Döviz ve Efektif İşlemleri

2002 yılında, döviz ve efektif piyasalarında toplam 69,8 milyar ABD doları karşılığı işlem yapılmış, bunun yüzde 85,2’si döviz depo piyasasında, yüzde 8,3’ü döviz efektif piyasasında ve yüzde 4,6'sı da Türk lirası-döviz piyasasında gerçekleşmiştir (Tablo II.2.7).

T A B L O I I I .2 .7 2 0 0 2 Y IL IN D A D Ö V İ Z ve E F E K T İF P İY A S A L A R I İ Ş L E M H A C İM L E R İ (M ilyon A B D d oları) 2002 yılında, döviz ve efektif piyasalarında toplam 69,8 milyar ABD doları karşılığı işlem yapılmıştır.

ABD dolan cinsinden işlemler

Diğer yabancı para cinsinden

işlemler

Toplam ^{Toplam işlemlerdeki payı}

(yüzde) TL Döviz 3.153,5 46,7 3.200,1 4,58 TL Efektif 239,2 52,8 292,0 0,42 Döviz Efektif 3727,6 2.056,3 5.783,9 8,28 Döviz Döviz - 770,7 770,7 1,10 Efektif Efektif 79,3 203,9 283,2 0,41 Döviz Depo 52.528,0 6.993,7 59.521,7 85,21 Toplam 59.727,6 10.124,1 69.851,6 1 0 0 ,0 0 Kaynak: TCMB.

2002 yılında dalgalı kur rejim uygulamasına devam edilmiştir.

Merkez Bankası, 2002 yılında 2001 yılı Şubat ayında uygulamaya konulan dalgalı kur rejimi uygulamasına devam etmiştir. Merkez Bankası’nm döviz kuruna ilişkin herhangi bir hedefi ve taahhüdünün olmadığı bu rejim çerçevesinde, döviz kuru seviyesi piyasalarda arz ve talebe bağlı olarak belirlenmiştir. Merkez Bankası sadece kısa dönemli aşırı dalgalanmalarda müdahale edebileceğini ve bu müdahalelerin de kurların uzun dönem değerini etkilemeyeceğini açıklamıştır. Nitekim, Merkez Bankası, belirli bir kur hedefi olmadığını, aşağı ve yukarı yönlü dalgalanmalara aynı şekilde tepki verebileceğini 2002 yılında sınırlı miktarlarla gerçekleştirdiği üç müdahalesiyle göstermiştir.

Merkez Bankası gösterge kurunu belirlemeye ilişkin prosedürü 1 Nisan 2002 tarihinde değiştirnüştir. Dalgalı kur rejiminin uygulanmaya başlamasından sonra, Merkez Bankası gösterge kurunu piyasalarda saat 15:30 itibarıyla ABD doları karşılığında Türk lirası kotasyon veren bankaların alış-satış ortalamalarının ortalamasını alarak belirlemeye başlamış, diğer döviz kurlarının gösterge değerlerini de çapraz paritelerle belirlemişti. 1 Nisan 2002 tarihinden itibaren ise gösterge alış kurların belirlenmesinde saat 10:30’dan 15:30’a kadar olan altı ölçümün (10:30, 11:30, 12:30, 13:30, 14:30 ve 15:30) aritmetik ortalaması esas alınmaya başlanmıştır. Bu saatlerdeki ölçümler o sırada ABD doları karşılığı Türk lirası kotasyon veren bankaların alış satış ortalamalarının ortalamalarıdır. Diğer gösterge kurlarda, yine ölçüm yapılan saatlerde tespit edilen çapraz paritelerin ortalamaları alınarak belirlenmektedir.

2002 yılı Nisan ayı başından itibaren döviz alım ihalesi uygulamasına başlanmıştır.

Merkez Bankası 2002 yılı ilk çeyreğinde döviz piyasalarında istikrarın sağlanmış olmasını, o dönemde ters para ikamesine ilişkin gözlenen güçlü sinyalleri ve güçlü bir döviz rezervi pozisyonunun Merkez Bankası politikalarına ve ekonomik programa ilişkin güveni artıracağını göz önünde bulundurarak, Nisan ayı başından itibaren döviz alım ihalesi uygulamasına başlamıştır. Bu uygulama herhangi bir döviz kuru veya rezerv seviyesi hedefi içermemiştir.

Bu ihalelerde çoklu fiyat yöntemi uygulanmış ve ihalede işlem gerçekleştirilebilecek en yüksek fiyat seviyesi kamuoyuna duyurulan esaslar çerçevesinde her ihale öncesi açıklanmıştır. Nisan ayı başından Haziran ayı sonuna kadar ABD piyasalarının tatil olduğu iş günleri ve yarım iş günleri dışında her iş gününde ihale açılmıştır. Nisan ayındaki ihalelerde maksimum alım tutarı 20 milyon ABD dolarıyla sınırlandırılmış ve açılan ihalede az teklif gelmesi nedeniyle alımı yapılamayan miktar diğer ihalelerde alınmamıştır. Mayıs ve Haziran aylarında bu uygulamaya devam edilmiş, ancak yetersiz teklif nedeniyle alınamayan tutarın sonraki günlere devretmesi ve bir günde maksimum 40 milyon

ABD doları alınabilmesine ilişkin ek düzenlemeler yapılmıştır. Bunun yanı sıra Haziran ayında, Mayıs ayında alımı yapılamayan miktarın alınmayacağı açıklanmıştır.

Döviz alım ihaleleriyle Nisan ayında 280 milyon ABD doları, Mayıs ayında 242 milyon ABD doları ve Haziran ayında 273 milyon ABD doları alınmıştır. Merkez Bankası, Haziran ayı sonunda piyasalarda yaşanan gelişmeleri, döviz piyasası işlem hacminde zaman zaman gözlenen daralma ve buna bağlı olarak döviz fiyatlarının sağlıksız şekilde oluşmasını ve ters para ikamesi sürecinde geçici olduğu düşünülen duraklamayı göz önüne alarak, Temmuz ayı başından itibaren programlı döviz alım ihalelerine geçici bir süre için ara vermiş, 2002 yılının kalan döneminde de döviz alım ihaleleri yapılmamıştır.

2002 yılında Merkez Bankası 'nın Döviz ve Efektif Piyasaları iıdaki aracılık faaliyeti aşanuıh olarak son bulmuştur.

2002 yılında sıkı para ve iddialı faiz dışı fazla hedefleri içeren maliye politikalarına dayalı ekonomik program izlenmeye çalışılırken, talep yetersizliğinin de hüküm sürmesi güçlü cari işlemler dengesini beraberinde getirmiştir. Bunun yanı sıra, özellikle uluslararası kuruluşlardan sağlanan dış fınansal destek ödemeler dengesindeki güçlü durumu destekleyici nitelikte olmuştur. Bu şartlar altında Türk lirası cinsinden varlıklara olan talep artmış ve 2001 yılının son dönemlerinde başlayan Türk lirasının güçlenmesi eğilimi, 2002 yılının ilk dört ayında da devam etmiştir. Yine bu dönemde döviz kurundaki dalgalanma göreli olarak azalmıştır (Grafik III.2.1, 2). Mayıs ayı başlarından itibaren genellikle siyasi belirsizliklere bağlı olarak ve makroekonomik temellerle bağdaşmayan bir şekilde döviz kurunda bir yükselme ve dalgalanma yaşanmıştır. Temmuz ayı sonuna kadar süren bu dönemde, Merkez Bankası döviz kurundaki dalgalanmanın aşırı olduğu düşüncesiyle 11 Temmuz’da, piyasalara sınırlı bir müdahalede bulunmuştur.

Merkez Bankası 2 Ocak 2002 tarihinde Döviz ve Efektif Piyasalarımdaki aracılık faaliyetine aşamalı olarak son vereceğini açıklamıştır. Bu uygulamayla, işlem risklerinin piyasa katılımcıları tarafından üstlenilmesi piyasalarda risk algılamalarının tam olarak yansıtıldığı fiyatların oluşması hedeflenmiştir. Bu çerçevede, Merkez Bankası Döviz ve Efektif Piyasaları’nda Türk lirası Depo Karşılığı Döviz Depo Piyasası ve Türk lirası Karşılığı Vadeli Döviz Alım-Satım Piyasası'nda 1 Mart’ta, Türk lirası Karşılığı Efektif Alım-Satım Piyasası’nda 1 Temmuz’da, Türk lirası Karşılığı Döviz Alım-Satım Piyasası’nda 2 Eylül 2002’de olmak üzere aracılık faaliyetine son vermiştir. Döviz Depoları Piyasası’nda da 1 Temmuz- 2 Aralık döneminde bankaların Merkez Bankası aracılığıyla diğer bankalardan borç alabilme limiti aşamalı olarak sıfırlanmıştır. Kamu bankaları ise söz konusu uygulamanın dışında tutulmuştur.

Kamuoyuna açık bir şekilde duyurulduğu üzere, Merkez Bankası bu müdahaleyle herhangi bir kur seviyesi hedeflememiş, sadece döviz piyasalarında işlem hacminin sınırlı bir düzeyde gerçekleştiği bir ortamda dalgalanmanın azaltılması amacıyla müdahalede bulunmuştur.

G R A F İK III.2 .1

D Ö V İ Z K U R U N D A K İ O Y N A K L IK (A B D dola rı, D e ğ irim K a tsa y ısı, Y üzde)

Ocak Mart Mayıs Temmuz Eylül Kasım

2 00 2 2 0 0 2 2 0 0 2 2 00 2 2 0 0 2 2 0 0 2 Kaynak: TCMB. G R A F İK III.2 .2 D Ö V İ Z K U R U (A B D d o la n ) 1.750.000 1.700.000 1.650.000 1.600.000 1.550.000 1.500.000­ 1.450.000 1.400.000­ 1.350.000­ 1.300.000 1.250.000 -t™ CN CNJ CN CN CN CN CN CN CN CN CN CN CN CN CN CN CN O O O O o O O o O O o CD O O O O O O O O o o o O CD o O o o o o O O O CN CN CN CN CN CN CN CN CN CN CN CN CN CN CN CN CN CN CO CO NT iri CO CO CO CO C D Ö Ö t— CNİ O O O o O O o O O o o O O ■*“ T-CNİ CO CO 00 C D CJ) CO CO Nf iri iri CO r- co ö Ö CO O Kaynak: TCMB. CN o CN T--- O CN o CN o co CN

Ağustos ayında piyasalarda göreli istikrarın sağlanması döviz kurunda da dalgalanmaların azalmasına neden olmuştur. Eylül ayı içerisinde de kurlarda dalgalanma gözlenmişse de; bu sınırlı düzeyde kalmış ve Ekim ayından itibaren piyasalar tekrar istikrar kazanmıştır. Seçim sonrasında Türk lirasında güçlenme eğilimi gözlenmiştir. Özellikle bayram öncesi dönemde Türk lirası likidite ihtiyacı nedeniyle aşağı yönlü önemli ölçüde dalgalanma gözlenmiş ve Merkez Bankası 2 Aralık tarihinde piyasalara alım yönlü müdahalede bulunmuştur. Merkez Bankası’nm kamuoyuna duyurduğu gibi bu müdahalede de herhangi bir kur seviyesi amaçlanmamıştır. Aralık ayı sonlarına doğru iç ve dış gelişmeler sonucunda Türk lirasında yukarı yönlü aşırı dalgalanmalar gözlenmiş ve Merkez Bankası piyasalara satış yönlü müdahalede bulunmuştur. 2002 yılında ABD doları 2002 yılında Türk lirasına karşı yüzde 13,8 oranında değerlenirken, euro da aynı dönemde euro/ABD doları parkesinin euro lehine gelişmesi sonucu Türk lirasına karşı yüzde 31,8 oranında değer kazanmıştır.

IV