Eğitim Programı ve Öğretim Programı Kavramlarının İçeriği

Eğitim, insanlık tarihi kadar eski bir kavram ve insanın yaşantısının her döneminde karşısına çıkabilecek kadar geniş bir alana sahip olduğundan, bugüne kadar eğitimin pek çok tanımı yapılmıştır: Eğitim “kişinin toplumsal yeteneklerinin ve optimum kişisel gelişmesinin sağlanması için, seçkin ve kontrollü bir çevreyi ve okul etkinliklerini içine alan sosyal bir süreçtir” (Varış, 1988: 35). Eğitim, sosyal bir süreç olmasının yanı sıra, bireyin davranışında kendi yaşantısı yoluyla ve kasıtlı olarak istendik değişme meydana getirme sürecidir (Ertürk, 1998: 12). Hesapçıoğlu’nun (1998: 33), Leif ve Rustin’den aldığı tanımlarda ise eğitim, “çoğu zaman kelime anlamı ile ferdin sosyalleştirilmesi, hem cinslerine benzer ve topluma faydalı bir üyenin hazırlanması anlamına gelir” ve “insanların bilgi ve görgülerinde geçerli saydığımız şeyleri gelecek nesillere aktaran, hatta gelecekte olacak değişme ve gelişmeleri hazırlama iddiasında bulunan en üst görüş yüceliğini isteyen bir insan eseridir” şeklinde tanımlanmaktadır.

Eğitim genellikle eğitim kurumlarında gerçekleştirilen bir faaliyetler topluluğudur. Bu eğitim kurumlarında hedeflenen amaçlar, bireylerin sahip olduğu potansiyelleri en üst

düzeye çıkarmak, sonra onları geliştirebilmesi için imkanlar tanımak ve bu potansiyelini hem kendisi hem de içinde yaşadığı çevresi ve ülkesi için kullanabilmesi, sorunları çözümleyebilmesi ve evrensel düzeyde rekabet edebilecek bir kişi olarak yetişmesini sağlamaktır. Bu durumda eğitimin nihai amacı mutlu bireyler yetiştirebilmektir. Eğitim süreci, toplumsal yapı açısından şekillendirilerek, bireyin topluma kazandırılmasını hedef alan, genel anlamda onda meydana gelmesi istenen değişikliklerin hal, hareket ve tavırlarına da yansımasını isteyen bir yönelimle biçimlendirilmiştir. Bunun yanında eğitim çok yönlü işlevsel bir süreç olarak toplumun beklentilerini de karşılama sorumluluğunu üstlenmiştir. Öyle ki bu sorumluluk eğitimin hem kendi iç dinamiklerini oluşturacak kadar örgütlenmiş bir sistem hem de hedeflere uygun bireyler yetiştirmeyi sağlayan bir disiplin olmasını gerektirmiştir (Ersözlü, 2004: 1).

Sosyal Bilgiler Programını incelemeden önce “eğitim programı” ve “öğretim programı” kavramlarının içeriği irdelenmelidir. Kimi zaman eğitim programı ile öğretim programı kavramlarının eş anlamlı olarak kullanıldığı görülmekle birlikte, bunların iki ayrı kavram olduğunu kabul etmek gerekir.

Ertürk (1998: 13) “yetişek” olarak adlandırdığı eğitim programını, okulun ve öğretmenin yol göstericiliği altında, okul içi ve okul dışındaki bütün öğretme-öğrenme etkinlikleridir, şeklinde tanımlar. Bir eğitim programı öğrencilerde beklenen öğrenmeyi meydana getirebilmek için planlanmış tüm faaliyetleri içerirken, bir öğretim programı daha çok dersleri ve ders içeriklerini bize gösterir (İşman ve Eskicumalı, 2000: 35). Varış’ın yapmış olduğu tanım da İşman ve Eskicumalı’nın konu ile ilgili düşünceleri ile aynı doğrultudadır. Varış’a göre ise, eğitim programı, öğrencinin zihinsel, devinimsel, duyuşsal ve sosyal yönlerden gelişimine yardım eden, milli eğitimin ve öğretim kurumunun amaçlarına dönük ve bireyin uzun dönemli eğitim amaçlarına ulaşmasına yardım etmek amacına yönelik her türlü öğrenim yaşantılarını kapsayan bir programdır (Varış, 1996: 14).

Bu nedenle eğitim programı, öğretim programına göre oldukça geniş kapsamlıdır. Ayrıca eğitim programı, içinde yaşadığımız şartlara sürekli uyum sağlaması gerektiğinden dinamik bir süreçtir. Bu nedenle eğitim programları devamlı olarak bilimsel araştırma yöntemleri sonucunda elde edilen veriler sonucu güncelleştirilerek,

Eğitim programlarına konulacak hedeflerin saptanmasında; yetiştirilecek birey yada bireylerin eğitim gereksinmesi ve gücüyle o bireyin içinde yaşadığı toplumun gereksinimleri, olanakları ve yönelimleri göz önünde bulundurulmalıdır. Eğitim programları yoluyla, milli eğitim teori ve politikaları ile uygulayıcıları arasında bir bağ oluşturulmaktadır (Tekin, 1996: 9).

Şekil 2. Eğitim Programlarının Köprü Görevi Görmeleri

Kaynak: Varış (1996: 12).

Dünyadaki mevcut eğitim programlarına bakıldığında, çeşitli öğretme modelleri çerçevesinde yapılanmış oldukları görülmektedir. Öğretme modelleri, öğrenmeyi en etkili ve en verimli olarak sağlayabilmek için öğrenme düzeyini etkileyen önemli değişkenleri ve bunların arasındaki ilişkileri açıklamaktadır (Senemoğlu, 1997: 432). Bu modellere göre hazırlanan bir eğitim programında öğretim sürecinin üç aşaması vardır. Bunlar; planlama, öğretim etkinliklerini uygulama ve öğretim etkinlerini değerlendirme aşamalarıdır (Senemoğlu, 1997: 400).Ertürk’e göre ise bir eğitim programının (yetişek tasarısı) üç unsuru vardır. Bunlar; hedefler yani istendik davranışlar, öğrenme yaşantıları (yani eğitim durumları), değerlendirme faaliyetleri olmak üzere sıralanabilmektedir (Ertürk, 1998: 14).Programlar, eğitim programından, bir dersin programına “planına” doğru Şekil 3’te görüldüğü gibi bir hiyerarşiyi izlemektedir. Şekil 3. Programların Hiyerarşisi

Böyle bir hiyerarşide, her bir program, bir üst programla, amaçlar ve içerik yönünden ilişkili olduğundan ve birbirinin kapsamına girdiğinden, öğretim sorumluluğu taşıyan herkesin bu sorumluluğun yalnızca konu planını uygulama ile sınırlı olmadığını, konu planının, milli eğitimin amaçlarını gerçekleştirmede son halka olduğunu bilmesi gerekmektedir (Varış,1998: 7).

Eğitim programlarının, öğretim programlarından oluştukları görülmektedir. Öğretim programı, eğitim programı içinde ağırlık taşıyan bu kesim, genellikle belli bilgi kategorilerinden oluşan ve bir kısım okullarda beceriye ve uygulamaya ağırlık tanıyan, bilgi ve becerinin eğitim programının amaçları doğrultusunda ve planlı bir biçimde kazandırılmasına dönük bir programdır (Varış, 1996: 14). Eğitim programını, “programın öğeleri olan amaç (hedef), içerik, öğrenme-öğretme süreci ve değerlendirme boyutları arasındaki dinamik ilişkiler bütününü yansıtır” biçiminde ele alan Demirel (1999: 28) bu ilişkiyi Şekil 4’te görüldüğü gibi ifade etmiştir.

Şekil 4. Program Geliştirme Sürecinde Yer Alan Öğeler

Kaynak: Demirel (1999: 28).

Bir eğitim programının temel öğelerinden birincisi olan “amaç” boyutunda niçin? sorusuna yanıt bulmaya çalışılır. Sözgelimi Sosyal Bilgiler dersini niçin öğreniyoruz? Bu dersin programının amaçları neler olacak? Sosyal Bilgiler dersinin ilköğretim okulunda okutulmasının amacı nedir? Bu tür soruların yanıtlanması gerekir. İçerik boyutunda ise ne? Sorusunun yanıtı önemlidir. Ne öğretilmeli ki programda yer alan amaçlar gerçekleştirilsin? Öğrenme-öğretme süreci boyutunda da nasıl? sorusuna yanıt aranmaktadır. Programın içeriği nasıl sunulmalıdır ki belirlenen amaçlara ulaşılabilsin? Ölçme-değerlendirme boyutunda da nitelik denetimi yapılmaktadır. Bu iş, yapılan

gerçekleşmediğinin ortaya çıkarılması demektir. Böylece sisteme sürekli dönüt sağlanmış olur (Sözer, 1998b: 17).

Son olarak denilebilir ki; eğitim programı, öğrencilerde istendik ve kalıcı izli davranış değişiklikleri oluşturabilmek için, hedeflerin belirlenmesi, bu doğrultuda öğretme-öğrenme süreçlerinin işe koşulması, ölçme-değerlendirme, dönüt alma çalışmalarının tümünü kapsayan, bireyin ve toplumun beklentilerini karşılamaya dönük, dinamik bir süreç ve sistemli bir kurgudur.