NĠSPĠ (ORANTILI) TEMSĠL SĠSTEMĠ

Daha önce de belirttiğimiz üzere, seçim tarihinde ilk kullanılan sistem olma özelliğini taĢıyan çoğunluk sistemleri uygulamada oldukça basit bir düĢünceye dayanıp; yönetimde istikrar (fayda) ilkesini gözetmektedir. Bu durum, özellikle tek turlu çoğunluk sistemlerinde adil olmayan seçim sonuçları doğurmaktadır. Oy hakkının yaygınlaĢması, sınıfsal farklılaĢmanın artması ve çoğunluk sistemlerinin uygulandığı seçimlerde parlamentolarda temsil edilemeyen önemli bir kitlenin ortaya çıkması daha adil bir seçim sistemi arayıĢlarını da beraberinde getirmiĢtir³¹⁴.

309 TEZĠÇ, 2013, s. 343.

310 SEZEN, s. 167.

311 ARMAOĞLU, s. 26.

312 Fransa Seçim Kanunu (Code électoral) nüfusu 3.500‟den daha az olan belediyelerde bu sistemin uygulanmasını öngörüyordu (m.252). 2013 yılında Kanunda yapılan değiĢiklikle bu rakam 1.000‟e indirilmiĢtir. Maddenin nihai haline göre; nüfusu 1.000‟in altında olan belediyelerde listeli iki turlu çoğunluk sistemi uygulanacaktır. Fransa Seçim Kanunu için bkz.

http://www.conseil-constitutionnel.fr/conseil-constitutionnel/root/bank_mm/dossiers_thematiques/presidentielle_2012/code_electoral_2012.pdf.

2013 yılında Kanunda yapılan değiĢiklikler için ayrıca bkz.

http://www.legifrance.gouv.fr/eli/loi/2013/5/17/INTX1238496L/jo/texte (E.T. 10.12.2014).

313 BURAN, s. 63.

314 SEZEN, s. 140.

63 Çoğunluk sistemlerinin adaletsiz sonuçlarını ortadan kaldırmak ve her siyasi partinin seçmenlerden aldığı oy oranına göre temsil edilmesini sağlamak amacıyla, 19‟uncu yüzyılda nispi temsil sistemleri geliĢtirilmiĢtir³¹⁵. Kökeni Avrupa kıtasına dayanan bu sistemin öncülüğünü Fransız siyaset adamı Victor Considérant yapmıĢtır.

Considérant bu sistemin üzerinde 1830‟lu yıllarda çalıĢmaya baĢlamıĢ ve 1842 yılında Ġsviçre‟nin Cenevre Kanton Meclisi‟ne sistemi sunmuĢtur. 1846 yılında ise bu görüĢlerini daha kapsamlı bir Ģekilde Cenevre Büyük Kurucu Konsey üyelerine broĢür halinde sunarak geniĢ çapta yankı uyandırmıĢtır³¹⁶. Bu tarihten sonra da Considérant‟ın görüĢleri ele alınmıĢ, hatta farklı yazarlar tarafından geliĢtirilerek Avrupa kıtasında yaygınlaĢtırılmıĢtır. 19‟uncu yüzyılın ikinci yarısından sonra baĢta Ġsviçre ve Belçika olmak üzere birçok Avrupa ülkesinde de uygulanmaya baĢlanmıĢtır³¹⁷. Birinci Dünya SavaĢı‟nı takip eden yıllarda ise, Ġngiltere, Sovyet Rusya ve Türkiye (1961 yılına kadar) hariç, Avrupa‟da nispi temsil sistemlerini uygulamayan hemen hiçbir ülke kalmamıĢtır³¹⁸.

Nispi (orantılı) temsil sistemleri, siyasi partilerin seçimlerde aldıkları oy oranlarına göre parlamentoda temsil edilmelerine imkân tanıyan sistemler grubunun ortak adıdır³¹⁹. Nispi temsil sistemleri, mahiyeti gereği ancak listeli seçme yöntemi ile uygulanabilir³²⁰. Seçim çevreleri iki veya daha fazla temsilci çıkaracak Ģekilde olmalıdır. Seçim çevrelerinden ne kadar fazla temsilci seçilirse, sistem o kadar adaletli olur ve çoğunluk sistemlerinin sakıncaları bertaraf edilmiĢ olur³²¹. Bu sistemde seçimlerin tek turda yapılması öngörülmüĢtür. Bu da, birtakım siyasal pazarlıklar ve ittifakların oluĢmasına fırsat vermeksizin siyasetin olabildiğince ĢeffaflaĢmasını sağlar³²².

Nispi temsil sistemleri, çoğunluk sistemlerine nazaran daha adaletli sonuçlar doğursa da; bu sistemlerin de birtakım olumsuz yönleri bulunmaktadır. ÇeĢitli

315 TEZĠÇ, 2013, s. 344.

316 Clarence Gilbert HOAG/George Hervey HALLETT, Proportional Representation, Macmillan, New York, 1926, s. 171.

317 TEZĠÇ, 2013, s. 344.

318 ARMAOĞLU, s. 91.

319 TÜRK, 2006, s. 84.

320 GÖZÜBÜYÜK, s. 92.

321 GÖZLER, s. 726.

322 GĠRGĠN, s. 42.

64 görüĢlerin temsil edilmesine kolaylık sağladığı için, parlamentolarda tek baĢına hükümet kurabilecek çoğunluğa sahip bir siyasi partinin bulunma ihtimali düĢüktür.

Bu sebeple çoğu zaman koalisyon hükümetlerinin kurulması zorunluluğu doğar.

Koalisyon hükümetlerinde ise uzlaĢma kültürü geliĢmedikçe uyumlu bir çalıĢma ortamı sağlanamaz. Koalisyon hükümetlerinin baĢarı ya da baĢarısızlıkları konusunda doktrinde farklı değerlendirmeler bulunmaktadır. Kuzu, koalisyon hükümetlerinin ülkeye fazlasıyla zarar verdiğini savunmaktadır³²³. Türkiye‟de 1960-1980 yılları arasında yapılan genel seçimlerde, çoğunlukla tek baĢına hükümeti kurabilecek bir partinin çıkamamasının en önemli sebebi olarak nispi temsil sistemi gösterilmektedir³²⁴. Kalaycıoğlu ise, koalisyon hükümetlerinde sorun yaĢandığında bunun parlamento içinde farklı koalisyonlar kurulmak suretiyle çözülebileceğini savunmaktadır³²⁵. Kalaycıoğlu, ayrıca koalisyon hükümetlerinin çok siyasi partiye hükümet olma imkânı sunmasını olumlu bulmaktadır³²⁶. Öder de, aynı Ģekilde, koalisyon hükümetlerinin uzlaĢmayı destekleyen hükümetler olduğunu belirtmekte ve savunmaktadır³²⁷. Bizim kanaatimiz ise Türkiye‟de uzlaĢı kültürünün henüz geliĢmediği ve bu sebeple koalisyon hükümetlerinin siyasi, ekonomik, sosyal ve toplumsal olarak ülkeye bir katkı sağlayamadığıdır. Bu düĢüncemizin oluĢmasına aktif tüm partilerin söylem ve politikaları sebep olmaktadır.

Koalisyon hükümetlerinin önüne geçebilmek ve yönetimde istikrarı sağlayabilmek için çoğu zaman seçim barajı uygulamalarına gidilir. Bu durum ise, adaletsiz seçim sonuçlarının önüne geçmek için türetilen nispi temsil sistemlerinin amacına ters düĢer. Sistem, çeĢitli görüĢlerin temsil edilmesine kolaylık sağladığı

325 Ersin KALAYCIOĞLU, “BaĢkanlık Rejimi: Türkiye‟nin Diktatörlük Tehdidiyle Sınavı”, (Yay. Haz.

Teoman Ergül), BaĢkanlık Sistemi, TBB Yayınları, No: 77, Ankara, 2005, s. 22.

326 KALAYCIOĞLU, s. 24.

327 Bertil Emrah ODER, “ Türkiye‟de BaĢkanlık ve Yarı BaĢkanlık Rejimi TartıĢmaları: 1991-2005 Yılları Arasında Basına Yansıyan Öneri ve Tepkilerden Kesitler”, (Yay. Haz. Teoman Ergül), BaĢkanlık Sistemi, TBB Yayınları, No: 77, Ankara, 2005, s. 52.

328 SEZEN, s. 205.

65 öngörüldüğü için, temsilciler ile seçmen arasında çoğunluk sisteminde olduğu gibi yakın bir iliĢki kurulması daha zordur.

Uygulamada birbirinden oldukça farklı nispi temsil sistemleri mevcuttur³²⁹. Bu sistemlerde temsilcilikler, seçime katılan listeler arasında parti ve bağımsız adayların aldıkları oy oranına göre paylaĢtırılır. Bu paylaĢım yapılırken ölçüt olarak seçim sayısı kullanılır.