Seçim Çevresi Düzeyinde Baraj

Seçim çevresi düzeyinde baraj uygulamaları basit seçim sayılı, yüzde oranlı ve onda oranlı baraj uygulamaları Ģeklinde karĢımıza çıkabilir.

a) Basit Seçim Sayılı Baraj

Buna göre, bir seçim çevresinde kullanılan geçerli oy sayısının o seçim çevresinden seçilecek temsilci sayısına bölünmesi ile elde edilen sayıyı (çevre seçim sayısını) geçemeyen bağımsız aday veya siyasi partiler o seçim çevresinden seçilemez, temsilci çıkaramazlar⁴⁶². Basit seçim sayılı baraj az sayıda temsilcinin seçileceği dar seçim çevrelerinde yüksek çıkar. Bu da, küçük partilerin barajı aĢıp temsilci çıkarabilmelerini daha çok zorlaĢtırır⁴⁶³. Bu durum doktrinde TEZĠÇ tarafından eleĢtirilmiĢ ve büyük partileri daha çok kayırdığı için sistemin bu haline

“yarı çoğunluk sistemi” demiĢtir⁴⁶⁴.

Türkiye‟de basit seçim sayılı çevre barajının, 1982 Anayasası döneminde 10.6.1983 tarih ve 2839 sayılı Milletvekili Seçimi Kanunu ile %10 oranındaki ulusal düzeyde barajın yanında (m. 33/1) uygulanması öngörülmüĢtü (m. 34/2)⁴⁶⁵. Kanunun ilk haline göre, çıkaracağı milletvekili sayısı 7‟ye kadar olan iller bir seçim çevresi sayılırken; 7‟den fazla olan illerin birden fazla seçim çevresine bölünmesi öngörülmüĢtür (m. 4/5). 23.5.1987 tarih ve 3377 sayılı Kanun ile 2839 sayılı

460 GÖZLER, s. 734.

461 LIJPHART, s. 11-12.

462 VARLIK/ÖREN, s. 48.

463 Küçük seçim çevrelerinde, küçük partiler için yasal baraj uygulaması olmasa dahi seçilecek temsilci sayısının az olmasından dolayı zaten fiili bir baraj oluĢacaktır. Lijphart‟a göre, yasal baraj uygulamaları ile seçim çevrelerinin büyüklükleri bir madalyonun iki yüzü gibidir. LIJPHART, s. 12.

464 TEZĠÇ, 1967, s. 67.

465 RG. 13.6.1983, S. 18076.

98 Kanunda yapılan değiĢiklik sonrası bu sayı 6‟ya düĢürülmüĢtür (m. 7/3)⁴⁶⁶. 10.9.1987 tarih ve 3403 sayılı Kanunla da maddeye “Altı milletvekili çıkaracak seçim çevrelerinde bölme işlemi bir eksiği ile yapılır” hükmü eklenerek (m. 5) bu seçim çevreleri için baraj yükseltilmiĢtir⁴⁶⁷.

Türkiye‟nin basit seçim sayılı çevre barajı ile tanıĢması ise 1961 Anayasası dönemine dayanmaktadır. d‟Hondt sisteminin getirildiği 25.5.1961 tarih ve 306 sayılı Milletvekili Seçimi Kanunu‟nun bir baĢka yeniliği de, basit seçim sayılı çevre barajı uygulamasını öngörmesiydi (m. 32/4)⁴⁶⁸. Daha sonra, 13.2.1965 tarih ve 533 sayılı Kanunla ulusal artık (milli bakiye) sistemi benimsenmiĢtir. 20.3.1968 tarih ve 1036 sayılı Kanun ise Milletvekili Seçimi Kanunu‟nun ilk haline geri dönülmesini öngörmüĢ ve basit seçim sayılı çevre barajı uygulamasını düzenlemiĢtir (m. 1/11)⁴⁶⁹. Aynı yıl Türkiye ĠĢçi Partisi Millet Meclisi Grubu tarafından bu Kanunun Anayasa‟ya aykırı olduğu ileri sürülerek Anayasa Mahkemesi‟ne iptal davası açılmıĢtır. Anayasa Mahkemesi aynı yıl verdiği karar ile “engelli seçim düzeni, seçmen azınlığına dayanan temsilcilerin Mecliste çoğunluk sağlayarak yurt yönetiminin başına geçmelerine yol açabileceğinden, Anayasa'nın 2. maddesindeki demokratik hukuk devleti ilkesine aykırıdır” diyerek Kanunun baraj uygulamasını öngören maddesinin ilgili fıkralarını iptal etmiĢtir. Mahkeme, ayrıca baraj uygulamasını seçimlerin serbestliği ve çok partili siyasal düzen ilkelerine aykırı;

seçme ve seçilme hakkını zedeleyici nitelikte bulmuĢtur⁴⁷⁰.

Basit seçim sayılı çevre barajı uygulamasının küçük partiler aleyhine çıkardığı sonuçları daha iyi anlamak için 6 Kasım 1983 tarihinde yapılan 17‟inci dönem TBMM seçimlerinde 3 milletvekili çıkaran NevĢehir ili seçim sonuçlarını incelemekte fayda görmekteyiz. 92,775 geçerli oy kullanılan NevĢehir ili için 3 siyasi

466 RG. 3.6.1987, S. 19476.

467 RG. 11.9.1987, S. 19571M.

468 RG. 30.5.1961, S. 4190.

469 RG. 23.3.1968, S. 12856.

470 AYM, E.N. 1968/15, K.N. 1968/13, R.G. 24.10.1968.

99 parti yarıĢmıĢtır⁴⁷¹. Partilerin aldıkları oylar ve çıkardıkları milletvekili sayısı aĢağıdaki gibidir.

Tablo 19⁴⁷²: 17. Dönem TBMM Seçimleri NevĢehir Ġli Sonuçları

Parti Aldığı Geçerli Oy Milletvekili Sayısı

Anavatan Partisi 46,329 3

Milliyetçi Demokrasi Partisi 17,453 -

Halkçı Parti 28,993 -

NevĢehir ili için seçim çevresi barajı 30,925‟tir⁴⁷³. Bu sayının altında kalan iki parti milletvekili çıkaramamıĢtır. Çevre barajı olmaksızın d‟Hondt sistemi uygulanmıĢ olsaydı: Ġki milletvekilliğini yine ANAP alırken, biri HP‟nin olacaktı.

b) Yüzde Oranlı Baraj

Buna göre, bir seçim çevresinde kullanılan toplam geçerli oy sayısının belirli bir yüzdesini (%5-10 gibi) geçemeyen bağımsız aday veya siyasi partiler o seçim çevresinden seçilemez, temsilci çıkaramazlar⁴⁷⁴. Barajın yüksek tutulması hem seçim çevresi düzeyinde hem de ulusal düzeyde küçük partiler aleyhine sonuçlar çıkarır.

Türkiye‟de, 24.8.1991 tarih ve 3757 sayılı Kanun ile 20.11.1991 tarihinde yapılacak olan 19‟uncu dönem TBMM seçimlerinde, seçim çevresinden seçilecek milletvekili sayısına göre değiĢen %20 ve %25 Ģeklinde (m. 7) yüzde oranlı seçim çevresi barajı uygulaması öngörülmüĢtür⁴⁷⁵. 27.10.1995 tarih ve 4125 sayılı Kanun⁴⁷⁶ ile, 3377 sayılı Kanunla getirilen “çıkaracağı milletvekili sayısı altıya kadar olan illerin bir seçim çevresi sayılayacağı” kuralı kaldırılarak bu sayı 18 olarak değiĢtirilmiĢtir (m. 9). 4125 sayılı Kanun, bunun yanında seçim çevrelerinde basit

471 12 Eylül askeri darbesinin ardından yapılan ilk seçimler olma özelliğini taĢıyan bu seçimlere parti bazında katılımın az olmasının sebepleri; darbe sonrası siyasi partilerin tamamının kapatılması ve siyasi partilere getirilen yasaklamalar olmuĢtur.

472 Tablo tarafımızca ile TUĠK, s. 17 (Tablo 15)‟deki bilgiler ve

http://www.tbmm.gov.tr/develop/owa/secim_sorgu.secim_cevresi_partiler?p_secim_yili=1983&p_il_

kodu=50 adresindeki veriler esas alınarak hazırlanmıĢtır (E.T. 13.02.2015).

473 [Kullanılan geçerli oy sayısı (92.775) † Seçilecek milletvekili sayısı (3)]

474 TÜRK, 2006, s. 97.

475 RG. 26.8.1991, S. 20972.

476 RG. 28.10.1995, S.22447.

100 seçim sayılı çevre barajını benimsemekle birlikte; iki ve üç milletvekili çıkaran seçim çevrelerinde baraj oranını %25 olarak belirlemiĢtir (m. 16). Aynı yıl 93 milletvekilinin imzası ile 4125 sayılı Kanunun baraj uygulamasını da içeren bazı maddelerinin Anayasa‟ya aykırı olduğu ileri sürülerek Anayasa Mahkemesi‟ne iptal davası açılmıĢtır. Anayasa Mahkemesi yine aynı yıl verdiği karar ile “dava konusu kuralın, temsilde adalet ilkesi yönünden uygunluğu savunulamaz” diyerek 4125 sayılı Kanunun seçim çevresi barajı uygulamasını öngören 16‟ıncı maddesinin 2‟inci fıkrasını iptal etmiĢtir⁴⁷⁷. Anayasa Mahkemesi‟nin bu kararından bir hafta geçmeden 23.11.1995 tarih ve 4138 sayılı Kanun‟la 2839 sayılı Milletvekili Seçimi Kanunu‟na geçici 14‟üncü madde eklenmiĢtir. Bu maddeye göre, 20‟inci dönem TBMM seçimlerinde çevre barajı %10 olarak belirlenmiĢtir (m. 3)⁴⁷⁸. Bu Kanun yayımlandıktan hemen sonra dönemin CumhurbaĢkanı Süleyman Demirel tarafından Anayasa‟ya aykırılığı ileri sürülerek iptal davası açılmıĢtır. Anayasa Mahkemesi, 4138 sayılı Kanun‟la getirilen düzenlemenin 4125 sayılı Kanun‟dan farksız olduğunu belirterek; Anayasa Mahkemesi‟nin verdiği kararların herkes için bağlayıcı olduğunu düzenleyen Anayasa‟nın 153‟üncü maddesine aykırılığı gerekçesiyle bu Kanunu da iptal etmiĢtir⁴⁷⁹.

Yüzde oranlı çevre barajı uygulamasının sebep olabileceği adaletsiz sonuçları daha iyi anlamak için 20 Ekim 1991 günü yapılan 19‟uncu dönem TBMM seçimlerinde 3 milletvekili çıkaran Kırıkkale ili seçim sonuçlarını incelemekte fayda görmekteyiz. 138,137 geçerli oyun kullanıldığı Kırıkkale ili için 6 siyasi parti ve bağımsız adaylar yarıĢmıĢtır. Partilerin aldıkları oylar ve çıkardıkları milletvekili sayıları aĢağıdaki gibidir:

477 Mahkeme kararında ayrıca, “seçim bölgeleri arasındaki adaletsizlik, bu barajla daha da artacaktır”

diyerek seçim çevresi barajı uygulamasının temsilde adalet ilkesini sağlamaktan uzak olduğunu belirtmektedir. Karar için bkz. AYM, E.N. 1995/54, K.N. 1995/59, R.G. 21.11.1995.

478 RG. 24.11.1995, S. 22473M.

479 AYM, E.N. 1995/56, K.N. 1995/60, R.G. 7.12.1995.

101 Tablo 20⁴⁸⁰: 19. Dönem TBMM Seçimleri Kırıkkale Sonuçları

Parti Aldığı Geçerli Oy Oran(%) MV

Doğru Yol Partisi 37,004 26.79 3

Refah Partisi 30,787 22.29 -

Sosyal Demokrat Halkçı Parti 30,302 21.94 -

Anavatan Partisi 29,212 21.15 -

Demokratik Sol Parti 10,610 7.68 -

Sosyalist Parti 478 0.35 -

Bağımsızlar 14,953 10.82 -

24.8.1991 tarih ve 3757 sayılı Kanunun 7‟inci maddesi ile 2839 sayılı Milletvekili Seçimi Kanunu‟nun 34‟üncü maddesinin 2‟inci fıkrası değiĢtirilmiĢti.

Bunun neticesinde 1991 yılında yapılan seçimlerde “iki, üç milletvekili çıkaracak seçim çevreleri ile kontenjan adayı gösterilen dört milletvekili çıkacak seçim çevrelerinde” çevre barajı %25 olarak belirlenmiĢti. Bu düzenlemenin sonucunda barajı sadece %1.79 puanla geçen DYP 3 milletvekilliğinin tamamını alırken;

%73.21‟ini alan diğer 5 parti ve bağımsız aday barajın altında kaldığı için hesaplamaya dâhil edilmemiĢtir. Bu seçimlerde çevre seçim barajı olmaksızın d‟Hondt sistemi uygulanmıĢ olsaydı DYP milletvekilliklerin sadece birini alırken, diğer ikisini takip eden iki büyük parti almıĢ olacaktı.

Ulusal düzeyde barajın yanında çevre seçim barajı uygulanan Ġsveç‟te parlamento (Riksdag) seçimlerinde, belirli bir seçim çevresinde kullanılan geçerli oyların %12‟sini alamamıĢ bir siyasi parti temsilci çıkaramaz⁴⁸¹.

480 Tablo tarafımızca TUĠK, s. 19‟daki bilgiler ve

http://www.tbmm.gov.tr/develop/owa/secim_sorgu.secim_cevresi_partiler?p_secim_yili=1991&p_il_

kodu=71 adresindeki veriler ile esas alınarak hazırlanmıĢtır (E.T. 13.02.2015).

481 http://www.val.se/sprak/engelska/index.html (E.T. 17.02.2015).

102 c) Onda Oranlı Baraj

Buna göre, bir seçim çevresinde kullanılan toplam geçerli oy sayısının belirli bir onda oranını (1/8-1/10 gibi) geçemeyen siyasi partiler o seçim çevresinden temsilci çıkaramazlar⁴⁸².

Bu sistem, Türkiye‟de il genel meclisi ve belediye meclisi üyelikleri için yapılan seçimlerde uygulanmaktadır (2972 S.K. m.2/2). Bu Kanun ile getirilen sistem, ele aldığımız diğer sistemlerden teknik uygulama bakımından farklı değildir.

ġöyle ki: Bir seçim çevresinde kullanılan geçerli oy toplamının onda birine tekabül eden sayı, bütün partilerin ve bağımsız adayların aldıkları oy sayısından tek tek çıkartılır. Bu çıkarma iĢleminden sonra geriye oyu kalmayan siyasi partiler ve bağımsız adaylar üye paylaĢımında hesaba katılmaz. Geriye kalan siyasi parti ve bağımsız adayların oyları ise klasik d‟Hondt sistemine göre hesaplanır ve üyelikler dağıtılır (m. 23/a). Sistem büyük partilere avantaj sağlamaktadır⁴⁸³.

Dönemin ana muhalefet partisi Halkçı Parti TBMM Grubu tarafından Kanunun onda oranlı baraj uygulamasını da içeren bazı maddelerinin Anayasa‟ya aykırı olduğu ileri sürülerek Anayasa Mahkemesi‟ne iptal davası açılmıĢtır. Anayasa Mahkemesi, aynı yıl verdiği karar ile “…geçerli oy toplamının onda birine tekabül eden sayının, partilerin ve bağımsız adayların oy sayısından ayrı ayrı çıkarılması eşitlik ilkesine ve de gerçekleşmiş iradeye aykırı bir sonuç doğurmamaktadır”

demiĢtir. Mahkeme ayrıca “yapılan işlemler birer hesap işidir” diyerek Kanunun onda oranlı baraj uygulamasını öngören maddelerini Anayasa‟ya aykırı bulmamıĢtır⁴⁸⁴.

d) Kontenjan Barajı

28.3.1986 tarih ve 3270⁴⁸⁵ sayılı Kanunla 22.4.1983 tarih ve 2820 sayılı Siyasi Partiler Kanunu‟na “Siyasi partiler sadece 6 ve daha fazla milletvekili

482 TÜRK, 2006, s. 98.

483 TEZĠÇ, 2013, s. 365.

484 AYM, E.N. 1984/1, K.N. 1984/2, R.G. 1.5.1984.

485 RG. 15.4.1986, S. 19079.

103 çıkaracak illerin 5, 6 ve 7 milletvekili çıkaracak seçim çevrelerinde birer kontenjan adayı gösterirler” hükmü eklenmiĢtir (m. 10). Bu seçim çevrelerinden gösterilen kontenjan adayları, seçim sonuçları hesaplanırken de farklı bir sistemle belirleniyordu. Kanuna göre, çevre seçim sayısı hesaplanırken kontenjan adayı gösterilen seçim çevrelerinde bölme iĢleminin bir eksiği ile (beĢe bölünerek) yapılması öngörülmüĢtür (m. 33/2)⁴⁸⁶. Bölme iĢleminden sonra, çevre seçim sayısını geçen siyasi parti ve bağımsız adayların oyları klasik d‟Hondt sistemine göre hesaplanır ve üyelikler dağıtılır. 6‟ıncı sıra, yani kontenjan adaylık ise o seçim çevresinde en çok oy alan siyasi partiye verilir (m. 33/3).Kontenjan adayı gösterilen seçim çevrelerinde geçerli oyların en çoğunu alan siyasi partinin kontenjan adayı seçim çevresi barajını aĢıp aĢmadığına bakılmaksızın kontenjan adaylığından milletvekili seçilmiĢ olur (m. 33/4). Dönemin ana muhalefet partisi Sosyal Demokrat Halkçı Parti TBMM Grubu tarafından 3270 sayılı Kanunun kontenjan adaylığını da içeren bazı maddelerinin Anayasa‟ya aykırı olduğu ileri sürülerek Anayasa Mahkemesi‟ne iptal davası açılmıĢtır. Anayasa Mahkemesi bu konuda verdiği kararında “Yasakoyucu, seçimler konusundaki anayasal ilkelere uymak koşuluyla, uygun gördüğü sistemi benimseyebilir. Bu nispi temsil, çoğunluk 'sistemi ya da karması olabilir” diyerek uygulamayı Anayasa‟ya aykırı bulmamıĢtır⁴⁸⁷. Mahkemenin kararında da belirttiği gibi çevre seçim sayısının kontenjan adaylığının birlikte uygulanması ile sistem nispi temsil sistemi ile çoğunluk sisteminin karması bir sistem haline gelmiĢtir.

Türkiye‟de 29.11.1987 tarihinde yapılan 19‟uncu dönem TBMM seçimlerinde kontenjan adaylığından çoğunluk sistemi ile 46 milletvekili seçilmiĢtir⁴⁸⁸. Sistemin iĢleyiĢini ve çıkaracağı sonuçları daha iyi görebilmek için bu seçimlerde 306,392 geçerli oyun kullanıldığı ve 6 milletvekili çıkaran Tokat ili seçim sonuçlarını inceleyelim.

486 Bu düzenleme kontenjan adayı gösterilen seçim çevrelerinde çevre barajının daha da yükselmesine sebep olmuĢtur.

487 AYM, E.N. 1986/17, K.N. 1987/11, R.G. 18.9.1987. Mahkeme‟nin bu kararında, özellikle 1961 Anayasası dönemi boyunca benimsediği, nispi temsil sistemini savunucu görüĢlerinden uzaklaĢmaya baĢladığını görmekteyiz.

488 TEZĠÇ, 2013, s. 363.

104 Tablo 21⁴⁸⁹: 19. Dönem TBMM Seçimleri Tokat Sonuçları

Parti Aldığı Geçerli Oy Oran (%) MV

Anavatan Partisi 104,652 36.31 4

Sosyal Demokrat Halkçı Parti 79,933 24.74 2

Doğru Yol Partisi 54,785 17.88 -

Refah Partisi 26,672 8.71 -

Demokratik Sol Parti 23,113 7.54 -

Milliyetçi ÇalıĢma Partisi 18,185 5.94 -

Islahatçı Demokrasi Partisi 4,666 1.52 -

Tokat ilinde çevre seçim barajı 61.278‟dir⁴⁹⁰. Bu ilde basit seçim sayılı çevre barajı uygulanmıĢ olsaydı, çevre seçim barajı 51.065 olurdu⁴⁹¹. Bu durumda da, ANAP‟a verilen milletvekilliklerinden biri DYP‟nin olurdu. Bu sistem, partilerin ülke genelinde aldıkları oy oranlarına göre de orantısız sonuçlar doğurmuĢtur.

Türkiye geneli oyların %36.31‟ini alan ANAP 292 milletvekili çıkarırken; oyların

%24.74‟ünü alan SHP 99 milletvekili, %19.14‟ünü alan DYP ise 59 milletvekili çıkarabilmiĢtir.