Dr. Klára Radnóti
Béla Bartók (1881 - 1945) besteci, halk müziği araştırmacısı, piyano sanatçısı ve müzik akade- misi (konservatuar) hocasıdır. XX. yüzyıl müzik hayatının en önemli şahsiyetlerinden biridir. Sanat hayatı ve bilimsel faaliyetleri, sadece Ma- car ya da Avrupa müzik tarihinin değil, evrensel kültürün de çağ açan çalışmaları olarak tanım- lanmaktadır.
Sergimiz, Béla Bartók’un anısını, onun girişim- leri ve yönlendirmesiyle 1936’da Türk Halk mü- ziği derlemesi faaliyetlerinin başlatıldığı yerde anmaktadır. Bartók, bir müzikolog ve folklor uzmanı olarak sergimizin ana temasını oluştur- maktadır. Çünkü unutulmamalıdır ki, O -Zoltán Kodály’la birlikte- bilimsel amaçlı müzik folkloru ve karşılaştırmalı halk müziği biliminin temelle- rini atan kişidir.
Sergimizin merkezinde Bartók’un Anadolu’da gerçekleştirdiği halk müziği derleme faaliyet- lerinin öncesi, derlemenin gerçekleştiği gezi ve bu çalışmanın sonuçları bulunmaktadır. Sergi- miz fotoğrafların ve bazı belgelerin kopyaları- nın sergilenmesinin ötesinde Sezgin Türk tara- fından hazırlanan Béla Bartók’un Osmaniye’deki çalışmalarının anısını yâd eden filmi de içer- mektedir; Bartók tarafından Osmaniye’de der- lenen halk müziği parçalarından ses kayıtlarını dinlemek mümkündür (Bartók’un halk müziği derlemelerinin belgeleri arasındaki orijinal fo- nograf ses kayıt silindirleri bugün Budapeşte Etnografya Müzesi’nde -Néprajzi Múzeum- bu- lunmaktadır. Ses kayıt silindirlerinden 614 kayıt
İNCELEME
nına yaklaşılamaz biri izlenimini verirdi, ama bir yandan da son derece nazikti. Varlığı çevresine ışık ve aydınlık saçardı. Gözleri ışıl ışıl parlardı. Sürekli araştırma aleviyle yanan bakışlarına ger- çek olmayan ve temiz olmayan hiçbir şey daya- namazdı.” (Paul Sacher; Béla Bartók’a dair) Doğal olarak sergimiz her şeye dair bilgi ve- ren çok bütünsel bir görüntü ortaya koymak iddiasında değildir. Ama amacımız saygıdeğer ziyaretçilerimizde Bartók ve onun çalışmaları üzerine biraz merak uyandırabilmektir. Böylece onların Macar müziği, genel olarak Macar kültü- rü ve Macaristan hakkında bilgi sahibi olmala- rını sağlamaya çalışmaktır. Ankara’daki Macaris- tan Büyükelçiliği’nin amacı da, sergi salonunun oluşturulmasını önerirken tam da buydu. Maca- ristan Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı ile Eğitim ve Kültür Bakanlığı, Macar Bilimler Akademisi Müzik Bilimleri Enstitüsü Bartók Arşivi’ne ve Macar Millî Müzesi’ne Béla Bartók’u tanıtan bir sergi hazırlama görevini verdiklerinde de bunu hedeflemişlerdi. Burada, Osmaniye Valiliği’ne ve Osmaniye Belediyesi’ne özel olarak teşekkür et- meyi bir görev bilmekteyiz. Çünkü onlar şehrin yepyeni kültür merkezinde özel bir salonu bize tahsis ederek ve bizi her bakımdan destekleye- rek bu serginin gerçekleşebilmesini mümkün
kılmışlardır. <
düzenli bir şekilde yaşardı. Her gün dolaşmaya çıkardı. Doğayı çok severdi. Kelebekler, böcekler biriktirir, evlatlarıyla ilgilenir, onlara zaman ayı- rırdı. Annesini de çok severdi. Vatanseverliği bir efsaneydi. Ama bu, onun başka halkları, başka ulusları küçük görmesi için bir gerekçe değil- di. İnandığı görüşleri sonuna kadar savunurdu. Anti-faşist görüşleri nedeniyle Nazilerin iktidara gelmesinden sonra bir daha Alman toprakların- da konser vermedi. Aşırı politik akımlardan uzak kalmaya özen gösterirdi. 1938 yılında Avustur- ya telif hakları kurumundan istifa etti ve Londra telif hakları kurumuna başvurdu. Bu tarihten iti- baren de onun eserlerini Boosey and Hawkens yayınevi yayımladı. Savaşın başlamasının ve de sevgili annesinin ölümünün ardından Ameri- ka Birleşik Devletleri’ne iltica etti. Her ne kadar gidişini bir daha geri dönüşü olmayan bir gidiş olarak düşünmemiş olsa da, ölümü de orada oldu. Külleri, 1988 yılında Budapeşte’ye getirildi. “Bartók’la tanışan, onun eserlerinin sahip ol- duğu ritmin ezeli gücünü tanıyan kişi, beste- cinin gerçek hayatta ne kadar ince ve kırılgan olduğunu görünce çok şaşırırdı. Dış görünüşü itibarıyla olgun ve kendine çok hâkim bir bi- lim adamıydı. İnanılmaz bir iradeye sahip olan ve acımasız bir disiplinle beslenen kişiliği, sıcak kalpli ve sürekli dinamik yapısı, izlendiğinde ya- Çeremislerde ve kuzey bölgelerde yaşayan Türk
halklarının kültürlerinde görüldüğü göz önüne alındığında şu konu giderek neredeyse kesinlik kazanmaktadır; bu söz konusu yapı eski, bin yıl öncesinin Türk müzik stilinin kalıntısıdır.” Bartók’un başlattığı araştırmalar o tarihten bu yana sürdürülmektedir. Bugün, Bartók’un izin- den yürüyen ve Macar ve Türk müziği arasında- ki ilişkileri araştıran araştırmacılar için o günkü araştırmalar bir yola çıkış ve hareket noktası oluşturmaktadır.
Ziyaretçilerimiz, sadece Béla Bartók’un ulusla- rarası öneme de sahip halk türküleri derleme çalışması hakkında fikir sahibi olmakla kalma- yacaklardır. Bunun da ötesinde Bartók’un müzik bestecisi yanıyla da tanışacaklar -eserlerini din- leyebilecekler- ve büyük sanatçının hayatının bazı bölümleri üzerine bilgiler, özenle seçilmiş alıntılarla, ve fotoğraflar yardımıyla ziyaretçiye sunulacaktır.
Umarız ki, ziyaretçi alçakgönüllü, nazik ve ön plana çıkmaktan hiç hoşlanmayan bu büyük araştırmacı hakkında böylece daha fazla fikir sahibi olacaktır. Bartók yabancılara karşı hep mesafeli dururdu, onlar için neredeyse ulaşıla- maz biriydi. Öğrencilerine severek ders verse de eğitim verme işini biraz kendine yük olarak görürdü, çünkü eğitim esnasında kaybettiği za- manın müzik bestelemekten, bilimsel araştırma yapmak için kullanabileceği süreden kaybedil- miş bir zaman olduğunu düşünürdü. İşte tam da bu nedenle konser vermekten de hoşlan- mazdı. Çünkü konser vereceği zaman günde 4-5 saat hazırlık yapar ve izleyicilere en iyi per- formansı sunmaya çalışırdı. Genellikle gece ya- rısı besteleriyle uğraşırdı. Gündüz saatlerini ise halk türkülerini derlemeye ayırırdı. Sürekli olarak lisan öğrenirdi. Kitap okurdu ve çok sistemli ve
Bartók Türkiye’de halk türküleri derleme seyahatinde, Kasım 1936. Halk Türküleri derlemesi kayıtları.