Merkez Bankası Bilançosu

2002 yılında da Stand-by anlaşması çerçevesinde düzenlenmiş Merkez Bankası bilanço kalemleri ile ilgili performans kriterlerinin ve gösterge niteliğindeki değerlerin tespit edilmesi uygulamasına devam edilmiştir. Bilindiği gibi, 18 Ocak 2002 tarihli Niyet Mektubumda, Stand-by anlaşması ile belirlenen bilanço kalemlerinden Para Tabanı ve Net Uluslararası Rezervler için performans kriterleri belirlenmiş. Net İç Varlıklar için gösterge niteliğinde hedefler konmuştur. Aralık ayı sonu itibarıyla, belirlenen bu hedefler tutturulmuştur (Tablo III. 1.1).

2002 yılında bilançodaki gelişmeler izlenirken, ekonomik gelişmelerin yanında bilançonun yapısında meydana gelen değişikliklerin de gözönüne alınması gerekmektedir. Bu çerçevede, ilk sırada Merkez Bankası Kanunu’nda 25 Nisan 2001 tarihinde yapılan düzenleme ile Merkez BankasTnm menkul kıymet potföyünde ortaya çıkacak hareketlerin izlenebilmesini sağlamak amacıyla bilanço büyüklüklerinde yapılan değişiklikler gelmektedir. 2002 yılı Şubat ayı başında Hâzinemin Stand-by kredilerini kullanarak Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu (TMSF)’ndaki bankalara daha önce ihraç etmiş olduğu Devlet İç Borçlanma Senetleri (DİBS)’ni erken itfa etmesi de bilanço üzerinde etkili olmuştur. Son olarak. Mayıs ayında, Merkez Bankası ve Hazine arasındaki dönem kârının aktarılmasına ilişkin protokol, zorunlu karşılık ve disponibilité uygulamasına ilişkin yeni düzenlemeler ve Merkez Bankası fınansal raporlamalarının uluslararası muhasebe standartlarına uyumu kapsamında bilançoda yapılan değişiklikler, yıl içinde bilançodaki hareketleri belirleyen belli başlı diğer unsurlar olarak göze çarpmaktadır.

Bilançonun temel büyüklüklerinin 2002 yılı içinde göstermiş olduğu değişimler şu şekilde özetlenebilir:

2002 yılı sonunda Merkez Bankası bilançosunun pasif tarafını oluşturan Para Tabanı bir önceki yıl sonuna göre yüzde 33,6 oranında artış göstermiştir. Para Tabanının yaklaşık yüzde 70'ini oluşturan Emisyon alt kalemi yüzde 44,5 artışla Para Tabanı artışına en fazla katkıyı sağlamıştır. Diğer alt kalemlerden, yapısı gereği dalgalı bir yapı gösteren Serbest Tevdiat alt kalemi yüzde 25,3 artış gösterirken, Zorunlu Karşılıklar kalemi yüzde 2,8 oranında artmıştır (Grafik m. ı . i) .

Yıl boyunca Para Tabanındaki hareketler büyük ölçüde Emisyon alt kalemindeki değişimler tarafından belirlenmiştir. Haziran ayından itibaren ise 10

Yıl bovııııca Para Tabanındaki hareketler biiyiik ölçüde Emisyon alt

ve Disponibilité uygulamasına ilişkin yeni düzenlemeler de Zorunlu Karşılıklar ve Serbest Tevdiat kalemleri yoluyla Para Tabanı büyüklüğünün dalgalanması üzerinde etkili olmuştur. Mevduat ve diğer pasifler arasındaki ayrımın kaldırılması, ortalamaya esas alman kapsamın genişletilmesi ve tesis süresinin bir haftadan iki haftaya çıkarılması şeklinde özetlenebilecek yeni uygulama, geçici likidite dengesizliklerinin, bankacılık sisteminin kendi kaynakları ile karşılanmasına daha fazla olanak sağlayarak, daha esnek bir likidite yönetimine izin vermiştir. Aynı dönemde, ekonomik aktivitede gözlenen canlanma ile birlikte para talebinin artmasına bağlı olarak Para Tabanı seviyesi yükselmiştir.

G R A F İK III. 1.1

P A R A T A B A N I VE A L T K A L E M L E R İ (T rilyo n TL)

■ Para Tabanı İD Emisyon □ T L Zorunlu K a rşılık la r H Serbest Tevdia

Kaynak: TCMB.

Emisyon kaleminin ay ortalarında maaş ödemeleri ve dini bayram tatilleri öncesindeki nakit talebi nedeniyle bir artış gösterdiği ve söz konusu dönem sonlarında emisyon dönüşlerine bağlı olarak daraldığı bilinmektedir. Öte yandan 2002 yılı son dönemlerinde, emisyon üzerinde, özellikle yaşanan siyasi değişikliğe bağlı olarak, piyasalarda gelişen istikrar ortamının ve enflasyonun düşme trendini devam ettirmesinin etkisiyle yaşanan para talebi artışının da etkili olduğu gözlenmiştir.

Bilançonun aktif tarafını oluşturan önemli kalemlerden Net İç Varlıklardaki gelişmelere geçmeden önce, Merkez Bankası Kanunu’nda 25 Nisan 2001 tarihinde yapılan değişikliğin etkilerini belirtmekte fayda vardır. Bu değişiklik ile Merkez

Bankasfnın kamu kurum ve kuruluşlarına avans vermesi ve kredi kullandırması uygulamasına son verilirken, Kanun’un geçici 2. maddesi çerçevesinde 5 Kasım 2001 tarihinden sonra Merkez Bankası’nın Hazine’nin ihraç ettiği borçlanma araçlarını birincil piyasadan satın alamayacağı belirtilmişti. Bu nedenle, 5 Kasım tarihinden sonra Merkez Bankası’nın menkul kıymet potfoyünde ortaya çıkacak hareketlerin izlenebilmesini sağlamak amacıyla, analitik bilanço kalemlerinde bir takım tanım değişiklikleri yapılmıştır. Bu çerçevede, Net İç Varlıklar hesabının alt kalemi “Kamuya Açılan Nakit Krediler” hesabı “Hazine Borçları” olarak değiştirilmişitir. Hazine Borçları hesabının altında yer alan 5 Kasım 2001 öncesi DİBS alt kalemi bu tarih ¿incesinde büyük ölçüde Merkez Bankası'nm bankacılık sisteminin yeniden yapılandırılması çerçevesinde yapmış olduğu doğrudan alımlar nedeniyle hareket göstermiştir. Bu hesap, bu tarihten sonra temel olarak ters repo işlemleri ve dövize endeksli DİBS’lere ilişkin kur farkları nedeniyle değişim göstermiştir.

Net İç Varlıklar hesabında ilk önemli gelişme. Şubat ayının ilk günlerinde yaşanmıştır. 7 Şubat 2002 tarihinde, daha önceden IMF kredisinin Hazine’ye kullandırılmasını sağlamak amacıyla alınan DİBS'lerin Hazine tarafından erken itfa edilmesi sonucunda, Net İç Varlıklar hesabı alt kalemi Hazine Borçları hesabındaki düşüşle, Net İç Varlıklar hesabında 12.130 trilyon Türk lirası tutarında bir daralma görülmüştür. İkinci önemli gelişme ise 10 Mayıs 2002 tarihinde Hazine ile Merkez Bankası arasında yapılan kâr payı aktarım protokolü çerçevesinde, Hazine Borçlarının alt kalemlerinden Menkul Değerler Cüzdanı kaleminde meydana gelen azalmadan kaynaklanmıştır. Bu protokol uyarınca Merkez BankasTnın 2001 yılı dönem kârından Hazine’ye aktarılması gereken tutar, 10 Mayıs 2002 tarihinde, daha önce Hazine tarafından TCMB’na ihraç edilmiş bulunan DİBS’nin kupon ödemeleri ve anapara erken itfaları için kullanılmıştır. Ancak, bu işlemler sonunda TCMB bilançosunun aktifinde yer alan Menkul Değerler Cüzdanındaki azalmaya karşılık pasifte yer alan TCMB Kârı azaldığı için Net İç Varlıklar üzerindeki etki dengelenmiştir. Bu çerçevede, büyük ölçüde Merkez Bankası Kâr/Zararından oluşan Diğer kalemi mutlak değer olarak azalmış, 9 Mayıs’ta -9.216 trilyon Türk lirası değerinde iken 10 Mayıs’ta -6.756 trilyon Türk lirası olarak gerçekleşmiştir. Yılın son dönemlerindeki döviz kurlarında ve DİBS faiz oranlarında yüksek oranlı değişimler, yüksek düzeyde dalgalanmaları beraberinde getirirken, söz konusu kalemin büyüklüğü de yıl sonu itibarıyla -7.257 trilyon Türk lirası olarak gerçekleşmiştir. Yılın geri kalanında ise, Net İç Varlıklar hesabı, daha çok Hazine’nin borçlanma işlemleri, dönemsel likidite dalgalanmaları ve buna bağlı olarak TCMB’nm gerçekleştirdiği açık piyasa işlemleri ve bankalararası para piyasası işlemlerine bağlı olarak hareket etmiştir.

NİV hesabındaki önemli

gelişmelerden birisi, 7 Şubat 2002 tarihinde, daha önceden IMF kredisinin Hazine 'ye kullandırılmasını sağlamak amacıyla alman DİBS 7erin Hazine tarafından erken itfa edilınesdir.

T A B L O III. 1.2 M E R K E Z B A N K A S I B İL A N Ç O S U K A L E M L E R İ (T rilyon TL) 3 1 .A r a .0 1 2 9 .M a r .0 2 2 8 .I I a z .0 2 3 0 . E y l . 0 2 3 1 . A r a . 0 2 3 1 . A r a . 0 2 c a r i s a b i t ( * ) s a b i t ( * ) s a b i t ( * ) s a b i t ( * ) c a r i 1- P A R A T A B A N I ( A + B + C ) 7 .8 0 3 8 .4 2 5 9 .0 2 9 1 0 .6 3 2 1 0 .4 2 7 1 0 .4 2 7 A- Emisyon 5.283 5.563 6,592 6.938 7.636 •7.636 B- TL Zorunlu Karşılıklar 1.626 1.824 1.389 1.585 1.672 1.672 C- Serbest Tevdiat 894 1.039 1.048 2.109 1.120 1.120 I I - N E T D I Ş V A R L I K L A R i A + B + C ) - 1 2 .7 5 4 - 2 .1 0 0 -1 5 1 2 .8 3 4 3 .9 3 1 2 .9 4 0

A- Net Uluslararası Rezervler (1-2+3) -4.289 7.357 9.041 12.838 14.456 17.718 1- E3rüt Uluslararası Rezervler 27.874 30.304 31.346 35.350 37.128 45.271 a- Altın 1.527 1.527 1.527 1.527 1.893 2.149 b- Efektif Deposu 1.556 876 1 .1 0 1 651 873 1.058 c- Muhabir Hesaplar 24.791 27.900 28.513 32.967 34.158 41.813 - Cari Hesaplar 3.914 2.303 2.592 2.260 1.793 2.128 - Portföy Hesapları (TDF hariç)11* 20.634 25.597 25.920 30.706 32.364 39.685

- Diğer 243 0 1 1 0 0

d- Rezerv Dilim Pozisyonu 205 205 205 251

2- Brüt Uluslararası Yükümlülükler -32.163 -22.947 -22.305 -22.513 -22.672 -27.553 a- Döviz Alacaklıları -26 -35 -26 -27 -23 -26 b- Akreditif Bedelleri -419 -383 -462 -483 -538 -650 c- Kısa Vadeli Dış Krediler -1 -1 -I -1 0 0 d- Dresdner Hesabı (1 Yıl) -1.072 -1.381 -1.577 -1.989 -2.085 -2.722 e- Bankalar Döviz Mevduatı(2- -10.353 -9.736 -9.278 -9.051 -9.064 -10.719 t- IMF -20.293 -11.411 -10.962 -10.962 -10.962 -13.436 - Kullanımlar -10.758 -10.758 -10.758 -13.186

- SDR Tahsisatı -204 -204 -204 -250

3- Vadeli İşlemler (Net) 0 0 0 0 0 0

a- Swap 0 0 0 0 0 0

b- Forward İşlemleri 0 0 0 0 0 0

B-Orta Vadeli Dış Krediler (Net) 2.030 2.024 2.030 2.013 2.020 2.293 C- Diğer -10.495 -11.481 -11.222 -12.017 -12.546 -17.070 1 - Dresdner Hesabı -14.487 -14.767 -14.847 -15.246 -15.314 -20.292 a- 2 Yıl -10.279 -10.220 -10.045 -9.830 -9.628 -12.794 b- 3 Yıl -4.208 -4.547 -4.802 -5.417 -5.686 -7.498

2 - TDF 613 613 613 613 613 696

3- Diğeı(TCMB tar.depo. hariç) 3.379 2.673 3.012 2.617 2.155 2.526

I I I - N E T İ Ç V A R L I K L A R 2 0 .5 5 6 1 0 .5 2 5 9 .1 8 0 7 .7 9 9 6 .4 9 7 7 .4 8 7

A- Hazine borçları 32.730 30.541 27.904 28.151 29.388 31.181 a- Bankamız portföyü 32.783 30.588 28.165 28.325 29.448 31.241 aa. 5 Kasım 2001 öncesi DİBS 32.703 30.489 28.142 28.325 29.448 31.241 ab. İkincil piyasadan alınan DİBS 80 99 23 0 0 0 b- Diğer Hazine borçları -53 -47 -260 -174 -60 -61 B- Kamu'nun TL Mevduatı -648 -1.007 -1.043 -1.286 -272 -272 C- Döviz Olarak Takip Olunan Mevduat -3.137 -3.099 -2.905 -6.016 -4.694 -5.460

D- Fonlar -104 -164 -86 -101 -178 -178

E- Banka Dışı Kesimin Mevduatı -69 -32 -24 -26 -63 -63 F- Bankacılık Sektörüne Açılan Nakit Krediler 766 762 761 762 260 263 G- Açık Piyasa İşlemleri (net) -1.244 -6.214 -8.655 -6.779 -9.579 -9.579 H- Diğer Kalemler -8.008 -9.941 -5.175 -5.314 -7.256 -7.256 1- Değerleme Hesabı 80 -512 -1.598 -1.592 -1.109 -1.148 J- IMF Acil Yardım Takip Hesabı (Hazine) 191 191 0 0 0 0 K- Bankalara Verilen Depolar (TCMB)(?) 0 0 0 0 0 0

NİV(I) 10.525 9.180 7.799 6.497

Hazine'nin IMF Yükümlülüğü(2) 13.236 15.456 18.591 18.591 Hazine'nin 1 Yıldan Kısa Vadeli Döviz Yükümlüiüğü(3) 1.866 1.871 2.725 2.508 Net İç Varlıklar(Program Tanımı)( 1+2+3) 25.627 26.507 29.115 27.596 Kaynak: TCMB.

(*) 18 Ocak 2002 tarihli Stand-By Anlaşmasında belirlenen çapraz döviz kurları ve pariteleri kullanılarak hesaplanmıştır. (1 JPortföy Hesapları=Dresdner+Bankamız pozisyonları

(2) Bankalar Döviz Mevduatı=Zorunlu Karşılıklar+Serbest İmkanlar(=Îki gün ihbarlı+Döviz depo)

(3) TCMB'nin taraf olarak verdiği döviz depolan Net Dış Varlıklar içerisinden çıkarılarak Net İç varlıklar büyüklüğüne dahil edilmiştir.

G R A F İK III. 1.2 P A R A T A B A N I, N E T İ Ç V A R L IK L A R , N E T D I Ş V A R L IK L A R (T rilyon TL) C \ J C \ J C \ J C \ J C \ J C \ J C \ İ C \ J C \ J C \ J C \ J C N J C \ J C \ J C \ J C \ J C \ J C \ J C \ J C \ J C \ J C \ J C \ J C \ J C \ J T - T -C N İC N C O n T r ^ i ri in C Û C D N N N O O C O C D C T İO O ^ T -C N J C N İ O O O O O O O O O O O O O O O O O O C D t- ^ - t- t— T— T— C v İ N T - ( D C O C O o j N C N İ N T - C D v - 0 r - L n O ^ a ) ^ C D C O C O f O C O O ^ - O t- O t- O t- O t- O t- O t- C O v- C O t- C N t- C N Jt- C N Jt- C N J

Para Tabanı --- Net D ış Va rlıkla r - - - - Net İç Varlıklar

Kaynak: TCMB.

Net İç Varlıklar alt kalemlerinden APİ (net) hesabı, Merkez Bankası’nm, 2001 yılında gerçekleştirilen kamu ve TMSF bankaları operasyonu sonrasında, piyasada oluşan fazla likiditenin çekilmesine yönelik olarak, ters repo işlemlerini ve bankalararası para piyasasında alım yönlü işlemleri yoğun olarak kullanması nedeniyle yıl boyunca en fazla hareket gösteren kalem olmuştur. Bunun dışında en önemli hareket 8 Şubat 2002’de yaşanmıştır. Bu durum, Hazine'nin, Stand-by kredilerinin bir kısmı ile TMSF bünyesindeki bankalara daha önce ihraç etmiş olduğu DİBS’leri erken itfa etmesinden kaynaklanmıştır. Söz konusu bankaların Hazine’den aldıkları likiditenin bir kısmı ile Merkez Bankası'na repo işlemlerinden kaynaklanan borçlarını ödemiş olmaları sonucu Merkez Bankası’nın repo işlemleri ile yaptığı fonlama tutarı 2.050 trilyon Türk lirasına gerilemiştir. Sonuç olarak bilançoda APİ (net) kalemi 8 Şubat 2002 tarihinde -5.347 trilyon Türk lirasına ulaşmıştır. Ağustos ayma kadar olan dönemde APİ(net) kalemi, piyasadaki fazla likiditenin çekilmesine yönelik olarak yapılan işlemlere bağlı olarak hareket etmiştir. Öte yandan Ağustos ayı başından itibaren TCMB’mn piyasadan çektiği likidite miktarında belirgin bir düşme yaşanmıştır. Kasım ayında, dini bayram tatili etkisi ve artan likidite talebi ile birlikte APİ(net) kalemi Aralık ayının ilk günlerinde yaklaşık -4.943 trilyon Türk lirası düzeyine kadar gerilemiştir. Ancak daha sonraki günlerde Hazine’nin itfasından daha az borçlanmasının da etkisiyle çekilen likidite miktarı artmıştır. Sonuç olarak, APİ(net) kalemi yıl sonunda -9.579 trilyon Türk lirası olarak gerçekleşmiştir (Grafik III. 1.3).

G R A F İK III. 1.3 A Ç I K P İY A S A İŞ L E M L E R İ (T rilyo n TL) CN CN O O o o CNİ CNİ O O cnİ r -CNJ CNJ CN o o o o o o CNİ CNJ CNJ C N J C N J C N J C N J C N I C N J C N J C N I C N J C N J C N J C N J C N J C N J o o o o o o o o o o o o o o O O O O O O O O O O O O “ “ C N I C N J C N J C M C N J C N C N J C N J C N J C N J C N C N CNJ CO CO O O O o o ^lo m o o o o CNJ CNİ ö CO 'T~ LO T - CO T - CD CN CN CN O O _{O O} CN CN Ö t -CT> CO CN t -CN CN CN O O O O O O CN CN CN Cû (û N N N O O O O O ^{CO CO Oî}o o o CO CO CO CN t- CN

— Açık Piyasa işlem leri (net)

Kaynak: TCMB.

Net İç Varlıklar hesabının alt kalemi olan Döviz Olarak Takip Olunan Mevduat hesabı büyük ölçüde Hazine dış borçlanmaları ve dış borç ödemelerine bağlı olarak hareket etmiştir. En önemli çıkış 7 Şubat 2002 tarihinde daha önce alınmış olan IMF kredilerinin geri ödenmesi sırasında yaşanmıştır. Hazine’nin yıl boyunca nakit gereksinimine bağlı olarak değişen Kamu’nun Türk lirası Mevduatı alt kalemi de özellikle Temmuz ayı sonundan itibaren daha yüksek değerler almıştır.

Bilançonun aktif tarafını oluşturan ikinci kalem olan Net Dış Varlıklardaki gelişmelere geçmeden önce, 31 Mayıs 2002 tarihinde, Türkiye’nin IMF’e üyeliğinden doğan mali ilişkilerin gösterilmesi açısından, Merkez Bankası bilançosunda Net Dış Varlıklar kaleminin izlenmesi ile ilgili değişikliklerin belirtilmesinde fayda vardır. Bu düzenleme ile, Stand-by bilançosunun Net Dış Varlıklar kalemi altında, detaylı görünümün sağlanması amacıyla, Brüt Uluslarası Yükümlülükler Kalemi altındaki IMF kalemi “Kullanımlar” ve “SDR Tahsisatı” kalemlerine ayrıştırılmıştır. Benzer şekilde, Net İç Varlıkların altındaki Döviz Olarak Takip Olunan Mevduatın alt kalemi olan Hazine kalemi de “Rezerv Dilim İmkanı” ve “SDR Tahsisatı Nedeniyle Hazine Yükümlülüğü” kalemlerine ayrıştırılmıştır. Ayrıca Brüt Uluslararası Rezervler kalemi altına “Rezerv Dilim

Pozisyonu” kalemi eklenmiştir. İkinci olarak, Hazine ile Merkez Bankası arasında imzalanan 6 Mayıs 2002 tarihli protokol uyarınca 21 Haziran 2002 tarihinden itibaren daha önce Merkez Bankası yükümlülüğünde gösterilen 361.500.000 SDR tutarındaki IMF acil yardım kredisi, Hazine Yükümlülüğü olarak değerlendirilmeye başlanmıştır.

Sabit kurlarla takip edilen Net Dış Varlıklar hesabı, 2001 yılı Aralık ayı sonunda -8.859 milyon ABD doları değerinde idi. 7 Şubat 2002 tarihinde Merkez Bankası’nm Stand-by anlaşması uyannca, daha önce alınmış olan toplam 6,1 milyar ABD doları karşılığı kredilerin geri ödemesiyle Brüt Uluslararası Yükümlülükleri azalmış, Net Dış Varlıklar da yukarı yönlü hareket etmiştir. Net Dış Varlıklar hesabı 18 Nisan 2002 tarihinde serbest bırakılan IMF kredisi ile artıya dönmüş ve Mayıs-Temmuz dönemi hariç yıl sonuna kadar pozitif ve artan yönlü trendini sürdürmüştür.