Sermaye Hareketleri

2002 yılının Ocak- Kasım döneminde net 1,8 milyar ABD dolan sermaye girişi

kaydedilmiştir.

2002 yılının Ocak-Kasım döneminde net olarak 1,8 milyar ABD doları sermaye girişi kaydedilmiştir. Bu dönemde uzun vadeli sermaye hareketleri ve doğrudan yatırımlarda giriş gözlenirken, kısa vadeli sermaye hareketlerinde çıkış meydana gelmiştir. T A B L O I I .3 .7 S E R M A Y E H A R E K E T L E R İN D E N S E Ç İ L M İ Ş K A L E M L E R (M ilyo n A B D d o la n ) 2001 Ocak-Kasım 2001 2002 Sermaye Hareketleri -14.198 -12.506 1.832 Doğrudan Yatırımlar 2.769 2.760 476 Portföy Yatırımları -4.515 -4.538 -826

Tahvil İhracı (Net) 96 -79 804

Menkul Değer (Net) -3.823 -3.871 412

Uzun Vadeli Sermaye -1.131 -918 2.315

Kredi Kullanımları 12.614 11.249 13.433

Kredi Ödemeleri -14.350 -12.659 -11.696

Kredi Mektuplu DTH (Net) 605 492 578

Kısa Vadeli Sennaye -11.321 -9.810 -133

Varlıklar (Net) -156 372 562

Sağlanan Krediler (Net) -9.728 -8.349 -550

Mevduatlar (Net) -1.437 -1.833 -145

Kaynak: TCMB.

2001 yılında yaşanan fmansal kriz ve dünya ekonomisindeki durgunluk nedeniyle, yurt içinde doğrudan yatırım amaçlı yabancı sermaye izinleri 2002 yılında yüzde 18,2 oranında azalarak 2,2 milyar ABD doları olmuştur. Yurt içinde yapılan doğrudan yatırım tutarı ise verilen yabancı serrmaye izinlerinin büyük

ölçüde altında kalmış ve Ocak-Kasım döneminde 565 milyon ABD doları düzeyinde gerçekleşmiştir. Yurt içindeki siyasi ve ekonomik belirsizliklerin yabancı yatırımcı güvenini olumsuz etkilemesi yatırımların verilen izinlerden düşük kalmasına neden olmaktadır. Diğer taraftan, firmalar 2001 yılındaki krizden sonra gerek yurt içindeki gerekse yurt dışındaki yatırım harcamalarım önemli ölçüde azaltmıştır. Nitekim, yerleşiklerin yurt dışında yaptıkları doğrudan yatırım miktarı Ocak-Kasım döneminde önceki yılın aynı dönemine göre yüzde 77,8 oranında azalarak net 89 milyon ABD doları olmuştur.

Makroekonomik göstergelerin 2002 yılında olumluya dönmesi nedeniyle yabancı yatırımcılar Türkiye’ye ait menkul kıymetlere ilgi göstermeye başlamıştır. Nitekim, yılın ilk onbir aylık döneminde Hazine tarafından yapılan tahvil ihraçlarından ötürü net 1,2 milyar ABD doları sermaye girişi olmuştur.

T A B L O II.3 .8 S E R M A YE H A R E K E T L E R İN İN S E K T Ö R E L D A Ğ IL IM I (M ilyo n A B D d o la n ) Ocak-Kasım 2001 ---200! 2002

Net Sermaye Girişi -14.198 -12.506 1.832

Genel Hükümet -1.878 -1.846 717

Tahvil İhracı 99 -76 1.243

Orta ve Uzun Vadeli -977 -770 -526

Kısa Vadeli -1.000 -1.000 0

Bankalar -8.773 -7.419 -1.780

Tahvil İhracı -3 -3 -439

Orta ve Uzun Vadeli -1.024 -860 -484

Kısa Vadeli -7.746 -6.556 -857

Özel Sektör -1.492 -1.372 3.031

Tahvil İhracı 0 0 0

Orta ve Uzun Vadeli 266 221 2.747

Kısa Vadeli -1.758 -1.593 284

Diğer -2.055 -1.869 -136

Menkul Değer (Yükümlülük) -3.823 -3.871 412

Doğrudan Yatırım (Yurt İçinde) 3.266 3.161 565

Diğer -1.498 -1.159 -1.113

Kaynak: TCMB.

Diğer taraftan, yurt dışı piyasalarda Türkiye ekonomisine ilişkin oluşan olumlu görünüm neticesinde Türk tahvilleri 2001 yılı Kasım ayından 2002 yılı Mayıs ayma kadar uluslararası piyasalarda değer kazanmaya başlamıştır. Söz

2002 yılının Ocak- Kasım döneminde, portföy yatırımları net 826 milyon ABD doları sermaye çıkışma yo! açmıştır.

kadar dört kez tahvil ihracı yoluyla borçlanma imkânı bulmuştur. Ayrıca, seçim tarihinin belirlenmesi ve seçim sonrasına ilişkin belirsizliklerin azalmasıyla birlikte, siyasi belirsizlik sürecinde önemli ölçüde yükselmiş olan ABD/Türkiye tahvil getiri farkı (spread) Ekim ayının ikinci yarısından itibaren yeniden gerilemeye başlamıştır (Grafik 1.3.1).

Hazine 2002 yılında 3,2 milyar ABD doları tutarında tahvil ihraç etmiştir.

Hazine, 2002 yılının ilk on bir aylık döneminde toplam 2,9 milyar ABD doları tutarında yeni ihraca karşılık, 1,6 milyar ABD doları tutarında tahvil geri ödemesinde bulunmuştur. Ayrıca, Aralık ayında da uluslararası piyasalardan tahvil ihracı yoluyla 400 milyon ABD doları borçlanmıştır.

G R A F İK 11.3.1

Y U R T D I Ş I P İY A S A L A R D A İ H R A Ç E D İL M İŞ T Ü R K T A H V İL L E R İN İN G E T İR İ F A R K I (S P R E A D )

(B a z P u a n )

Kaynak: JP Morgan.

Türkiye’de yerleşik kişilerin yurt dışında menkul kıymet satın almaları sonucunda on bir aylık dönemde net 2 milyar ABD doları sermaye çıkışı gözlenmiştir. Söz konusu sermaye çıkışının 1,4 milyar ABD doları tutarındaki kısmı, yerli bankaların yurt dışında menkul kıymet satın almasından kaynaklanmıştır.

Ocak-Kasım döneminde, net 2,3 milyar ABD doları tutarında uzun vadeli sermaye girişi gerçekleşmiştir. Bankacılık dışı özel sektör Ocak-Kasım döneminde toplam 10,4 milyar ABD doları uzun vadeli kredi sağlamıştır. Geri ödemeler düşüldüğünde, bankacılık dışı özel sektör bu dönemde sağladığı uzun vadeli net kredi tutarı 2,7 milyar ABD doları olmuştur.

Genel hükümet, Ocak-Kasım döneminde, 878 milyon ABD doları Dünya Bankası’ndan olmak üzere, toplam 2,1 milyar ABD doları tutarında uzun vadeli kredi kullanmıştır. Genel hükümet aynı dönemde toplam 2,6 milyar ABD doları uzun vadeli kredi geri ödemesinde bulunmuştur.

Yuıt dışında çalışan Türk vatandaşlarının Merkez Bankası’nda açtıkları kredi mektuplu döviz tevdiat hesaplarına ilişkin faiz oranları, uluslararası faiz oranlarındaki gelişmelere paralel olarak, 2002 yılının ilk yarısında üç kez indirilmiştir. Faiz oranlarındaki düşüşün de etkisiyle yılın ilk yarısında söz konusu hesaplara kaydedilen giriş tutarı, yılın ikinci yarısmdakine kıyasla daha düşük düzeyde kalmıştır. Böylelikle. Ocak-Kasım döneminde bir yıldan uzun vadeli kredi mektuplu döviz tevdiat hesaplan stoku önceki yılın sonuna göre 578 milyon ABD doları artış kaydetmiştir.

Merkez Bankası 24 Ekim 2001 tarihinde yaptığı değişiklikle süper döviz hesaplarının bir yıl vadeli olarak da açılabilmesine imkân tanımıştır. Söz konusu değişikliğin etkisi 2001 yılı Kasım ayından itibaren görülmeye başlanmıştır. Ocak- Kasım döneminde kısa vadeli kredi mektuplu döviz tevdiat hesaplarına net 708 milyon ABD doları giriş kaydedilmiştir.

Ocak-Kasım döneminde, net 2,3 milyar ABD doları tutarında uzun vadeli sermaye girişi gerçekleşmiştir. 2002 yılı Ocak- Kasım döneminde ıızıııı vadeli kredi mektuplu DTH'lar 57S milyon ABD dolan, kısa vadeli kredi mektuplu DTH'lar ise 708 milyon ABD doları artmıştır.

Ocak-Kasım döneminde net 133 milyon ABD doları kısa vadeli sermaye çıkışı gözlenmiştir. Söz konusu dönemde bankaların yabancı bankalardaki döviz rezervlerini azaltmış olmalarından ötürü 940 milyon ABD doları tutarında giriş kaydedilmiştir.

Ocak-Kasım döneminde net 133 milyon ABD doları kısa vadeli sermaye çıkışı, gözlenmiştir.

2001 yılındaki krizin de etkisiyle önceki yıllarda sağlamış olduğu sendikasyon kredilerini yenilemekte zorlanan bankacılık sektörü 2001 yılında net olarak 7,1 milyar ABD doları geri ödemede bulumnuştur. Bankalar döviz açık pozisyonlarını genişletmemek amacıyla yurt dışından kullandıkları sendikasyon kredileri tutarını 2002 yılında önemli ölçüde azaltmıştır. Ayrıca, yurt içinde gerek kurumsal gerekse bireysel kredi talebinin yeterli düzeye ulaşmaması nedeniyle bankaların kaynak ihtiyacının sınırlı düzeyde kalması da bu gelişmeyi etkilemiştir. Ocak-Kasım döneminde bankacılık sektörü net 938 milyon ABD doları kısa vadeli kredi geri ödemesinde bulunmuştur.

Ocak-Kasım döneminde bankacılık dışı özel sektörün dış ticaretin finansmanı amacıyla kullandığı kısa vadeli ticari krediler, dış ticaret hacmindeki genişlemenin de etkisiyle önceki yıla göre artmıştır (Grafik II.3.2). Söz konusu sektör bu dönemde net 933 milyon ABD doları kısa vadeli ticari kredi kullanmış, diğer

taraftan aynı dönemde net 649 milyon ABD doları kısa vadeli döviz kredisi geri ödemiştir.

Merkez Bankası Kanunu’nda yapılan değişikliklerle Merkez Bankası’mn Hâzineye doğrudan kredi açması veya Hâzinenin ihraç ettiği menkul kıymetleri birincil piyasada satın alması yasaklanmıştır. Bundan ötürü, Merkez Bankası IMF kredilerinin bütçenin finansmanı amacıyla Hâzineye kullandırılmasına aracılık etmeyi bırakmış olup, 2002 yılı başından itibaren IMF kredileri doğrudan Hâzinenin hesabına kaydedilmeye başlanmıştır.

G R A F İK II.3 .2

Ö Z E L S E K T Ö R Ü N U Z U N VE K IS A V A D E L İ T İC A R İ K R E D İ K U L L A N IM I İ L E İT H A L A T

(Ü ç A ylık , M ily a r A B D d o la rı)

O O O ' - O O O r - O O O - ' - O O O

Kredi (Sol Ekse n )- - - - ithalat C İF (Sağ Eksen)

Kaynak: TCMB. 2002 yılında net 6,4 milyar ABD doları tutarında IMF kredisi kullanılmıştır.

Bu çerçevede, IMF ile 2002 yılı başında yapılan stand-by anlaşması uyarınca, Şubat ayında 9,1 milyar ABD dolan, Nisan ayında 1,1 milyar ABD doları, Temmuz ayında 1,2 milyar ABD doları ve Ağustos ayında 1,1 milyar ABD doları olmak üzere, 2002 yılında toplam 12,5 milyar ABD doları tutarında kredi Hazine hesaplarına girmiştir.

7 Şubat 2002 tarihinde, stand-by anlaşması hükümleri uyarınca, önceden alınmış ve vadeleri 2002 ve 2003 yıllarında gelecek olan toplam 6,1 milyar ABD doları karşılığı krediler Merkez Bankası’nca erken itfa edilmiştir. Böylece, Merkez Bankası’mn önceki yıllarda IMF’den almış olduğu krediler, yaklaşık 14,0 milyar

ABD dolarından, 7,8 milyar ABD dolarına gerilemiştir. Kullanılan IMF kredileri ve Nisan-Haziran dönemindeki programlı döviz alım ihalelerinde satın alman toplam 795 milyon ABD doları döviz nedeniyle Merkez Bankası’nın döviz rezervleri 2001 yılı sonundaki 18,7 milyar ABD doları düzeyinden 2002 yılı sonunda 26,7 milyar ABD doları düzeyine yükselmiştir.

II.3.4. Dış Borçlar

2001 yılı sonunda 115,2 milyar ABD doları düzeyinde olan toplam dış borç stoku, 2002 yılı ilk dokuz ayında yüzde 10,7 oranında artarak 127,5 milyar ABD dolarına ulaşmıştır. Bu dönemde orta ve uzun vadeli dış borçlar yüzde 14,6 oranında artmış, kısa vadeli dış borçlar ise yüzde 13,4 oranında gerilemiştir (Tablo 11.3.9).

Dış borç stokıı 2002 yılının ilk dokuz ayında 2001 yılı sonuna göre yüzde 10,7 oranında artış göstermiştir.

Orta ve uzun vadeli dış borç stoku 2002 yılı Eylül ayı itibarıyla 113,4 milyar ABD dolarına ulaşmıştır. Bu artışta büyük bölümünü IMF tarafından serbest bırakılan kredi dilimlerinin oluşturduğu uluslararası kuruluşlara olan dış borçlardaki artış etkili olmuştur. Bu dönemde Merkez Bankası dahil kamu sektörü dış borç stoku yüzde 17,2 oranında artarken, özel sektör orta ve uzun vadeli dış borç stoku fınansal olmayan kuruluşların borçlarına bağlı olarak yüzde 8,4 oranında yükselmiştir. Diğer taraftan, 2002 yılında net dış borç geri ödemesi nedeniyle ticari bankalar kısa vadeli dış borç stoklarını yüzde 28,7 oranında azaltmıştır. T A B L O II. 3 .9 D IŞ B O R Ç S T O K U VE V A D E Y A P IS I (M ily a r A B D d oları) 1999 2 0 0 0 2001 2002-1 2002-11 2002-111 Dış Borç Stoku 103,0 119,7 115,2 117,6 125,7 127,5

Kısa Vadeli Borçlar 22,9 28,3 16,2 14,5 15,3 14,1

Genel Hükümet 0 ,0 1,0 0 ,0 0 ,0 0 ,0 0 ,0

TCMB 0,7 0,7 0 ,6 0 ,6 0 ,6 0,5

Ticari Bankalar 13,2 16,9 8,0 6,9 7,0 5,7

Diğer Sektörler 9,1 9,7 7,7 7,0 7,7 7,9

Orta-Uzun Vadeli Borçlar 80,1 91,4 98,9 103,1 110,4 113,4

Kamu Sektörü 42,4 48,8 46,3 55,6 59,5 61,7 TCMB 10,3 13,4 23,8 17,8 19,8 20,4 Özel Sektör 27,4 29,2 28,9 29,7 31,1 31,3 Finansal 7,5 7,6 5,5 5,6 5,6 5,3 Finansal Olmayan 19,9 2 1 ,6 23,5 24,1 25,5 26,0 Dış Borç Stoku/GSMH 55,3 59,4 80,0 79,9 79,4 76,0

Dış borç stokunun döviz cinslerine göre dağılımında vade ayırımına göre farklılıklar görülmektedir. Orta ve uzun vadeli dış borç stokunun yüzde 45,8’ini ABD doları, yüzde 29,3’ünü euro cinsinden borçlanmalar oluştururken, kısa vadeli dış borç stokunun yüzde 60,3’ünü ABD doları, yüzde 35,2’sini ise euro cinsinden borçlanmalar oluşturmaktadır. Diğer taraftan Özel Çekme Hakları özellikle orta ve uzun vadeli dış borçlanmalarda önemli yer tutmaktadır.

Çapraz kur değişimlerinin etkisinden arındırıldığında dış borç stokundaki artışın 11,3 milyar ABD doları olduğu görülmektedir.

Döviz kompozisyonu ve miktarlara bağlı olarak çapraz kurlardaki değişimler dış borç stokunun ABD doları karşılığı değerini etkilemektedir. 2002 yılında euro, ABD doları karşısında yüzde 18,3 civarında değer kazanmıştır. Bunun sonucunda parite etkisi, ABD doları cinsinden hesaplanan dış borcu artırıcı yönde etki yapmıştır. ABD doları karşısındaki çapraz kur değişimleri euro dışındaki diğer döviz cinslerinde de dış borç stokunun ABD doları karşılığını artırıcı yönde gelişmiştir. Çapraz kur değişiminin 1 milyar ABD doları tutarındaki artırıcı etkisi arındırıldığında dış borç stokundaki değişimin 11,3 milyar ABD doları artış yönünde olduğu görülmektedir (Tablo II.3.10). Çapraz kurdaki söz konusu artırıcı etki kısa vadeli dış borçlarda 669 milyon ABD doları, orta ve uzun vadeli dış borçlarda ise 335 milyon ABD dolarıdır.

T A B L O 1 1 3 .1 0 D Ö VİZ K O M P O Z İS Y O N U İT İB A R İY L E D /Ş B O R Ç S T O K U N A P A R İT E E T K İ S İ a> (M ilyo n A B D d o la rı) 2001 Dış Borç Stoku 2001 2 0 0 2

Yıl Sonu Eylül Sonu

Kuru ile Kuru ile

(A) (B) 2002 Eylül 2 0 0 2 Eylül Sonu Kuru ile (C) Kur Farkı (B-A=D) Nominal Hareket (C-A=E) Parite Etkisinden Arındırılmış Hareket (E-D=F) ABD doları 58.832 58.832 60.459 0 1.627 1.627 Alman Markı 3.578 3.917 29 339 -3.549 -3.888 Euro 31.261 31.925 38.180 664 6.919 6.255 O. Çekme Hakları 14.106 14.020 21.420 -8 6 7.314 7.400 İsviçre Frangı 629 682 689 53 60 7 İngiliz Sterlini 738 757 739 19 1 -18 Japon Yeni 5.185 5.154 5.088 -31 -97 -6 6 Fransız Frangı 91 101 84 10 -7 -17 Hollanda Florini 34 38 15 4 -19 -23

Diğer (ABD doları) 732 763 775 31 43 12

TOPLAM 115.186 116.190 127.477 1.004 12.291 11.287

Kaynak: TCMB, HM.

(1) (A) 2001 yıl sonu dış borç stoku, 2001 yıl sonu kuru ile; (B) 2001 yıl sonu dış borç stoku, 2002 yılı Eylül ayı sonu kuru ile; (C) 2002 yılı Eylül ayı dış borç stoku, 2002 Eylül ayı sonu kuru ile; (D) 2001 yıl sonu dış borç stokunun, 2001 yıl sonu kuru ile hesaplanan tutarı ile, 2002 Eylül ayı sonu kuru ile hesaplanan tutarı arasındaki farktır; (E) 2001 yılı dış borç stoku rakamı ile 2002 Eylül ayı dış borç stoku rakamı arasındaki farktır; (F) Nominal hareket ile kur farkı arasındaki farktır.

Ülkenin borç ödeme kapasitesine ilişkin önemli bir gösterge olan ve dış borç anapara ve faiz ödemelerinin döviz gelirlerine oranı olarak hesaplanan dış borç servisi oranında 2002 yılında diğer görünmeyen gelirler ve işçi gelirlerindeki azalma ve IMF geri ödemelerindeki yükselme nedeniyle önemli oranda artış gözlenmiştir. Buna göre 2001 yılı sonunda yüzde 43,4 olan dış borç servisi oranı 2002 yılı Kasım ayı sonunda yüzde 47,2 düzeyinde gerçekleşmiştir (Tablo II.3.11).

T A B L O I I .3 .11 D I Ş B O R Ç S E R V İS İ O R A N I (M ilyo n A B D d o la n ) 1999 2 0 0 0 2001 Kasım 2002 Dış Borç Servisi 18.316 21.937 24.623 25.714 -Anapara*11 1 2.866 15.638 17.489 19.915 -Faiz 5.450 6.299 7.134 5.799

Toplam Döviz Gelirleri 52.886 58.998 56.790 54.435

-İhracat*2’ 29.325 31.667 35.258 36.303

-Diğer Mal ve Hizmet Gelirleri 18.748 22.320 17.936 15.369

-Karşılıksız Transferler (Özel) 4.813 5.011 3.596 2.763

Dış Borç Servisi Oranı (%) 34,63 37,18 43,36 47,24

Kaynak: TCMB, HM.

(1) Tahvil ihracı yoluyla sağlanan krediler ve IMF geri ödemeleri dahil. (2) Bavul ticareti ve transit ticaret dahil.

Likidite durumu için önemli bir gösterge olan brüt rezervler ile kısa vadeli borçlar farkı 2002 yılının her üç çeyreğinde de yükselmiştir. Bankaların yoğun kısa vadeli dış borç geri ödemeleri gerçekleştinnesi ve Merkez Bankası döviz rezervlerinin artması, brüt rezervler ile kısa vadeli borçlar farkının artmasında belirleyici olmuştur (Tablo II.3.12).

T A B L O 1 1 3 .1 2 B R Ü T R E Z E R V L E R İ L E K ISA V A D E L İ B O R Ç L A R (K V B ) F A R K I m (M ilyon A B D d oları) 1999 2 0 0 0 2001 2002-1 2002-11 2002-111 Brüt Döviz Rez. - KVB 9.825 5.878 12.939 14.210 15.669 20.163 Merkez Bankası 22.491 21.519 18.197 19.767 21.667 24.593 Bankalar -3.603 -5.893 2.395 1.475 1682 3466 Diğer Sektörler(2) -9.063 -9.748 -7.654 -7.031 -7.681 -7.896 Brüt Rez.(3) - KVB 10.836 5.884 13.791 15.243 16.703 21.195 Kaynak: TCMB.

( ! ) (- ) işareti açığı göstermektedir.

II.4. FİYATLAR