Doktrinde paylaşılan bazı görüşlerde, sermayenin kooperatifler için zorunlu bir unsur olmayıp amaçların gerçekleştirilmesine yönelik bir araç olduğu çünkü kooperatif- lerin kazanç paylaşma amacı güden ekonomik oluşumlar olmadıkları ifade edilmiştir496. Kuruluş amaçları, nitelik ve yapıları dikkate alındığında kooperatiflerin sermayeye ihti- yaçları yoktur. Ayrıca, kurumsal çerçevede yapılan kooperatif tanımlarında sermaye unsuru yer almamaktadır. Kooperatiflerin amaçlarına ulaşmaları için “sermaye” bir araç olarak nitelendirilmemiştir497 (Koop.K.m.1).
492 Daha önceki adıyla “Sanayi ve Ticaret Bakanlığı”
493 Bu tebliğler 16.12.1988-20021 ve 16.02.1989-20082 sayılı Resmî Gazetelerde yayımlanmıştır. 494 BOZKURT,s.490.
495 BOZER/GÖLE (2017), s.159. 496 DERYAL (2013), s.877-878.
Gümrük ve Ticaret Bakanlığının uygulamalarında kooperatiflerin kuruluşunda kooperatifin üye sayısı ile kooperatif ortaklık pay değeri çarpılmak suretiyle elde edilen rakam kooperatifin sermayesi şeklinde ana sözleşmeye yazılmaktadır. Bazı düzenleme- lere göre, sermaye belirtilmeden de bir kooperatifin kurulması mümkün olabilirse de Koop.K.m.4 hükmüne göre kooperatiflerin sermayesi pay tutarlarına bölünmüştür ve kooperatifler için sermaye zorunlu kılınmıştır498. Şirketleri çağrıştıran “sermaye” sözcü- ğü yerine kooperatifler için “malvarlığı” sözcüğünün kullanılması daha uygun olabilir. Ancak, karışıklığa neden olunmaması amacıyla bu çalışma kapsamında halen yürürlükte olan kanunun dili esas alınarak kooperatiflerin malvarlığı “sermaye” olarak ifade edil- miştir.
Kooperatiflerde kişilerin emek ve mallarını müşterek bir amaç doğrultusunda bir- leştirmeleri gerektiğinden kooperatif kurucuları kişisel gayret göstermelerinin dışında varlıklarından bir kısmını ortaklık payı (sermaye payı olarak kabul edilen) olarak koo- peratife vermek durumundadırlar. Kooperatifin gayesine ulaşabilmesi için kooperatif ortakları tarafından verilen katılım paylarının toplamının kooperatifin sermayesini oluş- turduğu kabul edilmektedir499. Dolayısıyla, mevzuatta “sermaye” olarak adlandırılan bir kooperatifin mal varlığı kavramına kooperatifin bilançosuna katılan ayınlar, alacak ve haklar gibi aktif değerler ve kooperatiflerin üçüncü kişilerden olan alacakları da dahil- dir500. Kooperatiflerdeki değişir ortak sayısı ve değişir sermaye özelliği nedeniyle her yeni ortak kooperatifin ortak sayısının ve dolayısıyla sermayesinin değişmesini sağla- maktadır.
Kooperatiflerde sermaye para olarak getirilirse buna nakdî sermaye denilir. Para dışında getirilen sermayeye ise aynî sermaye denilir501. TTK.m.342 hükmünde belirtilen aynî sermaye, TTK kadar ayrıntılı olmasa da Koop.K.m.20-22 hükümlerinde düzenlen- miştir. Sermaye konusunda kooperatifler diğer tüzel kişilerden farklı özellikler taşımak- tadır. Yapı kooperatifleri müstesna olmak üzere, sermaye ve pay sayısı kooperatifin ortak sayısına bağlı olarak değişebilir. Kooperatifin işleyişi sırasında her ortağın giriş ve
498 POROY/TEKİNALP/ÇAMOĞLU (2017) s.595. 499 ERÇİN, s.89.
500 GÖÇ GÜRBÜZ, s.465. 501 ÇEVİK (2003), s.55.
çıkışında doğal olarak hâsıl olan artma veya azalma kooperatif sermayesinde de değişik- liğe neden olur. Ancak bu değişiklik ana sözleşmede bir değişiklik yapılmasını gerek- tirmez502.
Sendika ve Dernek’te sermaye bulunmamaktadır. Bunlar, kendi üyelerinden aidat toplayabilirler. Dernekler aidatlardan çok yardımlardan, bağışlardan ve ücret karşılığı düzenlenen bazı toplantılardan elde ettiği paralarla ihtiyaçlarını karşılayıp amaçları doğ- rultusunda çalışabilmektedir.
Adi şirkette ortakların en önemli borçları ortaklığa sermaye koymaktır. Şirket söz- leşmesiyle konulacak sermayenin miktar ve türü belirlenir. Eğer bu tarzda bir tespit ya- pılmamışsa her ortağın eşit olarak sermaye koyma borcu vardır503. Kooperatiflerde ise ortaklar hak ve vecibelerde eşittirler. Koop.K.m.23 ve bu ilke ortaklar arasında hiçbir ayırım yapılmadan herkese uygulanır. Ayrıca kooperatifler için Koop.K.m.19 ile ortaklık payları için alt ve üst sınır belirlenmiştir.
Kooperatiflerin amaç ve işleyişlerinde egemen güç insan unsuru iken anonim şir- ketlerde egemen güç sermaye miktarıdır. Dolayısıyla, anonim şirketlerde sermaye birin- ci planda, ortaklar ikinci planda iken; kooperatiflerde ortaklar birinci planda, sermaye payı ikinci plandadır. Kooperatifler değişir sermayeli olarak kurulur ve bu durum koo- peratifleri anonim şirketlerden ayıran önemli bir özelliktir504. Sermayenin belirli olması şahıs şirketlerinin aksine anonim şirketlerde, kanunda öngörülen asgari miktarın altına düşmemek kaydıyla sermayenin önceden tespit edilmiş olması demektir. Pay, sahibine çeşitli pay sahipliği hakları sağlayan, sermayenin en küçük birimidir (TTK.m.476, 477). Paylara bölünmüş olması ise en az bir kuruş değerinde olmak üzere, belirli itibari de- ğerde birimlere ayrılmış olması anlamına gelmektedir.
Kooperatifin ortak sayısının değişmesi nedeniyle ortakların taahhüt ettikleri ve ödedikleri sermaye miktarı da değişir olmalıdır505 (Koop.K.m.1). Ayrıca, sermaye mik- tarı sınırlandırılarak kooperatif kurulamayacağı öngörülmüş ve “sermaye miktarı sınır-
502 ÇEVİK (1990), s.141.
503 Cemil ALVER, Adi Şirket, 2. Baskı, Ankara, 1991, s.5. 504 ÇEVİK (2003), s.55.
landırılarak kooperatif kurulamaz” denilerek sermayenin değişir olması gerektiği açık- ça ifade edilmiştir (Koop.K.m.2/3).
Anonim şirketlerde sermayenin belirliliği ve korunması ilkesi ortaklara şirketten çıkma hakkını kapatmış, onun yerini serbest pay devri ilkesi almıştır506. Kooperatif or- taklık payları veya ortaklık senetleri serbest piyasada hisse senetleri gibi satılamaz ve kooperatifin müsaadesi olmaksızın payların başkalarına devredilmesi de mümkün de- ğildir507.
Sermayenin değişir olmasının sebebi kooperatiflerdeki “Açık Kapı İlkesi” olarak görülebilir508. Bu duruma ilişkin olarak kanunun m.8/3 ve m.19/2 hükümlerinde istisna- lar öngörülmüştür509. Bu hükümlere göre, Bakanlar Kurulu ortaklık pay değerini belir- lemeye yetkili olup kooperatife katılan ortaklar en fazla 5000 pay ve kooperatif üst ku- ruluşlarına katılanlar en az 50 pay taahhüt edebilirler (Koop.K.m.19/2). Dolayısıyla, kooperatifin en çok sermaye miktarı (ortak adedine göre) kendiliğinden sınırlandırılmış olmaktadır510. Yargıtay bazı kararlarında kooperatiflerin değişir sermayeli olduğuna vurgu yapmış ise de doğrudan bu ilkenin üzerine temellendirilerek verilmiş bir Yargıtay kararına rastlanılmamıştır.
Sermaye, kooperatiflerde ancak yardımcı bir araç özelliği taşır. Bu nedenle de ka- nunî araçlar içinde sayılmamıştır. Sermaye ve şahıs şirketlerinde sabit olan sermaye bu şirketlerin amaçlarına ulaşmalarında bir aslî unsur sayılır. Kooperatiflerde ise, karşılıklı yardım, dayanışma ve kefalet araçlarından yararlanılmaktadır. Ticaret şir- ketlerinde ana araç sabit bir sermayedir. Buna karşılık kooperatiflerde sermaye her za- man değişebilir511. Ticaret şirketleri amaçlarına “sermayeyi” kullanarak kooperatifler ise “karşılıklı yardım”, “dayanışma”, ve “kefalet” araçlarını kullanarak ulaşmaya çalı- şırlar512. Ayrıca, kooperatif ortaklarında aynı meslek, aynı yerleşim alanı, aynı ihtiyaç
506 BOZKURT, s.507. 507 ÖZMEN, s.28. 508 ÇEVİK (2003), s.55. 509 PARLAR, s.168. 510 ÇEVİK (2003), s.56. 511 ÇEVİK (2006), s.9 -10. 512 ÇEVİK (2003), s.46.
sahibi olma gibi özel durumlar aranır. Ticaret şirketlerinde ise böyle durum ve şartların aranması söz konusu değildir.513
Kooperatiflerin hukuki niteliğinin belirlenmesinde sermaye çok önemlidir. Değişir sermayeli olan kooperatiflerdeki sistemin yanı sıra sermayesi ortaklardan toplanan ai- datlara dayanan ve bu nedenle sembolik sermayeli olarak kabul edilen yapı kooperatif- leri diğer tüzel kişiliklerde bulunmayan bir özelliğe sahiptir. Sadece yapı kooperatifleri- ne özgü olarak konut, işyeri ve ortak sayıları kooperatifin genel kurulu tarafından belir- lenir ve yönetim kurulu bu sayıyı aşacak şekilde üye kaydı yapamaz (Koop.K.m.8/3)514. Bu konuya ilişkin bir sınırlamanın taşıma kooperatiflerinde olabileceği yönünde görüş- ler bulunmaktadır. Taşımacılık alanında çalışılmakta olan hatlara konulan sınırlama gereği bazı motorlu taşıma kooperatiflerinde sermaye tavanı ve aynı zamanda koopera- tifteki ortak sayısı sınırlandırılabilmektedir515.
Gümrük ve Ticaret Bakanlığı516’nın 13 Nisan 1994 tarihli görüşünde 19. madde- nin uygulanması şu şekilde yorumlanmıştır:
“Bir pay ve bu paya bağlı haklar için kooperatife yalnızca bir ortak alınabilir. Ancak, Kooperatifler Kanunu’nda ve Konut Yapı Kooperatifi Ana Sözleşmesinde bir pay için birden fazla kişinin ortak olması halinde bu kişilerle kooperatif arasındaki ilişkinin nasıl yürütüleceği konusunda açık hüküm bulunmamaktadır. Bu durumda 1163 sayılı Kanunun 98. maddesinin atfıyla Türk Ticaret Kanunu’nun anonim şirketlere ilişkin maddesinin uygulanması gerekir”517.
Sanayi ve Ticaret Bakanlığının 3 Temmuz 2009 tarih ve 5725 sayılı yazısı üzeri- ne, Bakanlar Kurulunun 14 Temmuz 2009 tarihli ve 2009/15233 sayılı kararıyla koope- ratiflerde bir ortaklık payının değeri 100 (yüz) Türk Lirası olarak belirlenmiştir518. Koo- peratif ortaklarının en az bir pay almaları ve ana sözleşme ile belirlenebilecek üst sınır
513 OMAĞ, s.216.
514 POROY/TEKİNALP/ÇAMOĞLU (2017), s.594. 515 ÜSTÜN/AYDIN, s.56
516 Bahse konu tarihteki adıyla “Sanayi ve Ticaret Bakanlığı” 517 İMAMOĞLU, s.31.
518 23.07.2009 tarih ve 27297 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanan 2009/15233 Karar Sayılı Bakanlar
dahilinde 1’den fazla pay alabilmeleri mümkündür. Kooperatifler en az yedi kişiyle ku- rulabileceğinden öngörülen en az pay değeri olan 100 (yüz) TL üzerinden hesaplandı- ğında bir kooperatif kurmak için 700 (yediyüz) TL yeterli olacaktır519. Kooperatiflerde- ki açık kapı ilkesi nedeniyle ortakların kooperatiften çıkması veya çıkarılması hallerinde kendilerince ödenen aidat veya sermaye tutarı kendilerine iade edilmektedir ki bunu sermaye veya şahıs şirketlerinde görmek mümkün değildir520.
Kollektif ve Kommandite Ortaklıklar sabit ortaklı olarak düzenlenmiş olup bun- larda ortak sayısını değiştirmek veya payları kısmen devretmek için ortaklık sözleşme- sinin değiştirilmesi gerekmektedir. Anonim ile Limited Ortaklıklarda sermayenin arttı- rılması veya azaltılması kanuni usullere bağlanmıştır. Şöyle ki, limited ortaklıklarda aynı şekilde bir payın devredilmesi kolay değildir çünkü onaya bağlanmıştır ve hatta yasaklanabilir (TTK.m.595). Benzer şekilde, anonim ortaklıklarda payların devredilme- si sınırlandırılabilir (TTK.m.491). Kooperatiflerde ise ticaret şirketlerinde olduğu gibi özel usullere göre sermayenin arttırılması veya eksiltilmesine gerek yoktur521.
Anonim veya limited şirketlerde olduğu gibi kooperatiflerde kuruluş aynî veya nakdî sermayeye dayalı olabilir. Aynî sermaye konularak bir işletme veya aynın devra- lınması bu kuruluşu nitelikli hale getirmektedir. Bu ikisinin gerçekleşmesi durumunda şeffaflığın sağlanabilmesi amacıyla kuruluş hükümlerine ana sözleşmede yer verilmesi, söz konusu ayınların değerlerinin belirlenmesi ve bu değerlerin ana sözleşmede göste- rilmesi gerekmektedir. Ancak, anonim şirketlerin aksine kooperatiflerde kurucu menfa- atlerinin tanınması mümkün olmadığından nitelikli kuruluş sadece bu iki hale özgülen- miştir522.
Yapı kooperatiflerinde kooperatif ortakları, ortaklık pay bedellerinin yanı sıra başka arsa veya inşaat için de ödeme yapabilirler. Örneğin aidatlar sermaye sayılmaz ve borca batıklık hesabında öz kaynak olarak kabul edilemez. Bunlar kooperatiflerin mu- hasebesinde ve bilanço hesabında “ortaklara olan borçlar” veya “alınmış olan sipariş
519 KAYAR, s.147. 520 KAYAR, s.173.
521 POROY/TEKİNALP/ÇAMOĞLU (2017) s.595. 522 POROY/TEKİNALP/ÇAMOĞLU (2017) s.602.
avansları” adları altında gösterilebilir ve kooperatifin bir parçası olarak kabul edilir. Bu durum, kooperatifleri Anonim, Limited, Kollektif ve Komandit Ortaklıklardan ayıran bir özellik olarak kabul edilmektedir523.
Kooperatif fiilen ödenmiş olsun veya olmasın, taahhüt edilmiş sermaye paylarının sahibi durumundadır. Kooperatifin aktifiyle ilgili alacakları talep etme ve kooperatif borçlarıyla muhatap olma hususları kooperatif tüzel kişisine aittir. Kooperatif ortakları- nın koymuş oldukları sermaye payları üzerindeki mülkiyet haklarının tamamı kooperatif tüzel kişiliğine intikal eder524 ve bu bakımından kooperatifler, sermaye ve şahıs şirketle- rinden farklılık göstermektedir.