Schwartz Değer Sınıflaması

Schwartz ise değerleri; bireysel ve kültürel olmak üzere, iki düzeyde incelemiştir. Bireysel düzeydeki incelemelerde değerler, kişilerin yaşamlarını yönlendirmedeki önemlerine göre ele alınırlar. Değerlerin, kültürel düzeyde incelenmesindeki amaç ise, toplumun genelinde paylaşılan ve toplumsal normlara dayanan soyut fikirlere ilişkin bilgi üretmektir. Kültürel düzeydeki inceleme birimi, kültürel grubun (ulus, etnik grup) kendisidir. Bu iki düzey arasındaki ayırımın nedeni ise, bireysel düzeyde kişiyi yönlendiren değerler arasındaki güdüsel ilişkilerin kültürel düzeyde aynı özellikleri sergilememesi olasılığının bulunmasıdır (Akt. Kuşdil ve Kağıtçıbaşı, 60-61).

Değerler, bilinçli hedefler boyutuyla, grup ve bireylerin baş etmek zorunda olduğu üç hususu yansıtırlar: Biyolojik organizmalar olarak bireylerin ihtiyaçları; koordine edilmiş sosyal ilişkilerin gereklilikleri; grupların yaşamı ve sağlıklı fonksiyonları için gerekli hususlar. Schwartz’ın on esas grupta topladığı temel değerler, bu üç evrensel unsurdan ortaya çıkmıştır. Schwartz tarafından ilk defa ortaya konulan bu özellikler, bireylerin sahip oldukları değerlerden hareketle bir grup veya topluluk hakkında genel bir değerlendirme yapma imkânı sağlamaktadır. Bireylerin sahip oldukları kişisel değerlerde, bu üç hususa verdikleri önem etkili olmaktadır. Bireyin biyolojik ihtiyaçları, sosyal ilişkileri ve grup fonksiyonlarının etkisine bağımlılıkları belirleyici unsur olarak öne çıkar (Sığrı ve diğerleri, 2009:172).

Schwartz’ın değer sınıflandırmasındaki temel varsayıma göre, değerlerini birbirlerinden ayıran en önemli özellik, ifade ettikleri güdüsel amaç tipidir. Dolayısıyla, tüm kültürlerde rastlanma olasılığı en yüksek olan değerler, insan doğasının evrensel gerekliliklerini (biyolojik gereksinimler, uyumlu bir toplumsal etkileşim için gerekli olan koşullar gibi) bilinçli amaçlar biçiminde simgeleyen değerler olmalıdır.

Schwartz, psikoloji, felsefe ve dinsel yazından faydalanarak, on esas gruba ayırdığı değerler başlıkları altında 56 değer belirlemiştir (Tokdemir, 2007:27). Schwartz’ın değer sınıflamasını diğer çalışmalardan ayıran husus, değerleri sosyo- piskolojik açıdan incelemesidir.

Tablo 2.2: Schwartz Değer Sınıflaması

Değer Grupları Değerler Güç: Toplumsal konum,

prestij, insanlar ve

kaynaklar üzerinde denetim gücü ya da üstünlüktür.

Sosyal güç sahibi, otorite sahibi ve zengin olmak. Toplumdaki görüntüyü koruyabilmek ve insanlar tarafından benimsenmektir. Başarı: Toplumsal

standartları temel alan kişisel başarı yönelimidir.

Başarılı, yetkin, muktedir olmak, sözü geçen biri ve zeki olmaktır.

Yaşamdan Haz Duyma: Bireysel zevk ve kişinin kendisi için keyif duyması, duyguları okşayıcı

memnunluktur.

Zevk ve hayattan tat almak, keyif. Uyarılım/ Dürtü: Heyecan,

yenilik arayışı ve hayata meydan okumaktır.

Cesur olmak, değişken bir hayat yaşamak, heyecanlı bir yaşantı sahibi olmak.

Öz Yönelim: Düşünce ve eylemde bağımsızlıktır. Yaratma ve keşfetmedir.

Yaratıcı, bağımsız, özgür ve kendine saygısı olmaktır. Merak duyabilmek ve kendi amaçlarını seçebilmektir.

Evrenselcilik: Anlayışlılık, hoşgörü ve tüm insanların ve doğanın iyiliğini gözetmek, korumaktır.

Açık fikirli ve erdemli olmak, toplumsal adalet ve eşitlikten yana olmak, dünyaya barış

istemek, güzelliklerle dolu bir dünya istemek, doğayla bütünlük içinde olma, çevreyi koruma, uyum.

İyilikseverlik: Kişinin yakın olduğu kişilerin iyiliğini gözetmesi ve geliştirmesidir.

Yardımsever olmak, dürüst olmak, bağışlayıcı olmak, sadık olmak, sorumluluk sahibi olmak, gerçek arkadaşlık, olgun sevgi, manevi bir hayat, anlamlı bir hayat, alçak gönüllü olmak. Geleneksellik: Kültür ya da

dinsel töre ve fikirlere saygı ve bağlılıktır.

Alçakgönüllü, dindar olmak, hayatın bana verdiklerini kabullenmek, geleneklere saygılı olmak, ılımlı bir hayat, soğukkanlı ve sakin olmak.

Uyma: Başkalarına zarar verebilecek ve toplumsal beklentilere aykırı olabilecek dürtü ve

eylemlerin sınırlanmasıdır.

İtaatkâr olmak, anne babaya ve yaşlılara değer vermek, kibar olmak, kendini denetleyebilmek. Güvenlik: Toplumun var

olan ilişkilerinin ve kişinin kendisinin huzur ve

sürekliliğidir.

Ulusal güvenliğin, toplumsal düzenin sürmesini istemek. Temiz olmak, aile güvenliğine önem vermek, iyiliğe karşılık vermek, bağlılık duygusu, sağlıklı olmak. Kaynak: Kuşdil ve Kağıtçıbaşı, (2000: 59-61)

2.1.4.3. Spranger Değer Sınıflaması

Spranger, değerleri altı temel değer grubunda toplamıştır: Estetik, teorik (veya ilmî), iktisadi, siyasi, sosyal ve dinî değerler. Bunlar, insan hayatının belli başlı varlık sahaları olduğuna göre, herkes kendi hayatında bunlara kendince bir kıymet verir veya bunlar karşısında belli bir tavır alır. Güngör, bu değer kategorilerinden bahsederken; klasik değer sıralamasına sadık kalmakla birlikte bunlara bir de ahlakî değer boyutunu eklediğini ifade eder (Güngör, 2000: 84-85).

Spranger’ın belirlediği altı temel değer grubunun açıklamaları aşağıdaki gibidir: -Bilimsel Değer: Gerçeği araştırmaya, bilgiye, muhakemeye ve eleştirel düşünmeye önem verir. Bilimsel değerleri olan insan deneysel, eleştirici, akılcı ve entelektüeldir.

-Ekonomik Değer: Finansal amaçları ve araçları kapsar. Yararlı ve pratik olana önem verir. Ekonomik değerlerin hayatta önemsenmesi gerektiğini belirtir.

-Estetik Değer: Deneyimler, tercihler ve kabulleri kapsar. Simetri, uyum ve forma önem verir. Birey hayatını, olayların bir çeşitliliği olarak görür. Sanatın toplum için zorunluluk olduğunu düşünür.

-Sosyal Değer: Toplumsal ve bireysel ilişkiler ve bu ilişkilerde yönelimleri kapsar. Başkalarını sevme, yardım etme ve bencil olmama esastır. En yüksek değer insan sevgisidir. Bu insan sevgisini, insanlara sunar. Nazik ve sempatiktir, bencil değildir.

-Politik Değer: Güç, yetkinlik, liderlik vb. değerleri kapsar. Her şeyin üstünde kişisel güç, etki ve şöhret vardır. Esas olarak kuvvetle ilgilidir.

-Dinî Değer: Evren hakkında genel inançlara dair değerleri kapsar. Evreni bir bütün olarak kavrar ve kendisini onun bütünlüğüne bağlar. Dini uğruna, dünyevî hazları feda eder (Ünal,1981: 20).

Psikolojide, değer testini ilk defa kullanan Spranger, her birinde hâkim olan değerler doğrultusunda deneklerini şahsiyet tiplerine ayırmaya çalışmış ve herkesin altı değer tipinden birine girebileceğini söylemiştir (Güngör, 2000:84).