Batılı Devletlerin Etkis

Osmanlı Devletinde Ermeni sorununun ortaya çıkmasında hiç üphesiz büyük devletlerin önemli bir etkisi olmu tur. Güçlü devletlerin deste ini alarak bir bir ba ımsızlıklarını ya da muhtariyetlerini elde eden di er gayr-ı Müslim unsurları gören Ermeniler, hedeflerine ula abilmek için benzer bir yol takip etmeye çalı mı lardır. Zira yalnız ba larına hedefe ula maları pek mümkün gözükmemekteydi. Osmanlı Devletinin co rafi ve stratejik durumunun farkında olan büyük güçler de Ermenileri kullanarak amaçlarına ula mayı dü ünmü lerdi. 46 Özellikle Osmanlı Devletinin XIX. yüzyılın son çeyre inden itibaren güçten iyice dü mesi ve devletle ilgili ciddi sorunların ortaya çıkmasından sonra büyük güçler Osmanlı Devletine kar ı uyguladıkları politikanın bir parçası olarak Ermenileri de tahrik etmi ve kullanmı lardır. Avrupalı Devletlerin Osmanlı Devletine kar ı dini, siyasi ve ekonomik menfaatleri do rultusunda kullandıkları bu politika tarihte “ ark Meselesi” olarak bilinmektedir. ark meselesi büyük güçlerin Osmanlı vatanda ı olan Hristiyanların haklarını koruma iddiasıyla Osmanlı topraklarını kendi aralarında bölü meyi esas alan bir politika olmu tur. Bu büyük güçlerin Hristiyan halk için istedikleri imtiyaz, özerklik ve ba ımsızlık onlar için adeta de i mez bir politika haline gelmi tir. Asıl hedeflerine ula mak için her yolu denemekten çekinmeyen büyük güçler, çıkarları neyi gerektiriyorsa onu kullanmaktan imtina etmemi lerdir.47

te imdi biz burada, bu devletlerden Rusya, ngiltere ve Fransa’nın Osmanlı Devleti üzerindeki baskıları ile bu konuda oynadıkları rollerine örnekler vermeye çalı aca ız.

1.1.3.1. Rusya’nın Rolü

Kendisini Osmanlı ülkesinde ya ayan Hristiyan halklarının hâmisi ilân eden Ruslar, 1829-1830’larda kurdukları küçük Ermenistan bölgesini, Osmanlı Devleti’ne kar ı kazandıkları son zaferden sonra güneye do ru da geni letmi lerdir. Amaçları

46 _{enol Kantarcı, Ermeni Sorunu El Kitabı, Teimk/Asam Yayınları, Ankara, 2003, s.8,}

Mim Kemal Öke, Yüzyılın Kan Davası Ermeni Sorunu, rfan Yayınevi, stanbul, 6. Baskı, s. 52.

47 _{Metin Kopar, “Ermeni Meselesinde Rusya’nın Genel Politikası”, Türk Dünyası}

Ermenilere yardım etmek de il, güneye inme siyasetinin bir gere i olarak Kafkaslardan Do u Anadolu’ya ve Basra ile skenderun’a inecek bir Ermenistan koridoru yaratmaktı.48 _{Geleneksel Akdeniz’e inme ideallerini gerçekle tirmek isteyen Rusya,}

1820’li yıllardan itibaren organize bir ekilde Ermenilerle ilgilenmi tir. Hatta, 1828- 1829 Osmanlı-Rus Sava ında bazı Ermeniler Rusya tarafında yer almı lar ve sava sonunda da bazıları bu ihanetlerinin bir sonucu olarak Rusya’ya göçmü lerdi.49 1877- 1878 Osmanlı-Rus Sava ında yine Ermeniler Ruslar’a yardımcı olmu lardır. Ayrıca patrik Nerses Varjabedyan ve zmirliyan Ermeni Meclisini toplamı ve Çar’a ula tırılmak üzere bir muhtıra hazırlamı lardı. Çar’dan i gal ettikleri Do u Anadolu’daki toprakları tekrar Osmanlı’ya geri vermemelerini talep emi lerdi. Sava ın sonunda da patrik Varjabedyan Ayastefanos’taki Rus karargâhına giderek Grandük Nicholas ile görü mü ve Do u Anadolu’nun Ruslara ilhakını, bu olmazsa bölgeye muhtariyet verilmesini, ayet bu da olmazsa ıslahat yapılması için baskı yapılmasını talep etmi ti. Patri in bu son talebi kabul edilmi ve Ayastefanos Antla masına 16. madde olarak girmi tir.50

Do u Anadolu’daki Rus i gali, onların Osmanlı Ermenileri üzerindeki etkisini arttırmı tı. Rus ordusundaki Ermeni subaylar da Ermenileri Osmanlı Devleti aleyhinde kı kırtmaya çalı mı ve Balkanlardaki Hristiyan halk gibi kendilerine muhtariyet veya ba ımsızlık için telkinlerde bulunmu lardır.

1.1.3.2. Fransa’nın Rolü

Osmanlı topraklarında ya ayan azınlıklara, özellikle de Ermenilere kar ı 16. yüzyıldan itibaren ilgi duyan ve bu amaçla 1548’den itibaren Anadolu’ya seyyahlar göndermeye ba layan Fransa, do udaki çıkarları için kendisine Katolik bir müttefik olu turmak istiyordu. Bu amaca ula mak için özellikle Ermeniler üzerinde büyük mesailer harcamı tı.51 Katolik Ermeni’lerin ve di er milletlere mensup gayr-ı Müslim

48 _{Mehmed Saray, Ermenistan ve Türk-Ermeni li kileri, Atatürk Ara tırma Merkezi}

Yayını, Ankara, 2005, s. 34.

49 _{smail Özçelik, Ermeni Sorunu ve Gerçekler, Gündüz E itim ve Yayıncılık, Ankara,}

2005, s.77.

50 _{enol Kantarcı, a.g.e., s. 12-13.} 51 _{enol Kantarcı, a.g.e.,s. 9.}

Katoliklerin hakkını korumak maksadıyla her türlü giri imde bulunan Fransa, Osmanlı Devletine baskı uygulayarak 1830 yılında Katolik kilisesinin kurulmasını sa lamı tı. 1839 Tanzimat ve 1856 Islahat Fermanları ile verilen imtiyazlardan memnun olmayan Fransa, 1860 yılında Lübnan’a asker göndermeye kalkı mı tı. Osmanlı Devleti de büyük güçlerin müdahalesini engellemek için 1863’te “Ermeni Milleti Nizamnâmesi”ni ilan ederek bunun önüne geçmeye çalı mı tır. 52 Aynı zamanda Fransa 16. yüzyıldan itibaren ba ta Suriye ve Lübnan olmak üzere Osmanlı Devletinde önemli menfaatler elde etmi ti. Osmanlı kamu borçlarının yarısından ço unu Fransız yatırımcıları elde etmi ve Fransız misyonerleri de özellikle Lübnan ve kutsal topraklarda, okul, hastane ve di er kurumlardan olu an bir a kurmu tu. 53 Bunlardan ba ka Fransızlar, Ermeni tüccarlar ile ticari ili kiye girmi lerdir. Bu ili kilerin neticesinde de pek çok Ermeni Paris’e göç etmi , orada açtıkları özel okullarda Ermeni toplumuna öncülük eden gençlerin yeti mesini sa lamı lardır. Ayrıca Ermeni i adamları Paris’te çıkardıkları gazetelerle Türkiye’deki Ermeni faaliyetlerine destek veren yazılar yazdırarak Fransız kamuoyunu Ermeniler lehine etkilemi lerdir. 54

1.1.3.3. ngiltere’nin Rolü

ngiltere’nin Osmanlı Devletindeki çıkarları, di er devletlerinkine oranla çok daha fazlaydı. ngilizlerin Orta Do u’yla olan ba lantıları Hindistan’ı i gal etmelerinin do al bir sonucuydu. Hindistan’daki çıkarları yüzünden ngiltere buraya giden bütün kara ve deniz ticaretini denetimi altında tutmak istiyordu. Osmanlı Devleti’nin de co rafi olarak böyle bir konumda olması yüzünden ngilizler Rusya’ya kar ı Osmanlı’yı koruyup kollamaları gerekti ini dü ünmekteydi.55

Dinin do u toplumlarındaki yerini fark eden ngiltere 1840 yıllarından itibaren Hristiyanlar üzerine e ilmeye ba lamı ve Osmanlı topraklarındaki Protestanların hamisi rolünü üstlenmi ti. Elbette bundaki kazanç az önce de belirtti imiz gibi Hindistan ve Akdeniz üzerindeki etkinli ini korumak ve Rusların sıcak denizlere

52 _{Saray, Mehmet, a.g.e., s. 36.}

53 _{A.L. Macfie, Osmanlının Son Yılları 1908-1923, Çev. Damla Acar, Funda Soysal, Kitap}

Yayınevi, stanbul, 2003, s. 118.

54 _{Mehmed Saray, a.g.e., s. 36.} 55 _{Mim Kemal Öke, a.g.e., s. 57.}

inmesine engel olmaktı. Ayrıca, Rusya ve Fransa’nın Osmanlı Devleti üzerindeki etkilerini kontrol altında tutmaya çalı mak da ngiliz siyasetinin gere i idi.56

Rusların Ayastefanos Antla masıyla Kafkasya’ya hâkim olması bir bakıma, geleneksel ngiliz çıkarına aykırı dü mekteydi. Hem Kafkaslarda hem de Do u Anadolu’da bu ekilde yayılan Ruslar, sadece ngilizler’in Hindistan ile olan ba lantısını tehlikede bırakmayacak, aynı zamanda ortado udaki nüfuzunu da zayıflatacaktı. Bu sebeple ngiltere konuyla yakından ilgilenmi , bununla ilgili olarak Avrupa Devletlerinin de katılımıyla bir konferans düzenlenmesini Rusya’ya kabul ettirmi ti. Berlin Konferansından önce 4 Haziran 1878’de imzalanan Kıbrıs Antla masıyla Osmanlı Devleti ngiltere’ye Kıbrıs’ı geçici olarak veriyordu. Fakat yine de Osmanlı Devleti Berlin Konferansında istedi ini tam olarak alamamı , Ermenilerle ilgili 61. madde Osmanlı Devletine kabul ettirilmi ti. Bu maddeye göre Osmanlı Devleti; Do u Anadolu’da ıslahat yapacak, asayi i sa layacak ve bununla ilgili aldı ı tedbirler de sözkonusu devletler tarafından kontrol edilecekti.57 Böylece ngiltere dolaylı olarak Ermeni sorununa el atmı oluyordu.

Artık bundan sonra Ermeni sorunu bir ngiliz sorunu oluyordu. ngilizler de Osmanlı Asyası, Afrika ve Hindistan’daki çıkarları açısından stratejik bir konumda olan Osmanlı Devletinin içi lerine karı mak için Ermenileri ve di er halkları kullanmaktan çekinmemi tir.58

Osmanlı Devletinin jeopolitik konumu nedeniyle büyük güçler bu bölgeyi kontrolleri altında tutabilmek için bazı politik giri imlerde bulunmu lardır. Osmanlı Devletinin co rafi-stratejik konumu ve ekonomik potansiyeli, Avrupalı devletlerin i tahını kabartıyordu. ngiltere, Uzakdo u ve Afrika’daki topraklarına daha rahat ula mak ve bu bölgelere Rusların ula masını engellemek; Rusya, Akdeniz’e inebilmek; Fransa Osmanlı Devletinde sahip oldu u kapitülasyonları korumak ve hammadde ihtiyacını kar ılamak için Ortado u ve Afrika’ya gözlerini dikmi ti. Fakat özellikle Ortado u ve Kuzey Afrika’daki bazı topraklar hâlâ Osmanlı Devletinin

56 _{enol Kantarcı, a.g.e., s. 16-17.} 57 _{enol Kantarcı, a.g.e., s. 20.}

58 _{Halil Metin, Türkiye’nin Siyasi Tarihinde Ermeniler ve Ermeni Olayları, Milli E itim}

hâkimiyetindeydi. Bu durum da Osmanlı Devletinin önemini kat be kat arttırmaktaydı. Büyük güçler özellikle Osmanlı Devleti hâkimiyetinde ya ayan Hristiyan unsurları ve di er etnik kökene mensup milliyetleri kullanarak Osmanlı Devletini içte ve dı ta zaafiyet içerisine dü ürmek istiyorlardı. Bu amaçlarına ula mak için de sözkonusu unsurları kullanmaktan çekinmemi lerdir. Büyük güçlerin hedeflerine ula malarının yolu bu unsurları kullanmaktan geçiyordu. Bu yüzden Rusya, ngiltere ve Fransa stratejik hesapları nedeniyle, Ermenilerle kültürel, ekonomik ve sosyal alanda yakın ili kiler kurmu lardır. Böylece Ermeni sorunu, Ermenilerin de il; Osmanlı Devleti üzerinde menfaatleri olan Rusya ve ngiltere’nin sorunu olmu tur. Yalnız ba larına hedeflerine ula amayacaklarını gören Ermeniler de bu devletlerle i birli i içerisine girmekten çekinmemi lerdir.59