Ülkemizde Gümrük ve Ticaret Bakanlığı, Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı ile Çevre ve Şehircilik Bakanlığı’nın görev ve sorumluluk alanında faaliyet gösteren 26 ayrı türde 84.232 kooperatif bulunmakta olup bunların ortak sayıları toplamı Ocak 2018 itibariyle 8.109.225’tir171. Bu konuya ilişkin çok farklı alanlarda faaliyet göstermekte olan kooperatiflerin türlerinin belirlenmesine ilişkin çeşitli sınıflandırmaların yapıldığını ve bağlayıcı olmayan bu sınıflandırmaların genellikle kişisel görüşlere, kooperatiflerin faaliyet alanlarına, amaçlarına veya tabi oldukları mevzuat hükümlerine dayandırıldığını görmekteyiz.
En yaygın olarak karşımıza çıkan kooperatif türlerine ilişkin belirleme, koopera- tiflerin faaliyet konularına dayanmaktadır. Konularına göre kooperatifler; üretim, tüke-
168 Edip ŞİMŞEK’in 1163 sayılı Kanun ile ilgili olarak şöyle bir değerlendirmesi tespit edilmiştir: “Koo-
peratifler Kanunu ancak bir ölçüde gereksinmelere yanıt verebilmiştir. Özellikle ilkelerin dağınık maddelerde değişik bölümler içinde yazılmaları, çoğu yerde Türk Ticaret Kanunu’nun anonim ortak- lardan aktarmalar yapılırken bazen yollamalarda bulunulması, maddeler ve bölümler arsasında tu- tarsızlıkların ve çelişkilerin yer alması, redaksiyon hatalarına yol açtığı gibi hukukçuların görüşlerin- den, özellikle kökleşmiş Yargıtay içtihatlarından yararlanılmadığı izlenimi çok açık ve seçiktir. Bu yüzden Yargıtay’a ve mahkemelere ağır bir yük getirildiği duraksamadan söylenebilir. Memleketin içinde bulunduğu hızlı kalkınmanın ve şehirleşme hareketinin doğal sonucu olarak sayısı on binleri aşan çeşitli kooperatif kuruluşunun yanı sıra yasaların yetersizliği pek çok uyuşmazlıkların ortaya çıkmasına neden olacaktır.” açıklamasıyla kooperatifçilik ilkelerinin kanunun içinde dağınık biçimde yer aldığı vurgulanmıştır. Bkz. ŞİMŞEK, s. 10-11.
169 MÜLAYİM (2013), s.540. 170 MÜLAYİM (2013), s.537.
tim, yapı, kredi ve sigorta kooperatifleri olarak sınıflandırılabilir. Tür belirlemesi yapı- lırken kooperatiflerin alt türlerinin sınıflandırılmasında genel olarak kooperatiflerin faa- liyet gösterdikleri alanlar, amaçları ve tâbi oldukları mevzuat hükümleri de dikkate alınmalıdır172. Ancak, yabancı ülkelerde olduğu gibi ülkemizde de çalışma konularına göre adlandırılmış yüzlerce kooperatif bulunmakta olduğundan kooperatiflerin bilimsel yöntemler izlenerek sınıflandırılması ve bunların başarılı bir şekilde türlere ayrılması çok zor görünmektedir173.
Ülkemizdeki kooperatiflerin tarımsal amaçlı kooperatifler ve diğer kooperatifler olarak ayrılması mümkün gibi görülse de yapı kooperatiflerinin hangi gruba dahil edile- ceği sorunu karşısında Türkiye’deki kooperatifleri 1163 sayılı kanuna tabi kooperatifler ve kendi özel kanunlarına tabi kooperatifler olarak iki gruba ayırmanın daha uygun ola- cağını değerlendirmekteyiz.
1163 sayılı kanun yürürlüğe girene kadar tarım kredi ve tarım satış kooperatifleri dışındaki kooperatifler, TTK düzenlemelerine göre kurulup faaliyetlerini sürdürmüşler- dir. 1163 sayılı Kanunda kooperatif türleri konusunda sınırlama getirilmemiştir. Ancak, bu kanunun 88. maddesine istinaden Gümrük ve Ticaret Bakanlığı tarafından hazırlanan ve uygulanan ana sözleşmelere göre uygulamada örneği bulunan kooperatifler amaçları, faaliyet konuları ile ortaklarının nitelikleri itibariyle çeşitli ayrımlara tabi tutulmuştur174. Gümrük ve Ticaret Bakanlığı’nın (o zamanki adıyla “Sanayi ve Ticaret Bakanlığı”) 30 Haziran 1989 tarih ve 22311 sayılı genelgesiyle bu maddeye açıklık getiren tür ayrımına göre ülkemizde kooperatifler aşağıda listelendiği şekilde 15 tür olarak saptanmıştır:
Konut Yapı Kooperatifi
Küçük Sanayi Sitesi Yapı Kooperatifi, Küçük Sanat Kooperatifi,
Motorlu Taşıyıcılar Kooperatifi,
172 ERÇİN, s.71. 173 ÖZDEMİR, s.112. 174 ÖZMEN, s.29.
Deniz Motorlu Taşıyıcılar Kooperatifi, Üretim ve Pazarlama Kooperatifi,
Esnaf ve Sanatkârlar Kefalet Kooperatifi,
Tahmil ve Tahliye Kooperatif ile Ham Mallar Taşıma Kooperatifi, Turizm Geliştirme Kooperatifi,
Tüketim Kooperatifi, Temin Tevzi Kooperatifi, Toplu İşyeri Yapı Kooperatifi, İşletme Kooperatifi,
Yayıncılık Kooperatifi, Sigorta Kooperatifi.
Yukarıda sayılan kooperatif türlerinden anlaşıldığı üzere, yapı kooperatifleri kendi içerisinde konut yapı kooperatifleri ve işyeri yapı kooperatifleri olmak üzere ikiye ay- rılmaktadır. İşyeri kooperatifleri ise küçük sanayi sitesi yapı kooperatifleri ve toplu işye- ri yapı kooperatifleri olarak ikiye bölünmektedir. Turizm geliştirme kooperatiflerinde ise karma bir özellik söz konusudur. Bu kooperatifler hem işyeri hem de konut özelliği taşımaktadırlar175.
1163 sayılı Kanunda 1988 yılında 3476 sayılı kanunla yapılan değişiklerde daha çok yapı kooperatifleri dikkate alınmıştır. Bu durumun 1163 sayılı Kanuna göre kurulan kooperatiflerin önemli bir bölümünün yapı kooperatifi olmasından kaynaklanmış olabi- leceği düşünülmektedir. 2010 yılında 5983 sayılı Kanunla yapılan en önemli değişiklik, o güne kadar ilgili Bakanlık olarak Gümrük ve Ticaret Bakanlığı’na (o zamanki adıyla
“Sanayi ve Ticaret Bakanlığı”) bağlı olan yapı kooperatiflerinin Çevre ve Şehircilik Bakanlığı’na (o zamanki adıyla “Bayındırlık ve İskân Bakanlığı”) bağlanması ve bu konuda gerekli düzenlemelerin yapılmasıyla ilgilidir176.
Haklarında özel kanun bulunan kooperatiflerde emredici kanun hükümlerinden sonra öncelikle özel kanun hükümlerinin uygulanması zorunludur. Ayrıca, sıra yönün- den bazı özel kanunlarda yol gösterici hükümler de yer almaktadır. Özel kanunlarda ve özel kanunlara dayanılarak hazırlanan ana sözleşmelerde hüküm bulunmayan hallerde sırasıyla 1163 sayılı Kanun ve bu kanunun 98. maddesindeki yollamayla anonim şirket- lerle ilgili TTK hükümleri uygulanmaktadır177. Yargıtay da bu doğrultuda kararlar ver- miş178 olup Yargıtay Hukuk Genel Kurulu (HGK) tarafından hakkında hüküm bulunma- yan ticarî işlerde mahkemenin ticarî örf ve âdete göre karar vermesi gerektiğine, hâki- min ticari örf ve âdeti re’sen aramakla yükümlü olduğuna, toplumda var olan bir kuralın ticarî anlamda örf ve âdet sayılabilmesi için ise bunların süreklilik ve zorunluluk ilkele- riyle objektif olarak değerlendirilmiş olması gerektiğine hükmedilmiştir179.
Genel hükümlere tâbi kooperatifler kapsamında yer alan yapı kooperatifleri ve iş- letme kooperatifleri ile bunların üst birliklerinin 1969 yılından itibaren kendi özel kanu- nu olmakla birlikte bu kooperatiflerin ve birliklerinin kuruluş, işleyiş ve denetimlerine ait görev ve hizmetlerini Gümrük ve Ticaret Bakanlığı yürütmektedir. 3 Haziran 2011 tarihli ve 635 sayılı KHK180’nin 33. maddesiyle yürürlükten kaldırılan 3143 sayılı Sa- nayi ve Ticaret Bakanlığının Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun’un 2/m maddesin- de: “Tarım ve Köy İşleri Bakanlığına bağlı tarımsal amaçlı kooperatifler, tarım kredi kooperatifleri ve birlikleri ile yapı kooperatifleri ve üst birlikleri hariç olmak üzere, tarım satış kooperatifleri ve birlikleri ile genel hükümlere tabi kooperatiflerin ve birlik- lerin kuruluş, işleyiş ve denetimlerine ait işlem ve hizmetleri yürütmek ” görevi adı ge- çen Bakanlığa verilmiştir.
176 REHBER, s.209-210. 177 ÖZMEN, s.31. 178 Yargıtay 11.HD., T. 04.04.1978, E. 1978/1081, K. 1978/1776, (KİBB). 179 Yargıtay HGK., T.23.10.1985, E.1984/4-436, K.1985/838, (KİBB). 180 RG., T.08.06.2011, No: 27958 Mük.
3 Haziran 2011 tarih ve 635 sayılı KHK’nin 33. maddesiyle bu Kanun yürürlükten kaldırılmış ve yerine 3 Haziran 2011 tarihinde “640 sayılı Gümrük ve Ticaret Bakanlığı- nın Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun Hükmünde Kararname”181 kabul edilmiştir. Bu KHK’nin 2/k maddesine göre; “Esnaf ve sanatkârlar ile kooperatifçiliğe ilişkin poli- tikaları, ilke ve hedefleri ilgili kuruluşlarla iş birliği yaparak belirlemek, stratejiler ge- liştirmek, sonuçları izlemek ve değerlendirmek”, aynı KHK’nin 2/l maddesine göre de “Şirketler, kooperatifler ve ticaret sicili memurlukları ile esnaf ve sanatkâr sicil kayıtla- rıyla ilgili hizmetleri yürütmek ve bunları denetlemek” Gümrük ve Ticaret Bakanlı- ğı’nın görevleri arasında sayılmaktadır. Ancak, “Kooperatifler Kanunu ile Bazı Kanun ve Kanun Hükmünde Kararnamelerde Değişiklik Yapılmasına Dair 5983 sayılı Ka- nun”182 4. maddesi hükmüyle 1163 sayılı Kanunun Ek 1. maddesi değiştirilmiş ve bah- sedilen tarihte yürürlükte bulunan bakanlıklara atıfta bulunulmuştur. Buna göre yapılmış olan düzenleme şöyledir;
“İlgili bakanlık deyiminden, bu kanun kapsamındaki tarımsal amaçlı kooperatif- ler ve üst kuruluşları için Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı, yapı kooperatifleri ve üst kuru- luşları için Bayındırlık ve İskân Bakanlığı ve diğer kooperatifler ve üst kuruluşlar için ise Sanayi ve Ticaret Bakanlığı anlaşılır.”
1163 sayılı Kanunda günümüz itibariyle hepsi revizyona uğramış ve isimleri de- ğiştirilmiş olan bu Bakanlıklara yapılan atıflar yeni Bakanlıklara yapılmış sayılmaktadır. Nitekim 640 sayılı KHK Geçici Madde 2/5 kapsamında bu durum şu şekilde ifade edil- miştir: “Mevzuatta Gümrük Müsteşarlığına ve Sanayi ve Ticaret Bakanlığının bu Kanun Hükmünde Kararname ile Gümrük ve Ticaret Bakanlığına devredilen birimlerinin görev ve yetkileri nedeniyle Sanayi ve Ticaret Bakanlığına yapılmış olan atıflar Gümrük ve Ticaret Bakanlığına yapılmış sayılır.” 1163 sayılı Kooperatifler Kanunu’nun 86 ile 92. maddeleri ilgili Bakanlığın görev ve yetkileri başlığı altında Gümrük ve Ticaret Bakan- lığı’nın görev ve yetkilerini Bakanlık temsilcileri ve kararlarının yürürlük şartını ana sözleşme hazırlanmasını, muhasebe usulü ve defterler teftiş ve denetleme ile görevlen- dirme maddelerini kapsamaktadır.
181 RG., T.08.06.2011, No:27958 Mük. 182 RG., T.13.06.2010, S.27610.