Merzifon Olayları

Merzifon’daki ayaklanmayı ba latacak olan Ermeni ihtilâlci birli i Amasya- Merzifon arasında De irmendere’de üstlendiler. Bu bölgedeki olayların sorumlusu, bir Rus Ermenisi olan Leon Samayan’dı. Bunun çetesinde Toncayan Artin, Merzifonlu ihat, Mihter Mihtiyan, Artos ve Kirkor da bulunuyordu. Ermeni ihtilâlciler birli i taktik ve propaganda merkezi, Merzifon’daki Anadolu Kolejinde buluyordu.

Ermeni ihtilâlciler birli inin ilk ihtilâl ve ayaklanma kıpırdanması, 1893 yılı Ocak ayında kolejin duvarlarına “Vatansever slâm Komitası” ba lı ı altında, Ermenilere kar ı cihat ilan edildi ini, mallarının ya malanaca ını, kendilerinin kılıçtan geçirilece ini bildiren bir duvar ilanının yapı tırılması ile ba lamı tı. Aynı ekilde Pa a Camiinin kapısına da Ermeni’lerin ve komitacılarının, aynı ekilde Müslümanları yok edeceklerini bildiren bir duvar ilanı yapı tırılmı tı. Her iki tarafı da korku ve heyecan kaplamı tı. Olayla ilgili oldu u sanılan iki Türk ö retmen tutuklanmı tı. Fakat daha sonra yapılan tahkikat sonunda gerçek suçlu iki Ermeni yakalanarak sürgüne gönderildi. Aynı günlerde devlet binalarının kapılarına “Ermeni milletini vergi için sıkı tırmayın, zalimlik etmeyin yoksa hemen hesabı sorulur” eklinde ilanlar sokak aralarına ve cami avlularına da asılmı tı. 103

Rus komitacı ihat’ın stanbul’a götürülürken, Merzifon Ermeni’lerince ani bir baskınla kurtarılmı ve Merzifon komitasına katılmasıyla komitacı Ermeni’lerin cesareti bir kat daha artarak ehirde sloganlar atıp sa a sola ate etmi lerdi. Türklerle iyi ili kisi olan Ermeni Agop A a ehrin ortasında Ermeniler tarafından öldürülmü , hafif me rep bir Ermeni kadını da da a kaldırıp tecavüz edilerek öldürülmü tü. Bu iki olay üzerine

102 _{Mehmed Hocao lu, a.g.e., s. 197–198., smail Özçelik, a.g.e., s.141., Cemal Anadol,}

a.g.e., s.134., Gültekin Ural, a.g.e., s.117.

103 _{Ali Tuzcu, “Merzifon’da Ermeni Ayaklanması”, Belleten, Cilt LVII, Sayı:220, 1993, s.}

810-811., Ayhan Öztürk, “Merzifon’da Ermeni Olayları (1893)”, Dünden Bugüne Ermeni Meselesi Sempozyumu, Selçuk Üniversitesi Atatürk lkeleri ve nkılap Tarihi Ara tırma ve Uygulama Merkezi, Konya, 2003, s.93.

güvenlik güçleri gerekli soru turmayı yaptı ve olayların sorumluları olan Vartsis ve L. Leon yakalanarak stanbul’a gönderildi. Leon Perrih ve çetesi güvenlik güçleriyle çatı tı. Bunların dördü sa , be i ölü olarak ele geçirildi. ki asker de ehit dü tü.104

Yapılan gizli soru turmada olayların Derevenk’te ve Merzifon’da planlandı ı ortaya çıktı. Rü düni tutuklandı. Ardından derinle en tahkikatta olayda Kayayan ve Tomayan’ın da oldu u anla ıldı. Kayayan ve Tomayan Merzifon Amerikan Kolejinde ö retmenlik yapıyorlardı. Aynı zamanda Hınçak Komitasınin Merzifon reisiydi.105 Bunlar tutuklandıktan sonra Ankara’ya istinaf mahkemesine sevk edildiler ve Tomayan, Kayayan ve Açıkba yan ölüm cezasına çarptırıldılar. Bu ahısların tutuklanması üzerine ABD’nin Sivas konsolosu Jewet geli en olaylar hakkında abartılı, Türklerin aleyhine ve Ermeni’lerin katledildiklerine dair raporlar gönderdi. Bu raporlar ABD ve ngiliz misyonerleri aracılı ı ile kamuoyunda abartılı bir ekilde yer aldı. ngiliz hükümeti Ermenileri çarptırıldıkları cezalardan kurtarmak için Osmanlı’ya baskı uyguladı ve bu ki ilerin serbest bırakılmaması halinde Mısır’ı Osmanlı Devletinden ayırarak ayrı bir devlet olarak tanıyaca ını bildirdi. Bunun üzerine sultan II. Abdülhamit bu iki komitacıyı (Kayayan, Tomayan) serbest bırakmak zorunda kaldı. Bu ikisinden ba ka di erlerinin de serbest bırakılması için 7 Eylül 1893 gecesi ö renciler ve komitacılar silahlanarak Merzifon’a da ıldılar. Rastgele sa a-sola ate açtılar, yangın çıkardılar. Bazı insanları yaraladılar, Merzifon rü diyesini yaktılar. Olayları önlemek için Amasya ve di er kazalardan jandarmalar geldi ve gerekli önlemler alındı. Polis, komitaların merkezine ve saklandıkları yerlere baskın düzenledi. Evlerin içinde bulunan komitacılar polis ve asker üzerine ate açtılar, bomba attılar. 25 askeri ehit ettiler. Komitacılardan Semoyan stanbul’a kaçtı ve Çarlık Rusya’sı konsoloslu una sı ındı. Di er komitacılar Artin Toncayan, ihak, Stefan Ma lum’dır. Artos Kirkor ve iki komitacı ölü olarak Gürcü kıyafetleriyle ele geçirildiler. Soru turma sonunda olaydan sorumlu oldu u anla ılan iki profesör tutuklandı.106

104 _{Ali Tuzcu, a.g.m., s. 811.}

105 _{Esat Uras, a.g.e., s. 464., Ayhan Öztürk, a.g.m., s.98.} 106 _{Ali Tuzcu, a.g.m., s. 813-814.}

1.5.4. 1895-1896 Yılında Sivas Vilâyetinde Meydana Gelen Olaylar

Ermeni Komitalarının yo un bir ekilde faaliyet gösterdikleri ve bazı tedhi hareketlerine katıldıkları yıllardan biri de 1890’lı yıllar olmu tur. Gerek Gayr-ı Müslim gerekse Müslüman unsurlar üzerinde korku ve deh et saçarak onları sindirme politikasını takip eden bu tip çeteciler bazen ehirlerde bazen ise köy ve kasabalarda gerçekle tirdikleri katliam, ya ma, baskın ve yangınlarla emellerine ula mayı gaye edinmi lerdir. Ermeni çetecilerinin yıkıcı faaliyetlerinin görüldü ü yerlerden biri de Sivas Vilâyeti olmu tur. Sivas Polis ba komiserli inin 5 Kasım 1895 tarihli raporuna göre Refahiye, ebinkarahisar, Su ehri, Divri i, Darende, Gürün kasaba ve köylerinde bazı karı ıklıklar meydana gelmi tir. Ermeni komitacılarının isyan ve karı ıklık çıkarmaya yönelik tavır ve davranı ları Müslümanlar üzerinde panik havasının ya anmasına sebep olmu tur. Sivas çar ısında meydana gelen çarpı malar yakla ık olarak bir saat sürmü ve bu çarpı malar esnasında da bazı dükkânlar ya ma edilmi tir. Fakat ya ma edilen mallar memurların gayretiyle tekrar sahiplerine iade edilmi ve karga a yatı tırılarak asayi temin edilmi tir. Olaylardan iki gün sonra “Ermeniler Müslümanlara hücum ettiler” eklinde çıkan söylenti üzerine ufak bir karı ıklık çıkmı fakat söylentinin yalan oldu unun anla ılması üzerine ehirde tekrar sükûnet sa lanmı tır.107

Sivas Vilâyeti ba komiserli inin olaylarla ilgili olarak 17 Kasım 1895 tarihli raporunda; Sivas’ta Salı günü meydana gelen karı ıklık ve Per embe günü çıkan olaylarda meydana gelen kayıpları u ekilde vermektedir. Ermenilerden 438 ölü, 88 yaralı ve Müslümanlardan be ölü, onyedi yaralı vardır. Günün kasabasında 476 ölü, otuzbe yaralı Ermeni ve altmı dört ölü ve ellialtı yaralı Müslüman vardır. Ayrıca 457 Ermeni ve altı Müslüman evi yanmı ve sekiz Müslüman cesedi de Ermeniler tarafından yakılmı tır.

Divri i’de ismi belirlenemeyen bir kasaba ile bazı köylerde toplam 114 Ermeninin öldü ü ve yirmidokuzunun da yaralandı ı ve yetmi sekiz Ermeni evinin de

107 _{Mehmed Hocao lu, a.g.e., s. 257-258., Gürsoy ahin, Osmanlı Devletinin Son}

Dönemlerinde Sivas ve Su ehri Bölgelerinde Ermeni Faaliyetleri, IQ Kültür Sanat Yayıncılık, stanbul, 2007, s.107., Kemalettin Kuzucu, a.g.m., s.526.

yandı ı bildirilmi tir. Kürtlerden bazılarının ölmesine ra men naa larını yanlarında götürdükleri için sayılarının tespit edilemedi i belirtilmi tir. Darende kasabasında ise Ermenilerin mallarının ya ma edilmesinin yanında yirmi Ermeni ve iki Müslümanın öldü ü bildirilmektedir. Merzifon’da e yaların ya ma edilmesinin yanında seksenbir Ermeni ve bir Müslümanın öldü ü ve yirmi Müslümanın yaralandı ı belirtilmektedir. Tokat’ta üç-dört köyde Ermenilerden seksensekiz ki inin öldü ü ve Amasya kazasında ise dükkânlardaki malların ya ma edildikleri, fakat herhangi bir can kaybının ya anmadı ı bildirilmi tir.108

Yine Ermeni çetecilerin Amasya’ya ba lı Köprü kasabasından Bafralı Emin Efendi isimli medrese ö rencisine saldırmaları ve ardından da medreseyi basmaları üzerine yöre halkı galeyana gelmi , iki taraf arasında bazı çatı malar çıkmı tır. Çıkan bu olaylar sonucunda ise elli ölü, onbe yaralı Ermeninin oldu u ve iki ölü, dört yaralının da Müslüman oldu u tespit edilmi tir. 109

Sivas Vilâyeti ba komiserli inin raporuna göre; me hur Komitacı Daniel (Tanel)’in Su ehri ile Koyulhisar arasındaki Karabayır ismindeki yerde altı saat süren çarpı manın sonunda altı arkada ıyla birlikte ölü olarak ele geçirildi i ve dört çetecinin de sa olarak yakalandı ı bildirilmi tir.110

Sivas Vilâyeti ba komiserli inin 8 Haziran 1896’da meydana gelen olaylarla ilgili 5 Temmuz 1896’da gönderdi i rapora göre; Tokat’ın Niksar kazasında Ermeni Cemaatinden Kokas Gedikyan’ın sebepsiz yere silahıyla Reji kolcusu Mustafa’yı kur unlayarak öldürdü ünün haber alınması üzerine öldürülen ahsın Akrabalarından Daden Mehmet isimli ahsın evinden çıkıp olay mahalline do ru gitmekte iken Demirciyan Avedis’in kendi silahıyla Daden Mehmet’i öldürmesi üzerine halk galeyana gelmi ve bunun sonucunda da bazı çatı malar ya anmı tır. Ya anan karga a esnasında Ermenilerin malları ya ma edilmi , fakat daha sonra olayların yatı masının ardından bu mallar devlet görevlilerinin gayreti sonucunda tekrar sahiplerine iade edilmi tir.

108 _{Hüseyin Nazım Pa a, Ermeni Olayları Tarihi, Ba bakanlık Devlet Ar ivleri Genel}

Müdürlü ü Yayınları, Ankara, 1998, s.118,119.

109 _{Hüseyin Nazım Pa a, a.g.e., s. 153., Gürsoy ahin, a.g.e., s.117.} 110 _{Hüseyin Nazım Pa a, a.g.e., s. 133., Gürsoy ahin, a.g.e., s.113-114.}

Ya anan arbade sonunda ikisi kadın 130 Ermeni ölmü , onbe Ermeni de yaralanmı tır. Rumlardan ise bir ki inin öldü ü ve bazılarının da yaralandı ı iddia edilmi se de bunun zanna dayalı oldu u belirtilmi tir. Olayların asıl tetikleyicisi olan Kakos Gedikyan olaylar esnasında hayatını kaybetmi tir.111

22 Eylül 1896 tarihli Sivas Vilâyeti polis ba komiserli inden dâhiliye nezaretine gönderilen telgrafta; E in hadisesinden sonra Ma’müret-ül aziz vilâyeti sakinleri ile Divri i kazasına ba lı Pengan, Zamare ve Ke me köyleri Ermenileri’yle bir arbadenin ya andı ı bildirilmi tir. Olayda can kaybının ne kadar oldu u ise tam olarak tespit edilememi tir.112

10 Ekim 1896 yılında Sivas Vilâyetinden Dâhiliye Nezareti ve Sadarete gönderilen telgrafta, Karahisar-ı arkî’de bazı Ermeni ileri gelenlerinden zorla para almaya çalı tıkarı ihbar edilen Karahisar’lı altı ve Sivas’lı üç ki inin takip edilerek Karahisar Kasabası yakınında bir Ermeninin evinde yakalandıkları bildirilmi tir. Evde yapılan aramalar sonucunda bu ki ilerle birlikte dokuz adet rovelver, be adet kapaklı ve bir adet Rus fundalısıyla, iki adet eski biçim e hâne ve bir hayli cephane ele geçirilmi tir. Ayrıca bazı muzır ne riyat da bu ki ilerle beraber ele geçirilmi tir.113

11 Ekim 1896 tarihinde ise; Sivas’a ba lı Perkenek (Pirkinik-Çayboyu) köyünde, Ermeni Katoli i olan Pirkinik köyü tahsildârı (Kabz-ı Mâl) Mıgırdıc’ın evinde yapılan arama sonucunda iki adet martini, iki adet rovelver, dört kadar martini ve rovelver fi e i, iki gürcü ba lı ı, bazı zararlı evraklar ve Tru ak gazetesi ele geçirilmi tir. Ba ka bir evde yapılan aramada ise bir martini ve bir rovelverle birlikte yirmibe kadar fi ek elde edilmi tir. Yapılan tahkikat sonucunda Mıgırdıc’ın Venedik’teki Murat Refail okulundan mezun oldu u ve Dersaadet ttihad-ı htilâl Tru akyan Cemiyeti tarafından Sivas ve çevresinde komita te kili ve ihtilâl hareketinin geni letilmesi ile görevlendirildi i anla ılmı tır.114

111 _{Hüseyin Nazım Pa a, a.g.e., s. 133., Gürsoy ahin, a.g.e., s.117,118.} 112 _{Hüseyin Nazım Pa a, a.g.e., s. 202}

113 _{Hüseyin Nazım Pa a, a.g.e., s. 425.} 114 _{Hüseyin Nazım Pa a, a.g.e., s. 426.}

Merzifon Olayı

Osmanlı Devletinin Ermeni terör faaliyetlerine kar ı çok sıkı tedbirler olmasına kar ın Ermeni terör ve tehdidi bir türlü bitip tükenmek bilmiyordu. Temmuz 1895 tarihinde Belediye Meclis Üyesi Garabet Kuyumcuyan A a, iki komitacı tarafından kilise kapısının önünde feci ekilde öldürüldü. Olayın hemen akabinde güvenlik güçleri olay yerini ku atma altına alarak bazı ki ileri gözaltına aldı. Gözaltına alınanlar arasında sözkonusu kilisenin papazı Kırmızıyan, Zangocu ve Krekor Arakelyan isimli Ermeni asıllı Amerikan vatanda ı vardı. Tutuklularla görgü tanıkları yüzle tirildi. Fakat katiller bulunamadı. Ardından da Papaz Kırmızıyan serbest bırakıldı. Olayların asıl sorumlusu olan Krekor Arakelyan, ABD konsolosunun gayretleri sonucunda serbest bırakılmak durumunda kalındı.

Ardından ehirde bazı olaylar meydana geldi. Merzifon Kaymakamı çıkan olayları yatı tırabilmek için din adamları ve toplumun önde gelenlerini makamına ça ırarak bir toplantı yaptı ve dini önderler ve cemaat liderlerinden sa duyu ça rısında bulunmalarını ve cemaatlerini dizginlemelerini istedi. Fakat Papaz Kırmızıyan, Türk tarafını olaylarda taraf olmakla suçlamı ve ngiliz Hükümetinin Ba kanı Gladston’un tüm bu ya ananların hesabını soraca ını iddia etti. Bu sözleri üzerine papaz hakkında rapor tutulmu ve Çorum’a sürgün edilmi tir.115

Papaz Kırmızıyan’ın tutuklanması ve ardından da sürgün edilmesi Ermeni ayaklanmasının ilk kıvılcımı oldu. Komitacılar kendilerine kar ı olan iki Ermeni ve iki Amerikalı profesörün evini kur unladılar. Sihak Arhali isimli Ermeniyi öldürdüler. Ö renciler sokaklara dökülerek, sa a sola ate etmeye ve yangın çıkarmaya ba ladı. 14 Ekim 1895 günü kız kolejini yaktılar. Bazı Ermenilerin “Türkler silahlanıp Ermenileri kesmek için geliyorlar” diye yaygara çıkarması üzerine halk pani e kapıldı. Komitacı Ermeniler de halka silah da ıtıp, dükkânlarını kapatmalarını ve evlerine gitmelerini istedi. Kiliseden çan seslerinin duyulmasının ardından bazı Ermeniler Türkler’e ate etmeye ba ladı. Terzi smail Usta, Pa a Camii’nin merdivenlerinde kur unlanarak ehit edildi. Komitacı Ermeniler, Türk kılı ına girerek Müslüman ahaliyi galeyana getirmeye

çalı tı. O günün Merzifon’un Pazar günü olması dolayısıyla çevreden birçok insan ehre gelmi ti. Dolayısıyla tahrikçilerin kimlikleri tanınamadı. Yaralananların feryadını gören halk yine galeyana gelerek Ermeniler üzerine yürüdü ve iki taraf arasında iddetli çarpı malar ya andı. Fakat olaylar daha fazla büyümeden güvenlik güçleri hemen duruma müdahale etti ve çıkan olayları yatı tırmayı ba ardı. Bu çarpı malarda Türklerden yirmi, Ermenilerden de seksen ki i öldü ve her iki taraftan da pek çok insan yaralandı.116

Aynı ekilde Ermeniler 3 Kasım Cuma günü Amasya Vezirköprü, Havza ve Gümü hacıköy’de de benzer kı kırtmalar yaptılar. Vezirköprü’de Molla Mehmet’i yaraladı ve Cuma sabahı da bir Türk genci komitacılar tarafından öldürüldü. Gümü hacıköy’de, Ohannes’i ve belediye meclis üyesi Arif A a’yı öldürdüler. Tam olarak olaylar yatı tı ve halk sükûnete kavu tu derken Merzifon’da bazı evlerin i aretlendi i anla ıldı, Kaymakamın evinde patlama oldu, ehirde bazı ev ve dükkânlar yakıldı ve Rü diye binasıyla üç handa yangın çıktı. Bunun üzerine Amasya Mutasarrıfı Sırrı Pa a kazalardan temin etti i 1000 kadar askerle beraber Merzifon’a geldi. Tarafsız olan Ermenileri koruma altına aldı ve ehirde tekrar huzur ve güven ortamının olu masını sa ladı. Fakat bazı misyonerler, ehirde ya anan olaylardan Müslümanların sorumlu oldu unu, güvenlik güçlerinin olaylarda taraf tuttu unu, en az 150 Ermeninin öldürüldü ünü ve 80 kadar Ermeninin de yaralandı ını Avrupa ve ABD’ye rapor ettiler. Meydana gelen olaylar ancak Ocak ve ubat 1896 yılında tam olarak kontrol altına alınabilmi tir.117

116 _{Ali Tuzcu, a.g.m., s. 817-818.} 117 _{Ali Tuzcu, a.g.m., s. 820.}

II. BÖLÜM

B R NC DÜNYA SAVA I VE ERMEN TEHC R N N S VAS V LAYET NDE