Sevkiyata Tabi Tutulan Ermeni’lerin Ta ınır-Ta ınmaz Mallarının Durumu Tehcire tabi tutulan Ermeni’lerin menkul ve gayrimenkul mallarıyla ilgil

birtakım tedbirlerin alındı ı ve olu abilecek ya ma veyahut talan edilmelerinin önüne geçilmek istendi ini görmekteyiz. Konuyla ilgili olarak ilk emir Dâhiliye Nezaretinden

269 _{B.O.A., DH. FR, nr. 57/309.} 270 _{B.O.A., DH. EUM, MH. 86/97.}

Erzurum vilâyetine çekilen ifre telgraftır. Burada Ermeni’lerin yanlarında götüremeyecekleri mallarının de erinin tespit edildikten sonra Emval-i Metruke Komisyonu tarafından muhafazasını veya müzayede usulüyle satılmasını ve elde edilen gelirin mal sahiplerine verilmesini bildirmektedir.271

27 Haziran 1915’te Sivas, Trabzon, Ma’müretü’l-aziz vilâyetleriyle Canik mutasarrıflı ına çekilen ifre telgrafta, sevklerine karar verilen Ermeni’lerin beraberlerinde götüremeyecekleri emvali menkule ve gayr-ı menkulelerinin idare ekli ve muhafazası hakkındaki emrin postada oldu undan imdilik muhafaza altına alınması istenmi tir.272 28 Haziran tarihli ifrede ise; Emval-i Metrukenin muhafaza ve defterlere kaydedilmesi için mülkiye ve maliye memurlarından olu an bir komisyonun olu turulması istenmi tir.273

5 Temmuz 1915 tarihinde Sivas, Diyarbakır ve Ma’müretü’l-aziz vilâyetlerine gönderilen yazıda, Ermeniler tarafından tahliye edilmi mahallerde terkedilmi ekinlerin kaldırılıp elde edilmesi hususunda bazı problemler ortaya çıkmı tır. Bu i in Emval-i Metruke komisyonunun gözetiminde Hükümetçe biçtirilip harmanlanması ve alınacak mahsulden masrafların dü ülmesinin ardından kalanın askeriyeye verilmesi ve bunun düzenli bir ekilde yerine getirilmesi için ne kadar asker, emek, alet ve edevata ihtiyaç duyuldu unun bildirilmesini istemi tir.274

11 A ustos 1915 tarihinde çe itli vilâyet ve mutasarrıflık Emval-i Metruke Komisyonu ba kanlıklarına Dâhiliye Nezaretince çekilen ifre telgrafta, nakledilen Ermeni’lerin emval-i menkulelerinin çok ucuza elden çıkarıldı ı ve urdan buradan toplanan vurguncuların malları az bir fiyatla elde etmesi ve malların yok pahasına satılması dolayısıyla sahiplerinin zarara u ratıldı ının haber alınması üzerine;

-Tahliye edilecek bölgelere yabancı, üpheli ve mahiyeti meçhul hiçbir kimsenin giri ve seyrine müsaade edilmemesi, gelenler varsa derhal çıkarılması,

271 _{B.O.A., DH. FR, nr. 53/303.} 272 _{B.O.A., DH. FR, 54/202.}

273 _{B.O.A., DH. FR, nr. 54/226 (Ayrıca bkz. EK 4).} 274 _{B.O.A., DH. FR, nr. 54/301.}

-Bunlardan ucuz mal almı lar varsa satı ın iptali gibi tedbirlere müracaatla asli fiyatı üzerinden satılmasını sa lamak suretiyle Gayr-ı mesra menfaatlere fırsat verilmemesi,

-Ermenilerin istedikleri e yaları götürebilmelerine müsaade edilmesi,

-Götüremeyecekleri e yadan durmakla bozulan e ya ile zaruri ihtiyaçlardan olanların müzayede ile satılması,

-Götüremeyecekleri e yadan durmakla bozulmayanların sahibi namına muhafazası,

-Emval-i gayri menkule kira, rehin, sözünde durarak feragat ve haciz gibi gerçek sahibinin mülküyle ili kisini ve tasarrufunu yok etmeyecek akitlerin yasaklanması ve hicretin ba langıcından itibaren imdiye kadar uygulanan akitlerin feshedilmi sayılması,

-Sözle meler ve ukudat-ı muvaza’a-karaneye meydan verilmemesi,

-Satı ve fera gibi satı i lemlerine müsaade edilmesi ve ahbabının arazi ve emlak satın almasının yasaklanması gerekti i tebli edilmi tir.275

24 A ustos 1915’te çe itli vilâyet ve mutasarrıflık Emval-i Metruke Komisyonu Ba kanlıklarına Dâhiliye Nezaretince çekilen ifre telgrafta, nakledilen Ermeni’lerin menkul ve gayr-ı menkul mallarının satılması ve istimlak ile toplam bedelden borçlarının ödenmesinin ardından kalanının sahibine iadesi devletçe kararla tırılmı tır. Bu konu hakkında bir kanun yayımlanmı oldu undan hükümete intikal etmi olan mallar ve söz konusu arazilerin muhafazası ve hazinenin koruması ve gidenler hakkında meydana gelecek borç ve davaları daha sonra temizlemek üzere imdilik çe it ve davaların miktarı ile davacı ve davalıların isimlerinin belirtilen cetvellerin hazırlanmasını istemi tir.276

24 A ustos 1915’te Dâhiliye Nezaretinden Sivas vilâyetine gönderilen telgrafta, Devlet nakledilen Ermeni’lerin Gayr-ı menkul mallarının istimlaka ve borçlarını vermeye karar verdi ini, bundan dolayı hükümete intikal eden hukukun muhafazası gerekti i ve muamele-i tevsiyyenin kanunlara uydurulması icab etti ini bildirilmi tir. 29 A ustos 1915 tarihli ifrede çe itli vilâyet ve mutasarrıflık emval-i metruke komisyonu

275 _{O.B.E., s.76’dan B.O.A., DH. FR, nr. 54/381, B.O.A. DH. FR. Nr. 54-A/388.} 276 _{B.O.A., DH. FR, nr. 55/196.}

ba kanlıklarına çekilen ifre telgrafta, Ermeni’lerin nakil ve sevki ile terk edilmi malların hükümet namına idare ve muhafazası bazı mahallerde zaruri ihtiyaçlardan olan e yanın sa lanması zarureti açık oldu u ve söz konusu ahalinin yokluk içerisinde olmaları uygun olmadı ından mevcut mallar arasında zaruri ihtiyaçlardan olup dı ardan tedariki imkânı olmayan e ya ve sairenin talimatnamede be yazılı madde ve izahat çerçevesinde müzayede yoluyla satılmasının uygun görüldü ü bildirilmi tir.277

1 Kasım 1915’te Dâhiliye Nezaretinden çe itli vilâyet ve mutasarrıflık Emval-i Metruke idare komisyonları ba kanlı ına gönderilen yazıda, stanbul’da veya henüz Ermenileri ba ka yerlere nakledilmemi vilâyetlerde mukim Ermeni tüccarlarıyla di er Osmanlı veya yabancı müesseselerin malı olarak orada imdiye kadar vekil-i umur veya ortak sıfatıyla Ermeniler tarafından idare edilmi ticarethane, emlak, fabrika vs. olup olmadı ının ve varsa oradan nakledilenin ismiyle ve gerçek sahibinin kim oldu unun ve bunlardan terkedilmi mal ve emlakın muhammel bedellerinin tahkik ve tedkikiyle acilen teferruatlı bir ekilde bilgi verilmesini istemi tir.278

Ermeni’lerin ba ka mahallere sevklerinin ardından Ermenilere aid mallarla ilgili 26 Eylül 1915’te “Aher mahallere naklonulan e hasın emval, düyûn ve matlubat-ı metrukesi hakkında kanunu muvakkat” isimli geçici bir kanun çıkmı tır. Bu kanunun ba lıca hükümleri unlardır:

Madde 1) 14 Mayıs 1331 tarihli muvakkat kanunla ahar mahallere nakledilen e has-ı hakikiye ve hükmiyenin terk etmi oldukları emval ve matlubat ve duyun, bu husus için müte ekkil komisyonların her ahıs için ayrı ayrı tanzim edecekleri mazbatalar üzerine mahkemelerce tasfiye olunur.

Madde 2) Madde 1’de beyan olunan e hasın hin-i nakillerinde mutasarrıf bulundukları damlı, üstü örtülü ve damsız, üstü açık vakfiyenin hazine-i evkaf ve emval-i gayr-ı menkule-i sairenin hazine-i maliye namına kayıtları icra edilerek her iki kısım emval-i gayrı menkulenin mezkûr hazineler tarafından verilecek bedellerinden ba’d et-tasfiye kalacak mikdarı eshabına ita olunur.

277 _{B.O.A., DH. FR, nr. 55/330.} 278 _{B.O.A., DH. FR, nr. 57/241.}

Madde 3) Bu e hasın nukut ve emval-i menkule-i metrukesiyle mevduat ve matlubatı 1.maddede zikrolunan komisyon reisi veya vekili tarafından cem ve istirdat ve tahsil ve dava ve emval-i metrukeden münaziçün-fih olmayanlar bi’l-müzayede fruht ile hasıl olan mebali sahipleri namına emaneten mal sandıklarına tevdi olunur.

Bu kanunun genel anlamı, tehcire tabi tutulanların yerlerindeki bütün mal ve mülklerinin tasfiye edilece i, dolayısıyla oraya daha sonra geri dönseler bile artık çok azının yeniden uyum sa layabilece i ayrıca tasfiye esnasında kendilerinden veya yakınlarından kimse olmayaca ından menfaatlerini ancak devlet yetkilileri koruyacaktır. Yani bu konuyla görevlendirilmi olan ki ilerin inisiyatifine bırakıldı ı anla ılmı tır.279

Bu kanunun çıkarılmasının ardından iki gün sonra Ahmet Rıza Bey bir takrir verir ve kanunun uygulanmasını barı tan sonraya kalmasını ve II. Maddenin de i tirilmesini ister. tirazlarını ise u cümlelere dile getirmi tir: “Kanunun bahsetti i emval-i metruke diye tavsif etmek kanuni bir ey de ildir. Çünkü bu emvalin sahibi olan Ermeniler mallarını isteyerek terk etmemi ler, onlar yerlerinden uzakla tırılmı , zorla, cebirle çıkarılmı , hükümet onların mallarını memurları vasıtasıyla sattırıyor. Bu kanun Mevki-i icraya vaz olunursa bu adamlara bir kat daha gadredilmi olacak. Çünkü mallarına talip bulunmayacak veyahut mal de er fiyatı üzerine satılamayacaktır… Bu da mucib-i gadirdir. Devletimiz hiçbir zaman gadr ve zulmü kabul etmez. “Ermeni’lerin malı kısmen ya ma edildi. Kuvve-i te riiye kanunu reddedinceye kadar elde bir ey kalmayacaktır. Yapılacak eylerin hepsi yapılmı olacak.”280

Tehcir Kanunuyla Osmanlı Devletinin güneyine göçleri kararla tırılan Ermeniler’in geride bıraktıkları mallara ili kin Osmanlı Devleti hükümeti bazı kararlar almı tır. lgili vilâyet ve mutasarrıflıklara gönderilen sözkonusu yazılarda, göç eden Ermeniler’in mallarını muhafaza etmek ve defterlere kaydını tutmak amacıyla mülkiye ve maliye memurlarından olu an bir komisyonun kurulması istenmi tir. Ayrıca Ermeniler’in menkul e yalarını belirli bir bedel kar ılı ında satabilecekleri281,

279 _{Yusuf Hikmet Bayur, a.g.e., s.45-46.} 280 _{Yusuf Hikmet Bayur, a.g.e.,s.48-49.} 281 _{B.O.A. DH. FR, 54/346.}

bozulabilecek e ya ve hayvanları satmaları, e ya, mal ve mücevherlerin muhafaza altına alınması ve gayr-ı menkul malların hiçbir yere tahsis edilmemesi ile Ermeniler’in vergi borçlarının tahsilinin tehir edilmesi kararla tırılmı tır.282 _{Fakat 24 A ustos 1915’te}

Emval-i Metruke Komisyonlarına gönderilen bir yazıyla Ermenilerin menkul ve gayr-ı menkul mallarının satılması ve istimlâki ile elde edilen gelirden Ermeniler’in borçlarının ödenmesi ve kalanın da sahibine ula tırılması tebli edilmi tir. Daha sonra da Ermeniler’in borçlarını devlet ödemi tir.

Nakledilen Ermeniler’in mallarının çok ucuza elden çıkarıldı ı ve yok pahasına satılmak durumunda kalındı ının haber alınması üzerine, bu malların satı ına dair antla malar feshedilmi , memurların ancak pe in parayla ve gerçek de eri üzerinden Ermeniler’den ev alabilmelerine izin verilmi tir. 11 A ustos 1915 tarihinde de konuyla alâkalı genel bir teblgat ilgili tüm vilâyet ve mutasarrıflıklara gönderilmi tir.

26 Eylül 1915 tarihinde sevkedilen Ermenilere ait mallarla ilgili geçici bir kannu çıkartılmı tır. Yukarıda da de indi imiz gibi bu kanunla göç ettirilen Ermeniler’in mallarının muhafazası sözkonusu yerlerde bulunan idari memurlara bırakılmı tır. Fakat bu kanun çıkarılırken bazı tartı malara neden olmu tur. Ahmet Rıza Bey bu kanunun kaldırılması ve II. Maddesinin de i tirilmesi için meclise takrir vermi ve yukarıda maddeler halinde verdi imiz kanuna muhalefet etmi tir.