Demografik Açıdan Ermeniler
2.3. Birinci Dünya Sava ı Sırasında Ermeni Faaliyetler
Birinci Dünya Sava ının ortaya çıkmasının ardından Ermeni Komitaları ve Patrikhane, Osmanlı Devleti’nin sava a girmesi durumunda takip edecekleri politikayı belirlemek üzere bir araya gelmi lerdi. stanbul Galata’daki Ermeni Okulunda Patrikhane görevlilerinin ba kanlı ında Ta naksutyun, Hınçak ve di er Ermeni Komitalarından olu an Birle ik Ermeni Kongresi toplandı Kongrede, “Ermeniler’in Osmanlı Devleti’ne sadık kalmaları, askeri görevlerini yapmaları, dı tesirlere kapılmamaları” kararı alındı.135 Bu toplantının ardından 1914 Haziran’ında Erzurum’da Ta naksutyun kongresi toplanmı tı. ki hafta süren kongreye stanbul, Trabzon, Mu , Erzurum, Sivas, Harput, Samsun, Adana, Beyrut, zmir, Kayseri, Konya bölgelerinden, Ecmiyazin, Moskova, Tiflis, Tahran, Tebriz, Amerika, Mısır ve Balkan örgütlerinden ve Avrupa, Rusya, Türkiye ö rencilerinden olmak üzere 30 üye gelmi ve yapılan kongrede u karar alınmı tı. ” ttihat ve Terakki Partisinin aldı ı kararlara muhalefet edilecek ve kendisiyle iddetli bir mücadeleye giri ilecektir.”.136
Birinci Dünya Sava ı patlak vermeden evvel Osmanlı Devleti’ne sadakatlerini bildiren Ta naksutyun’ın Türkiye ubesi sözlerini tutmayarak Ruslar’ın lehine
133 Ahmet Eyicil, a.g.e., s.249. 134 Ergün Aybars, a.g.e., s.52. 135 Mim Kemal Öke, a.g.e., s.162. 136 Uras, Esat a.g.e., s.579.
faaliyetlere ba lamı lardır. Özellikle Do u cephesi (Kafkas)’nde Ruslarla birik olup Osmanlı Devleti’ne kar ı cephe almı lardır.
Kamuran Gürün bu durumu Kaçaznuni’den u ekilde nakletmi tir: 1914 sonbaharı ba larında Türkiye sava a henüz girmemi , fakat sava hazırlıkları içindeyken ön Kafkasya’da Ermeni gönüllü grupları büyük bir evk ve bilhassa amatayla te ekkül etmeye ba ladı. Ta naksutyun Erzurum’da birkaç gün öncesi genel kurulundaki kararına ra men mezkûr grupların te kilatlanmasında ve bilhassa silahlanmasında Türkiye’nin aleyhine olarak fiilen yardımcı oldu. Bugün, gönüllülerimiz ön planda olmalımıydı diye sormanın manası yoktur. Tarihi olayların kendine özgü bir mantı ı vardır. 1914 sonbaharında Ermeni gönüllüleri kuruldu ve Türklere kar ı dövü tüler. Bunun aksi olamazdı. Zira çeyrek asırdan bu yana Ermeni toplumu belli ve kaçınılmaz bir psikolojiyle beslenmi ti. Bu hâlet-i ruhiyenin tezahürü gerekliydi ve gereken oldu.” Aslında bu sözler kendisinin ifadesiyle çeyrek asırlık Ermeni mücadelesinin bir özeti ve if ası durumundaydı.137 Ülkenin her tarafından Ermeni gönüllüleri Rus ordusuna, çetelere ve intikam olaylarına girmek üzere Kafkasya’ya gidiyorlardı. Tiflis belediye ba kanı bir ulusal Ermeni bürosu kurarak bu örgütlenmeyi kurumsalla tırıyor ve yapılacak olan hareketler için hazırlıyordu.138 Ayrıca seferberlik ilan edildikten sonra Eçmiyazin Katogikosu 5 A ustos 1914’te Kafkasya Genel Valisi Worontzof Dachkof’a bir mektup göndererek; Rusya Ermenileri’nin yüksek sadakatını ve Türkiye Ermenileri’nin içten ba lılık ve ilgisini sunarak Çar’ın nezdinde Türkiye Ermenileri’nin ümitlerini savunmalarını istiyordu.139 Yine Ermeni’lerin Rus tarafında
te kilatlanmalarıyla ilgili olarak Esat Uras, Çalku yan’dan öyle aktarmı tır: “Büyük masraflarla derhal gezici Ermeni hastaneleri kuruldu. Tiflis’ten her tarafa Dama üyesi Babacanof, Episkopos Mesrop, Tiflis Belediye ba kanı Hatisof, Kafkas Ermeni Hayır Cemiyeti Reisi Arutyunof imzalarıyla u tamim gönderildi: “Ermeni milletinin Rusya’ya kar ı de i meyen sadakatini göstermesi zamanı geldi. Ermeniler, hududun ötesinde bulunan birçok karde lerini kurtarmak için hiçbir fedakârlıktan çekinmemelidir.”
137 Kâmuran Gürün, a.g.e., s.282. 138 Mim Kemal Öke, a.g.e., s.163. 139 Kâmuran Gürün, a.g.e., s.284.
Gönüllü listeler dola tırıldı. Bu listelere Amerika’dan, ngiltere’den, Fransa’dan, Bulgaristan’dan, Romanya’dan ve hatta Buhara’dan, bütün Rusya’dan gelen Ermeniler giriyordu. Bunlar mallarını sattılar, ticaretlerini, i lerini bıraktılar. Silah ve cephanelerini temin ettiler. Toplama yeri olan Tiflis’e ko tular. Ben, bu binlerce gence arkada lık ettim. Vatanımızın mar ını söylüyor, bir dü üne ko ar gibi cepheye gidiyorlardı. Bu gönüllülerden ba ka yüzbinlerce Ermeni de di er Rus teb’ası gibi, Rus ordularında sava ıyorlar, görevlerini yapıyorlardı. Gönüllüler ise bütün bütün bunlardan ayrıydı. Bu gönüllüler, vatanlarının, Türklerin yüzyıllardan beri ökçeleriyle ezdikleri analarının imdadına, hudut illerinde esirlik ve zincirler altında can veren karde lerinin yardımına ko uyorlardı. Voronzof’un emirlerine göre, Ermeniler çarpı maların ba ından itibaren üç hafta içinde sava alanına gireceklerdi. Bu kez Ermeniler için olmak veya olmamak söz konusuydu. htiyarlar, hastalar bile gönüllü olarak yazılmak için müracaat ediyordu. Ermeniler bölgeyi tanıyordu. Rusların da bunlara ihtiyacı vardı. Tüm gençler derhal cepheye ko uyordu.” 1914 Ekiminde Ruslar Osmanlı Devleti’ne kar ı sava ilan etti. Aynı tarihte Ta naksutyun da Türkiye’ye sava ilan etti.140
Sava ilanının ardından Ruslar, ran ve Kafkasya’daki Ermenilerden gönüllü toplamaya ve onlara silah da ıtmaya ba lamı lardı. Bin ki iden olu an ilk gönüllü birli i Antranik’in emrine verildi. Di er üç gönüllü alayı da Osmanlı sınırına do ru yola çıkmı tı. General Dro ikinci alayın ba ında I dır’a girmek üzere harekete geçti. Hamazaap ve Keri yönetimindeki üçüncü ve dördüncü alaylar Kars’ı i gale hazırlanmı tı. Bu tür geli melerden Osmanlı rahatsızdı, çünkü kendi teb’ası olan Ermeni’lerin de bu durumdan etkilenmemeleri mümkün de ildi. Zira gelen haberler de bu yöndeydi. Yabancı devlet konsoloslarının silahlandırdı ı Ermeniler, ran ve Kafkas sınırına do ru ko mu , silah altına alınan Ermeni askerler o silahlarıyla dü man tarafına geçmi ve artık Osmanlı’nın sonunun geldi ini dü ünerek isyan faaliyetlerine ba lamı lardı. Nitekim isyanlar ardı ardına patlak verdi.141 Sava ın ilk yıllarında
Ermeniler, Rusya’nın yanı sıra ngiltere’ye müracaat etmeyi ihmal etmemi lerdi. lk i birli i teklifini Bogos Nubar Pa a 1914 Kasım’ında yaptı. ngiltere yapılan bu tekliflere resmi olarak olumsuz cevap vermesine ra men el altından Ermenilere yardımcı olmaktan çekinmedi. Fransızların ise Ermenileri kendi emelleri do rultusunda
140 Esat Uras, a.g.e., s.590-591. 141 Mim Kemal Öke, a.g.e., s.163-164.
kullanma dü üncesi vardı. Nitekim Çukurova Ermenileri Osmanlı ordusuyla giri tikleri silahlı çatı malardan ba arısız olmalarının ardından Musa Da ı’na çekildi. Buradan da Fransız deniz kuvvetlerinin yardımıyla Port Said’e getirildi. Be bine yakın olan mültecilerin yerle tirilmesi için ngiltere, talya, Rusya ve Cezayir’e ba vurulmu fakat kabul edilmemi tir. Bunun üzerine Fransızlar bunları Osmanlılara kar ı kullanmayı tasarlamı ve böylece ark Lejyonu (Legion d’Orient) fikri do mu tur. Fransız amirali deniz kuvvetlerine alındı ı takdirde onlardan yararlanılabilece ini dü ünüyordu. Amirale göre sözkonusu Ermeni gönüllüleri bir kampta toplanmalı, silah verilmeli ve askeri ihtiyaç do rultusunda Çukurova bölgesine gönderilmeliydi. Nihayet 13 Kasım 1916’da olu turulan ark Lejyonu, Magosa’nın 58 km. dı ında sıkı bir askeri e itimden geçtikten sonra 1917’de Filistin’de, 1918’de Kafkaslarda ve 1919’da ise Fransız kuvvetleriyle Çukurova’da Osmanlı’ya kar ı çarpı mı lardır.142 Son olarak sevk ve iskânının asıl sebebi olan Ermeni isyan ve ihtilâl faaliyetlerini vererek bu bölümü burada bitirmek istiyoruz.
2.4. Birinci Dünya Sava ında Ermeniler’in Çıkardı ı syanlar