Araştırma alanının belirlenmesi için gerçekleştirilen analizden sonraki ikinci aşamada, İzmir- Aydın ve Muğla İlleri’nde ilçe ölçeğinde benzer yöntem ve analiz teknikleri kullanılarak çevresel ve sosyal değişimlerin mekânsal örüntüsü ortaya konmaya çalışılmıştır. Diğer taraftan değişim eğiliminin çevresel ve sosyal baskı unsurlarına karşı hassasiyet anlamı taşıdığı kabulüyle bu değişkenlerden elde edilen faktör skorları bir sonraki aşamada yerleşmelerin hasar göreblirliklerinin tespitinde de kullanılmıştır. Sosyal, çevresel ve kaynak tüketimi değişiminin baskı unsurları olarak kabul edilmesi nedeniyle 1) ilçe düzeyinde 1990-2000 arasında 10 yıllık dönemde yaşanan nüfus, konut artışı, 2) çevresel değişimleri ifade eden tarım orman alanı ve yapay alan artış hızı ve 3) kaynak kullanım artış baskısını ölçmek amacıyla da kişi başı günlük atık miktarı ve kişi başı çekilen günlük su artış hızları değerlendirmeye alınmıştır. Genel parametreler bağlamında ilçelerdeki değişim faktör analizi ile daha az sayıdaki bileşenlere indirgenmiştir. İlçe bazında yer alan 7 değişkenin faktör analizi sonucu KMO örneklem yeterliliği ölçütü 0,736’dır. Bu değer faktör analizi için yeterli kriteri sağlamaktadır (Çizelge 4.1) (EK A-5).
91
Çizelge 4.1 KMO ve Bartlett Testi Sonuçları
Kaiser-Meyer-Olkin Measure of Sampling Adequacy. ,736 Bartlett's Test of Sphericity Approx. Chi-Square 113,732
df 21
Sig. ,000
Faktör sayısının belirlenmesi, özdeğeri 1’den büyük olan faktörlerin anlamlı olduğu koşuluna dayandırılmıştır. Bu kabule göre 3 faktör toplam varyansın %75,368’ini açıklamaktadır (Çizelge 4.2).
Çizelge 4.2 Açıklanan Toplam Varyans
Bileşen
Başlangıç özdeğerleri Faktör yükleri kareler toplamı Döndürülmüş Faktör yükleri kareler toplamı
Toplam Varyans (%) Kümülatif (%) Toplam Varyans (%) Kümülatif (%) Toplam Varyans (%) Kümülatif (%) 1 3,117 44,533 44,533 3,117 44,533 44,533 2,053 29,331 29,331 2 1,110 15,854 60,387 1,110 15,854 60,387 1,880 26,863 56,194 3 1,049 14,981 75,368 1,049 14,981 75,368 1,342 19,173 75,368
Yapılan analiz sonucu Faktör 1 için; Konut artış hızı (KONUT)
Bina artış hızı (BINA)
Faktör 2 için,
Tarım ve orman alanı artış hızı (TARIM_ORMAN) Yapay alan artış hızı (YAPAY)
Nüfus artış hızı (NUFUS)
Faktör 3 için;
Kişi başı çekilen günlük su miktarı artış hızı (KISI_ATIK)
Kişi başına atık miktarı artış hızı (KISI_SU) değişkenlerinin yüksek faktör ağırlıklarına sahip olduğu görülmektedir (Çizelge 4.3).
92
Çizelge 4.3 4 iterasyonla döndürülmüş değişkenlerin faktör ağırlıkları
FAKTÖR ADI
DEĞİŞKEN ADI FAKTÖR
1 2 3 YAPAY DEĞİŞİM KONUT ,912 ,160 -,074 BINA ,910 ,164 -,096 ÇEVRESEL DEĞİŞİM TARIM_ORMAN -,113 -,856 ,041 YAPAY ,177 ,826 -,069 NUFUS ,577 ,613 -,314 KAYNAK DEĞİŞİMİ KISI_ATIK -,071 ,033 ,827 KISI_SU -,106 -,189 ,734
Faktör elde etme yöntemi: temel bileşenler analizi
Bina ve konut sayısı artış hızlarının yer aldığı 1. Faktör; “yapay değişimi”i içermektedir. İzmir, Aydın ve Muğla gibi ikinci konut alanlarının yoğun olduğu bu nedenle yaz nüfusunun sezona bağlı olarak artış gösterdiği bir alanda nüfus artış hızı kadar konut ve bina artış hızı da hem sosyal hem de yapay değişimi ortaya koymak ve baskısını anlamak için önemli değişkenlerdir. 2. Faktör ise tarım-orman alanları, yapay alanlar1
ve nüfus artış hızlarını içermekte ve yapay alan, nüfus artış hızı ile tarım-orman alanları artış hızı arasında ters korelasyon bulunmaktadır. Bu faktör içerdiği değişkenler nedeniyle “çevresel değişimler” olarak adlandırılmıştır. Son faktör ise kişi başına atık ve su kullanımı artış hızını içerdiği için “kaynak tüketimi” faktörü olarak kabul edilmiştir. Oluşturulan endekslerin bir araya getirilmesi için k-bileşenler kümelenme analizi ile benzer özellik gösteren homojen bölgeler oluşturulmuştur. Kümelenme sonucu elde edilen gruplar Şekil 4.1’de görülmektedir.
1
Yapay Alanlar, Orman ve Su İşler Bakanlığı’nın gerçekleştirmiş olduğu Türkiye’nin arazi örtüsü çalışmasında yer alan Corine Arazi Kullanım sınıf tanımlarından biridir. 4’lü kod ayrıntısına kadar inen Corine arazi kullanım sınıflamasında 5 ana başlık bulunmaktadır. Bu başlıklar; yapay alanlar, tarımsal alanlar, orman yeri ve yarı doğal alanlar, sulak alanlar ve su kütleleridir. Yapay alanlar; yerleşim alanları, endüstriyel ve ticari birimler, inşaat sahaları vb. yapılı çevreyi ifade eden ana kod olarak tanımlanmaktadır. Kaynak: Orman ve Su İşleri Bakanlığı Arazi İzleme Sistemi resmi web sayfası: http://aris.ormansu.gov.tr/index.php?q=tr/arazi_kullanim/arazi_kullanimi
93
Şekil 4.1 Sosyal, çevresel ve kaynak tüketimi değişimi bağlamında kümelenme analizi sonucu1
Kümelenme analizinde ilçe sayısı fazla olmadığından, benzer bölgeleri anlamak üzere küme sayısı minimum düzeyde tutulmuştur. Çıkan 3 kümenin, faktör analiziyle elde edilen değerlerinden grupların sosyal, çevresel ve kaynak tüketimi değişimlerine göre özellikleri tanımlanmıştır.
Görüldüğü üzere Birinci küme deki ilçeler;
Genel olarak sosyal yapının durağan ya da negatif yöndeki değişimi nedeniyle (nüfus, konut ve bina artışı) çevresel kayıpların düşük olduğu, buna karşılık kaynak tüketimi değişiminin yüksek olduğu iç kesimlerdeki yerleşmelerdir (Kınık, Tire, Kiraz, İncirliova, Aydın, Koçarlı, Karpuzlu, Çine, Yenipazar, Sultanhisar, Bozdoğan, Kavaklıdere, Karacasu, Kuyucak). Kıyıda Karaburun, Milas, Datça, Ortaca, Dalaman ilçeleri de bu küme
1 1990 yılında daha ilçe olmamış olan Güzelbahçe, Narlıdere ve İzmir yerleşik alanı bütünlüğünü bozmamak, 1994-2004 yılı TÜİK Atık, Katı Atık ve Su İstatistikleri’nde de “İzmir merkez” tanımlamasıyla verilerin yer alması nedeniyle Karşıyaka, Konak, Balçova, Çiğli, Gaziemir, Güzelbahçe, Narlıdere, Bornova, Buca ve daha sonradan ilçe olan Bayraklı ve Karabağlar yerleşmelerinin verileri İzmir olarak birleştirilmiştir.
94
içerisinde yer almaktadır. Bu kıyı ilçelerinin büyük bir bölümü ÖÇK (özel çevre koruma) alanında kalmaktadır.
İkinci küme;
İzmir - yakın çevresi (Dikili, Aliağa, Menemen, Kemalpaşa, Menderes, Torbalı, Urla, İzmir, Çeşme) ve kıyıda yer alan Kuşadası, Didim, Bodrum’u içermektedir. Bu kümenin genel olarak özelliği, çevresel kayıpların ve yapay alan artış hızının en yüksek olduğu ilçelerden oluşmasıdır (Şekil 4.2) (Şekil 4.3).
Üçüncü küme;
Kuzeyde yer alan Bergama ve Foça, iç kesimde Buharkent, Nazilli, Beydağ, Ödemiş, Bayındır, Yatağan ve kıyı alanında da Selçuk, Söke, Muğla merkez, Ula, Marmaris, Köyceğiz, Fethiye İlçelerini kapsayan bu kümede çevresel değişimlerin ve kaynak tüketiminin diğer kümelere göre düşük olduğu nüfus, konut değişkenlerine bağlı sosyal değişimlerde ise farklılaşmalar olduğu görülmektedir. Örneğin Marmaris, Köyceğiz ve Fethiye konut ve bina artış hızı nedeniyle daha yüksek Faktör 1 değerleriyle diğer yerleşmelerden ayrılmaktadır (Şekil 4.4). Yine bu ilçelerde, ÖÇK alanının ilçe alanı içindeki oranı yüksektir.
95
Şekil 4.3 Yapay alan değişim oranı90-00
Şekil 4.4 Nüfus artış hızı90-00
Kümelerin genel profiline bakıldığında; Küme 1’in tarımsal istihdam oranı %66 ve buna karşılık kentleşme oranı %45’tir. Bu değerlerle kümenin kırsal karakterli bölge niteliği taşıdığı görülmektedir. Arazi kullanıma bağlı çevresel kayıpların, sosyal değişimlerin ve kaynak tüketiminin düşük olduğu kümenin kırsal karakterli olması; gelişme eğilimleri
96
ile çevre arasındaki ilişkiyi ortaya koymaktadır. Çevresel değişimlerin en yoğun olduğu Küme 2 hizmet çalışanı ağırlıklı istihdam yapısı ve yüksek kentleşme oranı, kişi başı GSYİH ve yoğunluğuyla ön plana çıkmaktadır. Küme 3 istihdam yapısı ve kentleşme oranları açısından Küme 1’le benzer özellikler göstermektedir fakat kişi başı GSYİH’sı ve yoğunluğu Küme 1’den daha yüksek değerlere sahiptir (Çizelge 4.4).
Çizelge 4.4 2000 yılı verilerine göre kümelerin genel profili
KÜME 1 KÜME 2 KÜME 3
istihdamın sektörel dağılımı tarım 0,66 0,19 0,61 sanayi 0,11 0,29 0,10 hizmetler 0,23 0,52 0,29 kentleşme oranı 0,45 0,86 0,46
kişi başı gsyih (milyon TL/kişi) 226 334 306
yoğunluk (kişi/ha) 34 56 52
Sonuç olarak kentleşme, yoğunluk, gelir gibi sosyo-ekonomik özelliklerin doğal kaynakların değişim örüntüsünü tanımlamada etkili olduğu söylenebilir.
Çevresel kaynakların bozulmasına ilişkin bu eğilim yine kümelenme analizinden elde edilen bölgeler üzerinden arazi kullanım değişimlerine bağlı olarak incelenmiştir. İzmir’in içinde yer aldığı Küme 2’nin 10 yıllık süreçte %67,72’lik değişim oranıyla yapay alanları en fazla artan ve tarım-orman kaybının en yoğun gerçekleştiği (-%3) grup olduğu görülmektedir (Şekil 4.5, Şekil 4.6).
küme adı yapay alan değişim oranı (%) tarım-orman alanı değişim oranı (%)
KÜME 1 0,2321 -0,0040
KÜME 2 0,6772 -0,0317
KÜME 3 0,5511 -0,0119
97
Şekil 4.6 İzmir- Aydın- Muğla İlleri Arazi Kullanımı 1990-20001
Artış hızları üzerinden bir irdeleme gerçekleştirildiğinde ilçe bazındaki değişimlerin, il bazındaki analizlerle benzer özellikler gösterdiği görülmektedir. İl ölçeğinde 10 yıllık süreçte kaynak tüketimi artış hızının sosyal açıdan daha az gelişmiş, nüfusu düşük illerde daha yüksek değerlere çıktığı, fakat iki yıl kesitindeki (1990 ve 2000) değerlerine bakıldığında kişi başına su, elektrik, atık ve atıksu değerlerinin Türkiye ortalamasının altında olduğu gözlemlenmiştir. Yine ilçe ölçeğinde artış hızları üzerinden gerçekleştirilen faktör analizi sonucu elde edilen değerlerden ve değişkenlerden, iç kesimlerde yer alan tarımsal faaliyetlerin yoğunlaştığı alanlarda kaynak tüketiminde (kişi başı günlük su tüketimi ve kişi başı günlük atık miktarı) önemli artışlar olmasına karşın tüketimin her iki yıl için de iç kesimlerde bazı alanlarda genel ortalamanın altında kaldığı gözlemlenmektedir2
(Şekil 4.7) (Şekil 4.8).
1
İzmir, Aydın ve Muğla İlleri’nin ilçe bazındaki 1990-2000 yılı arazi kullanım değişimleri, Orman ve Su İşleri Bakanlığı’ndan temin edilmiştir.
2
2006 yılı için ilçeler itibariyle belediyelerde kişi başı çekilen su miktarı ortalaması 337 litredir. Tire, Selçuk, Beydağ, Kiraz, Ödemiş, Bayındır, İncirliova, Aydın ve Datça’nın 10 yıllık süreçte artış hızı yükek olmakla birlikte 2006 yılı değerlerinin ortalamanın altında olduğu görülmektedir. 2006 yılı kişi başı günlük atık miktarında ise kıyı alanlarında ortalamının üzerinde değerlerin (Datça, Çeşme, Bodrum, Kuşadası, Foça, Dikili, Didim, Karaburun vb.) iç kesimlerde ise ortalamanın altında (2,07) düşük miktarların olduğu görülmektedir.
98
Şekil 4.7 İlçelerde kişi başı çekilen günlük su miktarları ve artış hızı (95-06)
Şekil 4.8 İlçelerde kişi başı günlük atık miktarları ve artış hızı (95-06)
Sonuç olarak bu değişimlerin yarattığı baskı ve yerleşimlerin hassasiyetine karşı ilçe ölçeğinde uyum kapasitelerinin yeterliliği önem taşımaktadır. Bu kapsamda uyum kapasitesi ve hasar görebilirlik değerlendirmesi aşağıdaki bölümlerde ele alınmaktadır.
99