1.1. İslâm Dünyası‟nda Tarihi Zemin
1.1.2. Selçuklular
Selçuklular, Oğuzların Üçoklar kolunun Kınık Boyu‟na mensupturlar. Selçuklu Devleti‟ne adını veren Selçuk Beyin Oğuz Yabgusu ile ihtilafa düşüp ailesi ve maiyeti ile birlikte bir uç şehir olan Cend‟e gelip yerleşerek bağımsızlığını ilan ettiği dönemde; Doğu‟da Karahanlılar ve Gazneliler, Maveraünnehir ve Horasan‟da Samaniler, Mısır ve Suriye‟de Şiî Fatımîler, merkezde Sünnî Bağdat Hilâfeti, Anadolu, Balkanlar ve İtalyanın Kuzeyi‟nde ise Bizans Devleti bulunuyordu. 1007 yılında Selçuk Bey ölünce torunları olan Tuğrul ve Çağrı Beyler Selçukluların başına geçtiler. Gazneliler ile mücadele içerisine giren iki kardeş, 1040 yılında Dandanakan‟da Gazneli ordusunu hezimete uğratarak bağımsızlıklarını kazanıp Selçuklu Devleti‟ni kurdular115.
X. yüzyılın sonunda İslâm‟ı kabul eden Selçuklular kısa sürede; Çin‟den Batı Anadolu dahil bütün Ortadoğu ülkeleri, Akdeniz sahilleri, Kuzeybatı Afrika, Hicaz ve Yemen‟den Rusya içlerine kadar yayılan hâkimiyetin, muazzam bir kültür ve medeniyetin temsilcisi oldular. Sultan Tuğrul, 17 Ocak 1055‟te Büveyhîlerin işgali altındaki Bağdat‟a girerek Büveyhî Hükümdarlığını yıktı ve Abbasî Halifeliğini yeniden ihya etti. Tuğrul Bey‟den sonra Çağrı Bey‟in oğlu Alparslan 1064 yılında sultan oldu. Alparslan bir taraftan Orta Asya‟da hâkimiyeti sağlarken diğer taraftan Bağdat Halifeliğini, Şiî Fatımîlerin ve Karmatîlerin tehlikelerine karşı korudu. Yine bu dönemde Bizans İmparatoru Romanos Diogenes büyük bir ordu toplayarak, Anadolu kapılarına dayanan Türk tehtidini ortadan kaldırmak için harekete geçti116.
114 Muhammed Ebû Zehra, Ġslâm‟da Siyasî, Ġtikadî ve Fıkhî Mezhepler Tarihi ( Çev.; H. Karakaya
– K. Aytekin ) İstanbul 1993.; Philip K. Hitti, Siyasî ve Kültürel Ġslâm Tarihi, (Çev.; Salih Tuğ), İstanbul 1980.; Mehmet Atalan, Emevî-HaĢimî ÇekiĢmesi, ġiîliğin FarklılaĢma Sürecinde Cafer
Es-Sadık‟ın Yeri, (doktora tezi), Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2004.; İrfan
Aycan, Saltanata Giden Yolda Muaviye b. Ebi Süfyan, Ankara 1990.; Ahmet Akbulut, Sahabe
Devri Siyasî Hadiselerin ġekillendiği Kelam Meseleleri, Ankara 1988.; Mustafa Fayda, Hulefa-i
Raşidin Dönemi ve Emeviler, DGBİT, C. II, (Ed. Dursun Hakkı Yıldız), Çağ Yay., İstanbul 1992. 115 Sebahattin Çelik, Büyük Selçuklu Devleti tarihi, Celal Bayar Üniversitesi Matbaası, Manisa
2010.
116
Sıbt İbnü‟l-Cevzî, Miratu‟z-Zaman fi Tarihi‟l-Ayan, (Çeviri ve değerlendirme: Ali Sevim), TTK Yay., Ankara 2011, s. 166-173.
1071 yılında Malazgirt‟te yapılan savaş Alparslan‟ın zaferi ile sonuçlandı. Bu zafer aynı zamanda Türklere, Anadolu‟nun kapılarının açılması anlamına geliyordu. Sultan ile mağlup imparator arasında kararlaştırılan antlaşmanın yeni Bizans İmparatoru tarafından tanınmaması üzerine, Alparslan‟ın emri ile Selçuklu kumandanlarının önderliğinde muhtelif Türkmen kitleleri Anadolu‟ya girdiler. Saltuk, Danişmend, Mengücük, Çavuldur, Çaka ve Artuk ismindeki Türkmen beyleri Anadolu‟da kendi adları ile anılan birer hükümdarlık kurdular. Sultan Alparslan‟ın bir suikast sonucu öldürülmesi üzerine yerine oğlu Melikşah tahta geçti117.
Sultan Melikşah, 1073‟te, Kutalmış‟ın oğullarını (Mansur, Süleymanşâh, Alp İlig, Devlet) Anadolu‟yu fethe tevcih etti. Türkmen beyleriyle birlikte Anadolu‟ya hakim olan Süleymanşâh 1075‟de İznik‟i başkent yaparak Türkiye Selçuklu Devleti‟ni kurdu. Öte taraftan Suriye ve Filistin bölgesinde fetihler gerçekleştiren Atsız, Dımaşk (Şam)‟ı 1076 Mart ayında Selçuklu topraklarına kattı. Camilerde okunan Şiî-Fatımî ezanını kaldırıp cuma hutbesini Halife Muktedî ve Sultan Melikşah adına okutturdu. Daha sonra Fatımî Devletinin merkezi olan Mısır‟a doğru fetihlerine devam ettiyse de başarılı olamadı. Sultan Melikşah, Suriye emirliğini kardeşi Tacü‟d-Devle Tutuş‟a verdi. Bu süreçte Selçuklunun değerli devlet adamları, âlim ve kumandanlar Hasan Sabbah‟ın fedaileri tarafından suikastlerle bir bir öldürülüyordu. 1092 senesinde Selçukluların ünlü veziri Nizamülmülk bir batınî tarafından hançerlendi. Bu olaydan kısa bir süre sonra da, Sultan Melikşah Bağdat‟ta meçhul bir şekilde zehirlenerek öldürüldü. Bundan sonra Selçuklular‟da parçalanma ve saltanat kavgaları görülmeye başlandı118.
Melikşâh‟ın ölümüyle başlayan saltanat mücadelesinde; oğlu Mahmud adına hanımı Terken Hatun Bağdat‟ta, kardeşi Tacu‟d-Devle Tutuş Dımaşk‟ta, büyük oğlu Berkyaruk ise Rey‟de sultanlığını ilan ettiler. Berkyaruk ilk olarak Terken Hatun‟un ordusunu 1093 yılı Ocak ayında Burucerd‟de bozguna uğrattı. Daha sonra amcası Tutuş‟u Rey‟de bozguna uğrattı. Bu savaşta Tutuş, Berkyaruk‟un askerleri tarafından
117
Osman Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye Siyasî Tarihi, Alp Arslan‟dan Osman Gazi‟ye
(1071–1318), İstanbul 1971.
118
öldürüldü119. Sultan Berkyaruk‟un genç yaşta ölmesinin ardından Selçuklu Devleti bölünerek şu isimler altında varlığını sürdürdü;
Büyük Selçuklular; Irak ve Horasan, büyük Selçuklu Sultanı Berkyaruk‟un hâkimiyeti altında iken kardeşi Sencer‟in hâkimiyetine girmiştir120.
Suriye ve Irak Selçukluları; Sultan Muhammed Tapar‟ın hâkimiyeti altında iken onun ölümüyle oğlu Mamud tahta geçmiştir. Bu sırada Halep, Tutuş‟un büyük oğlu Rıdvan‟ın, Dımaşk ise küçük oğlu Dukak‟ın hâkimiyeti altında idi121.
Kirman Selçukluları; Alparslan‟ın kardeşi Kara Arslan Kavurd Beyin hâkimiyeti altında iken onun ölümü ile oğullarının hâkimiyeti altına girmiştir122.
Anadolu Selçukluları; İznik‟i başkenti yapan Kutalmışoğlu Süleymanşah tarafından kurulmuş, onun ölümünden sonra oğlu I. Kılıçaslan tahta geçmiştir123
.
Ayrıca Selçuklu hanedanlığının dışında Doğu Anadolu‟nun çeşitli yerlerinde Türkmen Beylikleri ve Atabeylikler ortaya çıktı. Berkyaruk, tatı ele geçirip parçalanan Selçuklu İmparatorluğunu toparlamaya başladığı sırada, Haçlı orduları Anadolu‟yu geçerek Suriye önlerine kadar gelmiş ve Antakya‟yı kuşatma altına almışlardı124.