“Siyasi coğrafya” terimi, “Siyasi” ve “Coğrafya” kelimelerinin birleşmesinden meydana gelmiştir. Bu nedenle, bu iki kelimenin ayrı ayrı anlamlarını açıklamak ve daha sonra siyasi coğrafya terimi üzerinde ayrıntılı bir şekilde durmak gerekir.
37
28
“Siyasi”, Arapça kökenli bir kelime olup siyasetle ilgili, siyasal, politik demektir. Siyasal; politika ile ilgili, siyasi, politik demektir. Siyaset; politika, siyasal, devlet işlerini düzenleme ve yürütme sanatıyla ilgili özel görüş ve anlayış demektir.
“Coğrafya” ise yeryüzünün tamamı ve bir parçası üzerinde doğal, beşerî ve ekonomik olayların dağılışını, aralarındaki bağlantıları, sebep ve sonuçlarını inceleyen bir bilimdir.
Siyaset ve coğrafya kelimelerinin birleştirilmesi ile oluşturulan “Siyasi coğrafya” ise dünyanın tamamında veya bir bölgesinde ya da ülkesinde doğal, beşerî ve ekonomik olayların dağılışını, aralarındaki bağlantıları, sebep ve sonuçlarını inceleyerek devlet işlerini düzenleme ve yürütme sanatıyla ilgili özel görüş ve anlayış belirleyen bir bilimdir. Coğrafyanın ana bilim dallarından biri olan beşerî coğrafyanın bir alt disiplini olan siyasi coğrafyanın ana konusu, devlet ile yer arasındaki ilişkileri incelemektir38
. Siyasi coğrafya, herşeyden önce, yeryüzünde siyasi bölgelerin dağılışı, siyasi bakımdan neden önem kazandıkları veya geri planda kaldıkları hususunda rol oynayan coğrafi âmiller ile bunların mekân dahilinde karşılıklı münasebetlerini incelemektedir. Bir bütün olarak dünyadaki siyasi bölgelerin dağılışı, siyasi coğrafya sahasının asıl unsurudur39
. Son zamanlarda politika bilimi ile uğraşan bazı kimseler de siyasal coğrafyayı, coğrafya ile politika bilimi arasında bir bağ ve köprü olarak tanımlamakta, hatta bazıları da siyasal coğrafyanın hem coğrafya hem de bir politika bilimi olarak kabul edilebileceğini söylemektedirler.
Fiziki coğrafyanın doğal bölgelerine karşılık, siyasi coğrafyada devletler, milletler ve siyasal bölgeler inceleme konularını meydana getirir. Ancak burada, siyasal coğrafya için inceleme alanı olabilecek bir bölgeyi muhakkak siyasal sınırlar içinde düşünmek gerekmez. Başka bir deyişle, devletlerin siyasal sınırları siyasal coğrafya incelemelerini sınırlayan bir neden değildir. Zira, ulusal toplulukların etnik, linguistik ve dinî özellikleriyle ulusal çıkarlarının hepsi bazen bir siyasal sınır içinde toplanmamıştır.
38http://www.nuveforum.net/146-diger-dersler/32987-siyasi-cografya-nedir/
39
29
Siyasal bölgeler birbirlerine kimi zaman sıkı kimi zaman da zayıf biçimde bağlanan, ulusal ve ekonomik çıkarlarla ideolojileri paylaşan devletlerden olabilirler.
Özet olarak belirtirsek alan, biçim, konum ve sınırlar gibi statik ya da fiziki, nüfus ve ekonomi gibi beşerî, dil ve din gibi kültürel faktörlerin siyasal ünite ve orgnizasyonların oluşmasında, bunların iç politikasıyla dış ilişkilerinde nasıl bir rol oynadıklarını veya ağırlık meydana getirdiklerini, siyasal olay ve etkinliklerinde coğrafya (coğrafi çevre) üzerinde ne gibi etkilere neden olabileceğini ya da kamu hizmetleriyle ilgili politikanın tespitinde coğrafyanın etkilerini ve bu politikanın uygulanmasıyla hangi sonuçların meydana geldiğini araştırmak, siyasal coğrafyanın alanı içine girmektedir40
.
1.3.1. Siyasi Coğrafya ve Jeopolitik
“Siyasi coğrafya” ve “Jeopolitik” kelimelerinin coğrafya terminolojisinde yer alması bir hayli eskidir. Birincisi ilk defa 18. yüzyılın ortasında görülmekle beraber, daha çok Ratzel‟in malıdır; 1897‟de yayımlanan bir eserin adıdır. İkincisine gelince, bu da Birinci Dünya Savaşı sırasında ortaya atılmıştır41
.
Bazı düşünürler jeopolitiği, siyasi coğrafyanın içerisinde, siyasi coğrafyanın bir bölümü gibi görme eğilimindedirler. Bu görüş, siyasi coğrafyayı olduğundan daha fazla, jeopolitiği de olduğundan daha dar bir alana yerleştirmek olur42
. Büyük ölçüde aynı kaynaktan yararlanmalarına rağmen, siyasi coğrafya ve jeopolitiğin aynı şeyler olduğu söylenemez. Ne var ki siyasi coğrafya ile jeopolitik arasındaki farkı ve ayrılığı kesin bir biçimde belirlemek de mümkün değildir. Bununla birlikte, şöyle bir kıyaslama bu hususa, kısmen de olsa, belki bir açıklama getirebilir. Örneğin; iktisadi coğrafyada coğrafyaya bakış iktisadi açıdan tarihî coğrafyada tarihî açıdan olduğu gibi, siyasi coğrafyada da bu bakış siyasi açıdan olmakta; ancak iktisadi, tarihî ve siyasi olayların yorumlanmasında coğrafi faktörler ağırlığını korumaktadır. Jeopolitikte ise bu bakış yönü coğrafyaya değil, coğrafyadan politikaya doğrudur. Bu nedenle, jeopolitikte esas,
40 Günel 2002, 14.
41http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/42/397/4298.pdf
42
30
politikadır. Daha doğrusu, coğrafi politikadır. Hem de devletin gelişmesinin, karakterinin ve kaderinin coğrafi felsefe ve determinizmaya dayandığı bir politikadır. Nitekim, jeopolitiği benimsemiş bazı kimseler tarafından açıklama ve tanımlamaların hemen hepsinde devlet, coğrafi unsurlar ve politika sözcükleri kullanılmıştır. Bundan, varlığı mekâna dayandırılan devletin belirlenecek politikasında ana ilke ve faktör olarak coğrafyaya yer verildiği anlaşılmaktadır.
Jeopolitiğin, siyasi coğrafyadan politikaya geçişin bilimi ve coğrafyanın bütün unsurlarıyla aktifleşmesi biçiminde de tarifi yapılmaktadır. Coğrafyaya gerçekten büyük bir hareketlilik kazandırmış olmasına rağmen Ratzel‟in siyasi coğrafyasını statik ve tasvirî nitelikte bulup adını jeopolitik olarak değiştiren R. Kjellen ve Alman ekolüne göre, bu yeni disiplin daha aktif ve daha dinamik olduğu kadar daha da tatbikî karakterde olmalıdır43
. Jeopolitik, geleceğe ait hükümler çıkarmak durumundadır. Geleceğe ait sonuçlar çıkarılabilmesi için, güçlerin yararlanmaya hazır değerleri ile potansiyel değerlerinin incelenmesi, karşılıklı güç kıyaslamalarının yapılması ve bunların coğrafi kaçınılmazlıklar açısından değerlendirilmesi de gerekir. Bütün bunlar siyasi coğrafyada görülmez.
Coğrafi yapıların ve unsurların siyasi faaliyet ve kararlarda önemli yeri olduğu bilinmektedir. Ülkelerin coğrafi özellikleri ve sahip olduğu kaynaklar, politikalarını şekillendirmekte ve farklılaştırmaktadır. Coğrafyadan kaynaklanan unsurlardan farklı olarak ülkelerin sosyal, kültürel, ekonomik, askerî değerlerinin oluşturduğu güçler de politikalarına yön veren diğer etkenlerdir. Ülkelerin güç-hedef ilişkilerini, güçleri kullanarak hedefe ulaşma yolunu belirleyen işlem, siyasi coğrafyanın dışında bir politika tespit işlemidir44
.
Güvenlikle ilgili sorunları ve geleceğe yönelik diğer politik sorunları tanımak, değerlendirmek ve bunlara çözüm yolları bulmak ihtiyacı, politikacıların ve üst düzey yöneticilerin jeopolitiğin temel bilgilerine hâkim olmalarını gerektirmektedir. Konu ile ilgili bütün uygulamalarda ihtiyaç duyulacak bilgi birikimi, siyasi coğrafyadan daha
43 Günel 2002, 25-26. 44
31
geniş verilere sahip olan jeopolitikten sağlanabilir. Jeopolitiğin bilimsel zeminini ise coğrafyacılar, özellikle siyasi coğrafyacılar, jeopolitikçiler sağlayacaktır45
.
Her iki kavram arasındaki farkları daha açık ortaya koymak gerekirse, aşağıdaki hükümlere ulaşabiliriz:
a. Siyasi coğrafya, siyasi topluluklar ile coğrafi olaylar arasındaki ilişkileri inceler ve
bunların özelliklerini meydana çıkarır.
b. Siyasi coğrafya statiktir; jeopolitik dinamiktir.
c. Siyasi coğrafya, daha geniş bir sahayı tetkik eder; jeopolitik ise daha ziyade dış
politikanın tespiti bakımından belirli bir gayeyi hedef alır46
.