkılap ve ilkelerine ve Anayasada ifadesini bulan Atatürk milliyetçiliğine bağlı; Türk milletinin milli, ahlaki, insani, manevi ve kültürel değerlerini benimseyen, koruyan ve geliştiren; ailesini, vatanını, milletini seven ve daima yüceltmeye çalışan; insan haklarına ve Anayasanın başlangıcındaki temel ilkelere dayanan demokratik, laik ve sosyal bir hukuk devleti olan Türkiye Cumhuriyeti’ne karşı görev ve sorumluluklarını bilen ve bunları davranış haline getirmiş yurttaşlar olarak yetiştirmek.

• Beden, zihin, ahlak, ruh ve duygu bakımından dengeli ve sağlıklı şekilde gelişmiş bir kişiliğe ve karaktere, hür ve bilimsel düşünme gücüne, geniş bir dünya görüşüne sahip insan haklarına saygılı, kişilik ve teşebbüse değer veren, topluma karşı sorumluluk duyan; yapıcı, yaratıcı ve verimli kişiler olarak yetiştirmek.

• İlgi, istidat ve kabiliyetlerini geliştirerek gerekli bilgi, beceri, davranışlar ve birlikte iş görme alışkanlığı kazandırmak suretiyle hayata hazırlamak ve onların, kendilerini

mutlu kılacak ve toplumun mutluluğuna katkıda bulunacak bir meslek sahibi olmalarını sağlamak.

Kısakürek (1989: 8-9) ise, Sosyal Bilgiler öğretiminin amaçlarını şu dört kümede toplamıştır:

• Sosyal Bilgiler dersinde çocuğun düşünme yeteneği gelişir.

• Sosyal Bilgiler öğretimiyle çocuğun insanlar arası ilişkileri gelişir; böylece, çocuklar işbirliği içinde çalışabilen, açık görüşlü, hoşgörülü, kendine güvenen, yaratıcı bireyler olarak yetişir.

• Sosyal Bilgiler derslerinde çocuklara temel yurttaşlık hak ve sorumlulukları kavratılır; anayasanın ve öteki yasaların öngördüğü davranış biçimleri benimsetilir. • Çocuklara ekonomik bir bakış açısı kazandırılır. Toplumun ekonomik işleyişi, ülke

kaynaklarının önemi ve korunması, çevreyi koruma, iş ve meslekleri tanıma, gereksinimleri sıralama gibi özellikleri kazanma Sosyal Bilgiler derslerinde gerçekleştirilmektedir.

Milli Eğitim Bakanlığı Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığı’nın 02.04.1998 tarih ve 62 sayılı Kurulu Kararı ile kabul edilen ve Nisan 1998 tarih ve 2487 sayılı Tebliğler Dergisi’nde yayımlanan “İlköğretim Okulu Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programı”nda dersin genel amaçları;

• Vatandaşlık görevleri ve sorumlulukları, • Toplumda insanların birbirleriyle olan ilişkileri, • Çevreyi, yurdu ve dünyayı tanıma yetenekleri, • Ekonomik yaşama fikrini ve yeteneklerini

geliştirmek yönünden olmak üzere dört boyutta ele alınmıştır (MEB, 1998: 537-538).

Görüldüğü gibi, 1998 yılında uygulanmaya başlanan “İlköğretim Okulu Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Program”ında bulunan dersin genel amaçlarıyla Kısakürek’in vermiş olduğu amaçlar birbiriyle örtüşmekte ve birbirini tamamlamaktadır.

Yukarıda başlıklar halinde belirtilen İlköğretim Okulu Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programının genel amaçlarının içerdiği ayrıntılar ise şöyledir:

Öğrenciler bu derste:

A. Vatandaşlık Görevleri ve Sorumlulukları Yönünden;

1.Ailesine, milletine, vatanına, Atatürk inkılâp ve ilkelerine bağlı, çalışkan, araştırıcı, özverili, erdemli, girişimci iyi insan, iyi vatandaş, olarak yetişirler.

2.Türk milletinin dünya tarihindeki önemini, milletler ailesi içindeki onurlu geçmişini ve yerini, insanlığa yaptığı hizmetleri kavrayarak büyük bir milletin evlâtları olduklarını anlar; milletin geleceğe olan güvenlerini artırır ve Türk milletinin ülküsünü gerçekleştirmek için her fedakârlığı göze alabilecek bir karakter kazanırlar.

3.Türkiye Cumhuriyeti’nin insan haklarına dayanan millî, demokratik, lâik ve sosyal bir hukuk devleti olduğunu bilir; cumhuriyet rejiminin özelliklerini ve önemini kavrarlar. 4.Topluluk hâlinde yaşamanın bir zaruret olduğunu, millet kavramını ve Türk milletinin karakterini kavrar; Türk milletine, Türk bayrağına. Türk askerine ve ordusuna sevgi, saygı ve güven duygularını kuvvetlendirir.

5. Türk milletinin zekâ ve kabiliyetini, çalışkanlığını, ilim ve sanatseverliğini, estetik zevkini, insanlık duygusunun yüceliğini benimseyerek bu üstün özellikleri davranış hâline getirirler.

6.Millet ve yurt işlerini her şeyin üstünde tutarak milleti ve yurdu için canla başla hizmet etmeyi alışkanlık ve ilke hâline getirirler.

7.Tarihte milletimize ve insanlığa hizmet etmiş olan Türk büyüklerini tanır; tarihî olaylara yön veren kişilerin yerinde ve zamanında gösterdikleri ileri görüşlülük, yüksek kavrayış, cesaret, fedakârlık ve kahramanlıklarının tarihin akışını nasıl etkilediğini kavrarlar.

8.Toplumu yönlendiren Mustafa Kemal Atatürk ve diğer Türk büyüklerinin sadece millî değil, evrensel yönlerini de kavrayarak ve takdir ederek; milletimize de düşen insanlık görevleri bulunduğunu görür, insanlığa sevgi, saygı ve hizmet verme bilincine varırlar.

9.Türk inkılâbının anlamını, ayrı ayrı yönlerden önemini, Türkiye’nin refah ve mutluluğuna yaptığı ve ülkenin geleceğine yapacağı etkiyi kavrar; Türk inkılâbının değerlerine bağlı ve bunları her zaman korumaya hazır, fedakâr birer Türk evlâdı olarak yetişirler.

10.Bugünkü uygarlığın uzun bir geçmişin eseri olduğunu kavrar; bu uygarlıkta Türk milletinin hizmetini ve payını anlayarak Atatürk direktifleri uyarınca “millî kültürümüzü çağdaş uygarlık seviyesinin üstüne çıkarma” yolunda her fedakârlığı göze alabilme bilincini kazanırlar.

11.Bugünü daha iyi değerlendirebilmeleri için geçmiş çağlardaki sosyal, ekonomik ve siyasî olayların neden ve sonuçlarını günümüzle kıyaslama yaparak düşünme, araştırma ve akıl yürütme yeteneğini geliştirirler.

12.Her yerde görev ve sorumluluk alabilecek hâle gelir, aile bütünlüğüne bağlılık kazanır, ailenin refah ve mutluluğu için sorumluluk ve görev duygularını geliştirirler 13.Kanun kavramını benimser; kanunlara ve devlet otoritesine uyma duygusunu ve alışkanlığını kazanırlar.

14.Çevresindeki eski, yeni sanat ve kültür eserlerini, müze ve anıtlar gibi millî değerlerimizi tanır; onları korumak gerektiğini öğrenirler.

B. Toplumda İnsanların Birbirleriyle Olan İlişkileri Yönünden;

1.İnsanların birbirlerine muhtaç olduklarını anlar; grup faaliyetlerine katılmanın, başkalarına yardım etmenin önemini takdir eder ve bunu uygulayabilir hâle gelirler. 2.İnsanların karşılıklı hak ve sorumluluklar taşıdıklarını ve birbirlerinin görüş ve inanışlarını, saygı ve hoşgörü ile karşılamaları gerektiğini benimserler.

3.Beraber çalışma, sorumluluk alma, yardımlaşma ve karar verme kurallarını uygulamayı öğrenirler.

4.Bütün çalışmalarını demokratik yaşayışın kurallarına göre düzenlemeyi öğrenirler. 5.Aile, okul ve toplum hayatının dayandığı temel ilkeleri ve topluluk hâlinde yaşamanın zorunluluğunu kavlatırlar

6.Trafik kurallarına uymayı alışkanlık hâline getirirler.

C. Çevreyi, Yurdu ve Dünyayı Tanıma Yetenekleri Yönünden;

1.Yurdumuzun, dünya üzerindeki yerinin önemini kavrar, ülkemizin kalkınmasında severek sorumluluk alma duygularını geliştirirler.

2.Türkiye’nin, yakın ve uzak komşu ülkeler ve diğer dünya ülkeleriyle olan ilişkileri hakkında genel bilgi kazanırlar.

3.Türklerin yaşadığı diğer ülke ve bölgelerin coğrafi özelliklerini öğrenirler. Türklerin geniş bir alanda yaşayan büyük bir millet olduğunu kavrarlar.

4.İnsanların birbirleriyle ve coğrafi çevreleriyle karşılıklı etkilerini, insan topluluklarının yaşama biçimlerini ve geçinme yollarını inceler; yurdun ekonomik kalkınmasında bilgili ve etkili birer vatandaş olarak yetişirler.

5.Plân, kroki, harita ve grafik bilgileri kazanarak onlardan yararlanabilir hâle gelirler. 6.Çevreyi korumanın günümüz ve gelecek yıllar için önemini kavrarlar.

7.Yaşanabilir bir çevrenin temel insan hakkı olduğunu kavrarlar.

Ç. Ekonomik Yaşama Fikrini ve Yeteneklerini Geliştirmek Yönünden;

1.Yakın çevrenin ekonomik değerleri ile millî kaynaklarımızı tanır ve bunları korumanın bir ödev olduğunu kavrarlar.

2.Kendi eşyasını, okulunu, okul eşya ve araçlarını dikkatli kullanma ve koruma alışkanlığını kazanırlar.

3.Tutumlu olma ve plânlı çalışma alışkanlığını elde ederler. 4-Üretim, tüketim ve dağıtımla ilgili temel bilgileri öğrenirler.

5.İnsan topluluklarının yaşama şekillerini ve geçinme yollarını inceler ve bunlar arasındaki ekonomik ilişkileri, öğrenirler.

6.Turizmin anlamını, özellikle yurdumuz için önemini kavrarlar. 7.Nüfus artış hızının eğitime ve ekonomiye olan etkisini kavrarlar.

Sosyal Bilgiler dersine ilişkin olarak, yukarıda sözü edilen dört boyuta yönelik biçimde yeniden düzenlenen genel amaçlarda, ilköğretimde daha önce yıllarca uygulanmış olan Sosyal Bilgiler dersi amaçlarına göre, birtakım değişiklikler yapıldığı, amaçların sayıca artırıldığı ve bir ölçüde Tarih-Coğrafya eğitimiyle sınırlandırıldığı görülmektedir (Sözer, 1998a: 22-23).

Selvi (1998:2), Mager’a (1996: 5) dayanarak “eğitim amaçları açık olarak belirlenmediğinde, eğitimle ilgili yazılı kaynakların, içeriğin, yöntemlerin tasarlanması ve seçiminde sağlam bir temel oluşturulamayacağını” belirtmektedir. Yine amaçlar olmadan öğrencilerin ve programın başarılı olup olmadığının belirlenmesi için gerekli ölçütlerin de belirlenemeyeceğini, programa katılan öğrencilerin kendi öğrenme etkinliklerini düzenleyebilmeleri için amaçları, yani kendilerinden ne beklendiğini bilmeye gereksinimleri olduğunu da eklemektedir.

Kaltsounis’e (1987: 8) göre, Sosyal Bilgiler öğretiminin temel amaçları, kişiler, informal gruplar ve kurumlardan oluşan toplumun öğelerini anlama, toplumun öğeleri arasındaki ve kendi içindeki ilişkileri anlama, çeşitli formal ve informal ilişkileri yürütme beceri ve yeteneği kazanma olarak sıralanabilir.

Dewey’e göre, Sosyal Bilgiler dersinin amacı, çocuğa uygarlığı, kültürü ve demokrasiyi tanıtıp sevdirmek ve gençleri etkili bir yurttaş olarak yetiştirmektir (Binbaşıoğlu, 1981: 45).

Binbaşıoğlu’na göre ise; ilköğretimdeki Sosyal Bilgiler dersi öğrenciyi toplumsal yaşama hazırlamayı amaçlamaktadır. Sosyal Bilgiler dersinin en önemli amaçlarından biri öğrenciye “toplumsal kişilik kazandırmaktır”. Toplumsal kişiliğin en önemli özelliği iyi bir yurttaş olmaktır. Burada iyi bir yurttaş olmaktan amaç, kişinin ödev ve sorumluluklarını bilmesi, çevresine ve çevresindeki olaylara karşı bilinçli olmasıdır. Sosyal Bilgiler dersi, çocuğun içinde bulunduğu toplumsal yaşamla çok yakından ilgilidir. Bu nedenle, çocuk özellikle içinde bulunduğu toplumsal yaşamı bu derste, geçmişi bugünü ve geleceği ile yakından tanıyacaktır (Binbaşıoğlu, 1981: 40-42). Sönmez (1998: 20)’e göre bu derste öğrenciden beklenen hedefler, “karar verme mekanizmasını kullanabilme, ailesini, arkadaşlarını, vatanını, milletini, insanlığı sevebilme, iyi bir üretici ve tüketici olabilme, demokrasiyi benimseyebilme, çok

boyutlu düşünebilme, bilimsel yöntemi kullanabilme, ulusunun ve insanlığın tarihiyle ilgili temel olguların bilgisi, temel tarihi olguları kavrayabilme vb.” olabilir.

Böylece birey Sosyal Bilgiler dersi sayesinde kendisine, ailesine, çevresine, devlete karşı görev ve sorumluluklarını, içinde bulunduğu topluma nasıl uyum sağlayabileceğini, ülkesine ve dünyaya karşı geniş bir bakış açısıyla bakmayı, demokrasinin ve sahip olduğu hak ve özgürlüklerin değerini anlar.

1998 programının amaçlarının genel yapısına bakıldığında bilişsel alanla ilgili amaçların büyük bir kısmının kavrama ve uygulama basamağında ifade edildiği görülmektedir. Ancak uygulamada bu amaçların büyük bir kısmına ulaşılamamasının nedeni, amaçların bir kısmının uzak, bir kısmının genel, bir kısmının ise özel hedef biçiminde ifade edilmesinden, bazı hedeflerin davranışa dönüştürülmesinde öğrencilere tanınan sürenin kısa olması ve öğrencilerin bu hedefleri davranışa dönüştürmede yaşlarının uygun olmamasından kaynaklandığı düşünülmektedir (Erden, 2000).

İlköğretim Sosyal Bilgiler Öğretim Programı’nın genel amaçlarına ilişkin Sözer (1998a: 25)’in düşünceleri ise şöyledir:

“İlköğretimin amaçları ile tutarlılık göstermekte; çok önemli ve gerekli noktalar ortaya koymaktadır. Buna karşılık, amaçların kimilerinde çok genel anlatımlara yer verildiği; kimi amaçların dersin özelliklerine uygun biçimde taksonomik olarak saptanmadığı; ilköğretim çağındaki çocukların bilişsel, duygusal ve devinimsel hazır bulunuşluk düzeylerine pek uygun olmadığı; davranışa dönüştürülebilmesinde, süre, öğrenci yaşı ve yer yer soyuta kaçan anlatımlara yer vermesi bakımından zorluk çekebileceği gibi konularda eleştiriler bulunmaktadır”.

Yine Sözer’e göre bu amaçlar bir hedefte bulunması gereken özelliklere uygun olmadığı, saptanırken belirli aşamalardan geçmediği, birbiriyle çakışan ve çelişen hedefler bulunduğu, Sosyal Bilgiler dersinin bilişsel, duyuşsal ve devinimsel alanlarına uygun olmadığı, bir amacın birden çok edegenliği (faaliyeti) kapsadığı, hangi amacın hangi alan ve alt basamağa girdiği belli olmadığı için Sosyal Bilgiler dersinin hedefleri belirleyiciler, eleyiciler ve girdilere bakılarak, dersin özelliklerine göre yeniden saptanmalıdır (Sönmez, 1998a: 46).

Erden (1???:17), ise Sosyal Bilgiler dersinin amaçları konusunda; “ Her yerde görev ve sorumluluk alabilecek hale gelir, aile bütünlüğüne bağlılık kazanır, ailenin refah ve mutluluğu için sorumluluk ve görev duygularını geliştirirler” ve “Ailesine, milletine, vatanına, Atatürk inkılap ve ilkelerine bağlı, çalışkan, araştırıcı, özverili, erdemli, girişimci, iyi insan, iyi vatandaş olarak yetişirler” amaçlarının davranışa dönüştürülmesi ve iki yıl gibi kısa bir sürede bu amaçlara ulaşılması oldukça güç görünmektedir, şeklinde düşünmektedir.

Ayrıca 1998 programında yer alan amaçlara bakıldığında hedeflerin davranışlara dönüştürülmesinde rehberlik edecek olan öğretmenin de farklı yetilere sahip olması gerekmektedir. Bunlar; alanında uzmanlık, güdüleme becerisi, yöneticilik becerisi, liderlik becerisi, danışmanlık becerisi, eğitimsel çevre düzenleme becerisi ve çok iyi bir model olma, bunları kendi davranışlarında sergileme becerisi olarak sıralanabilmektedir (Bacanlı, 1999).

Eğitim programının amaçları belirlenirken; öncelikle herkes için anlaşılır biçimde dile getirilmesi gerekir. Amaçların karşılaması gereken koşullar şu altı madde altında toplanabilir (Varış, 1996: 97):

• Toplum şartlarına ve ihtiyaçlarına yanıt vermelidir.

• İnsanların temel ihtiyaçlarını karşılayacak yönde olmalıdır. • Demokratik ideallere uymalıdır.

• Kendi içinde çelişki halinde bulunmamalıdır.

• İstenen davranış değişikliğini açıklayan bir yönde dile getirilmelidir. • Amaçlar gerçekleşebilecek nitelikte olmalıdır.

Milli Eğitim Bakanlığı Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığı tarafından 1998 yılında, ilk elde taslak olarak uygulamaya konmuş olan yeni Sosyal Bilgiler programının, önceki yıllarda belirli bir süre uygulanmış olan programa göre daha da geliştirildiği ve günümüzün koşulları ile gereksinimlerine uygun duruma getirildiği söylenebilir. Gelecekte de, programla ilgili geliştirme çalışmalarının bir süreç içinde sürmesi kaçınılmazdır. Ancak bu konuda önemli olan, programın belirlenen amaçlar

doğrultusunda, gerektiği gibi uygulanması ve beklenen yararın en üst düzeyde sağlanmasıdır. Bir başka deyişle, amaçların davranışa dönüşmesi, toplumun en önemli beklentisidir (Sözer, 1998a: 19).

Tüm bu incelemeler sonucunda Sosyal Bilgiler dersi öğretim programının amaçları değerlendirilecek olursa; amaçların özellikle, bireyde istenilen davranış değişikliğini açıklayacak şekilde dile getirilme ve gerçekleştirilebilecek nitelikte olma özelliklerini taşımadığı söylenebilir. Genel olarak amaçlar ideal özellikleri yansıtmakla birlikte bu hedeflere nasıl ulaşılabileceğine dair yeterli ve gerekli bilgi verilmemektedir.