2.2.2 DEĞER ÖĞRETİMİNDE YAKLAŞIMLAR
2.2.4. ORTA ÖĞRETİMDE DEĞER EĞİTİMİ
2.2.4.1. Orta Öğretimin Amaç ve Görevlerinde Değerler 1739 Sayılı Millî Eğitim Temel Kanunu’na göre;
Madde 28 - Ortaöğretimin amaç ve görevleri, Millî eğitimin genel amaçlarına ve temel ilkelerine uygun olarak;
1. Bütün öğrencilere ortaöğretim seviyesinde asgari ortak bir genel kültür vermek suretiyle onlara kişi ve toplum sorunlarını tanımak, çözüm yolları aramak ve yurdun iktisadi, sosyal ve kültürel kalkınmasına katkıda bulunmak bilincini ve gücünü kazandırmak,
2. Öğrencileri, çeşitli program ve okullarla ilgi, istidat ve kabiliyetleri ölçüsünde ve doğrultusunda yüksek öğretime veya hem mesleğe hem de yüksek öğretime veya hayata ve iş alanlarına hazırlamaktır.
Ortaöğretim, gelişim dönemlerinden yoğun ve hızlı bir değişimin yaşandığı ergenlik dönemine denk gelmektedir. Ergenlik, insani değerlerin gerçek anlamda oluşturulduğu, sosyal değerin çözümlendiği ve karakter oluşumunun önemli ölçüde tamamlandığı çalkantılı bir dönemdir. Bu dönemde, eğitimin şekillendirici etkisi en doğru şekilde kullanılmalıdır. Doğru bir değer eğitimi; insanî, manevî ve kültürel değerleri benimsemiş kişilerin yetiştirilmesini destekleyecektir. Ayrıca, bireye kendi değer sistemini oluşturmada serbestlik tanınarak, bu dönemde ortaya çıkan bağımsızlık duygusu desteklenmelidir. Böylece sosyal değerlere başkaldırma ve insanlardan uzaklaşma duygusu da ortadan kaldırılmış olacaktır.
Baymur (1990:57-58), ergenlik dönemi gelişim ödevlerini şöyle sıralamıştır: -Toplumsal sorumluluklar almaya istekli olma ve toplumsal görevlerini yerine getirebilme.
-Toplumsal açıdan sorumlu davranışı isteme ve kazanma. -Bir değerler sistemi ve ahlak sistemi edinme.
-Yaşıtlar âleminde bir yer edinebilme.
-Uygun bir hayat felsefesi ile birlikte kişisel değer duygusu oluşturma.
Dönemin gelişim görevleri incelendiğinde ergenliğin bir bakıma değer oluşturma süreci olduğu söylenebilir. Bu anlamda; okullara düşen görev, çeşitli dersler aracılığıyla vereceği değer eğitimiyle bu süreci desteklemektir.
Ortaöğretimde kişiliğin teşkili ve kafa formasyonu tahsilin değer eğitimiyle tamamlanmasını gerektirir. Ortaöğretim, tahsil ile bilgiyi, eğitimle değerleri verecektir. Genç, öğretimde kültürün ulaştığı son bilgi seviyesinde yer almak için hazırlanacak, eğitimde çağdaş kültürün değerler hayatını yaşayarak kişiliğini kazanacaktır. Öğretim gibi bu eğitimin de temelleri ilköğretimde hazırlanmıştır. Fakat çağdaş değerlerden her birine ait yapıcı faaliyet, gencin gireceği toplumdaki kişiliğinin türlü manzaraları burada kurulacaktır (Ülken, 1968:261).
2.2.4.2.Ortaöğretim Derslerinin Genel Amaçlarında Değerler
Eğitim sistemimizde, değer eğitimini doğrudan gerçekleştiren herhangi bir program uygulamak yerine, değerler çeşitli derslerin konuları içerisinde verilmek sûretiyle kazandırılmaya çalışılmaktadır.
Araştırmanın bu bölümünde; MEB tarafından belirlenen ortaöğretim derslerinden, Türk Edebiyatı, Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Tarih ve Felsefe derslerinin amaçlarında değerler ile Psikolojik Danışmanlık ve Rehberliğin değer eğitimindeki yeri ele alınacaktır. Yukarıda adı geçen derslerin seçilmesinde; kültürel ve sosyal konularının ağırlıklı olması ve değer eğitimindeki işlevsellikleri etkili olmuştur. Bu bağlamda, “Değerler İnceleme Formu” oluşturma aşamasında, öncelikli olarak belirtilen derslerde görev yapan branş öğretmenlerinin tespitleri dikkate alınmıştır.
2.2.4.2.1.Türk Edebiyatı Dersinin Genel Amaçlarında Değerler
Millî Eğitim Bakanlığı Talim Terbiye Kurulu Başkanlığının 14.07.2005 tarih ve 197 sayılı kurul kararıyla kabul edilen Türk Edebiyatı Öğretim Programı aşağıda yer alan amaçlar doğrultusunda hazırlanmıştır.
1. Edebiyatın kültürel ve tarihî olandan hareketle dille gerçekleşen bir güzel sanat etkinliği olduğunu kavratmak.
2. Edebî eser ve metinlerin, ortaya çıktıkları dönemi, güzel sanatlara özgü duyarlılıkla yapı, tema, dil ve anlatım bakımlarından temsil ettiklerini sezdirmek.
3. Edebî metinleri yapı, tema, dil, anlatım ve anlam bakımlarından yazıldıkları dönemin zihniyetiyle ilişkilendirmek.
4. Ulusal ve evrensel değerlerin sanat eseri olan edebî metinlerde zenginleşerek varlıklarını nasıl sürdürdüklerini kavratmak.
5. Türkçenin, tarihî akış içinde yaşanılan medeniyet daireleri çevresinde nasıl zenginleştiğini ve edebiyat dili hâline geldiğini kavratmak.
6. Toplumsal hayatın ve her türlü bireysel değerin edebî metinlerde nasıl yansıdığını belirlemek.
8. Yeni düşünceler üretebilme yeteneğini geliştirmek. 9. Okuma zevki ve alışkanlığını geliştirmek
10. Araştırma, tartışma, anlama, değerlendirme ve yorumlama yeteneklerini geliştirmek.
11. Öğrencilerin sanat zevk ve anlayışlarını geliştirmek. 12. Dille gerçekleştirilen sanatın etkinliklerini anlayabilecek zevk ve bilgi birikimini kazandırmak.
13. Dil ve edebiyat ilişkisini kavratmak.
14. Edebiyat ile diğer çalışma alanları ve bilim dalları arasındaki ilişkiyi kavratmak.
15. Zamanın akışına paralel olarak -en eski dönemden bugüne -Türk yaşam tarzını, düşüncesini, dil zevkini ve kültür hayatına özgü gelişmeleri edebî metinler çevresinde değerlendirmek.
16. Edebî metinlerden hareketle Türk kültür hayatının, tarihinin ve edebiyatının birbirinden ayrılmaz bir bütün oluşturduğunu kavratmak.
17. Edebî metinlerin zamanın getirdiği değişmelerle zenginleştiğini ve geliştiğini kavratmak.
18. Edebî eserler çevresinde Türk insanının kültür, anlayış ve zevk bakımından gelişmesini kavratmak.
19. Öğrencilerin; kazandıkları yöntem ve dikkatle karşılaştıkları her türlü yazılı ve sözlü metni anlamalarını, değerlendirmelerini ve yorumlamalarını sağlamak.
20. Başta sanat metinleri olmak üzere her türlü metinde ulusal ve evrensel kültür, düşünce ve zevk ögelerini belirlemek; bunlar arasındaki ilişkiyi kavratmak.
21. Her türlü insan etkinliğinin edebî eserlerde, sanata has duyarlılıkla dile getirilerek değerlendirildiğini kavratmak.
22. Öğrencilerin Türk ulusunun yaşadığı medeniyet daireleri ile Türk edebiyatının dönemlerini bu günden geçmişe yönelen bir
dikkatle değerlendirip yorumlayacak düzeye ulaşmalarını sağlamak ( http://ttkb.meb.gov.tr/ogretmen/ ).
Türk Edebiyatı dersinin genel amaçlarında öğrencilere estetik bir bakış açısı kazandırarak ulusal, evrensel ve bireysel değerlerin edebî metinler aracılığıyla benimsetilmesi hedeflenmiştir. Bu hedefe ulaşmak için yine kültürel bir değer olan dilin inceliklerinden faydalanılarak, değer eğitimi yapılması öngörülmüştür. Her toplum, kendi dilinin imkânlarını kullanarak sahip olduğu değerleri gelecek nesillere aktarmak böylece devamlılığını sağlamak ister. Dil, maddî, manevî ve kültürel değerlerin taşınmasında ve insanın toplumsallaşmasında önemli bir yere sahiptir.
Edebiyat eğitimi, estetik değer taşıyan edebî metinler yoluyla sürdürülmektedir. Estetik unsurlar, insan duyularını hedef alarak, algıları etkisi altına almaktadır. Estetik bir kaygı ile oluşturulan edebî metinler, öğrencilerin ilgisini çekerek genel güdülenmişlik hâlini etkiler. Bu durum, öğrencilerin derse katılımını büyük oranda artırmaktadır. Bu sayede, öğrenciler değerlerle bütünleşmiş edebî metinlerin yorumundan hareketle kendi değerler sistemini oluşturmaya başlar.
2.2.4.2.2. Tarih Dersinin Genel Amaçlarında Değerler
Millî Eğitim Bakanlığı Talim Terbiye Kurulu Başkanlığının 03.06.2008 tarih ve 138 sayılı kurul kararıyla kabul edilen Tarih Dersi Öğretim Programı aşağıda yer alan amaçlar doğrultusunda hazırlanmıştır.
1. Atatürk ilke ve inkılâplarının, Türkiye Cumhuriyeti’nin siyasi, sosyal, kültürel ve ekonomik gelişmesindeki yerini kavratarak öğrencilerin laik, demokratik, ulusal ve çağdaş değerleri yaşatmaya istekli olmasını sağlamak.
2. Geçmiş, bugün ve gelecek algısında tarih bilinci kazandırmak.
3. Türk tarihini ve Türk kültürünü oluşturan temel öge ve süreçleri kavratarak öğrencilerin kültürel mirasın korunması ve geliştirilmesinde sorumluluk almalarını sağlamak.
4. Millî kimliğin oluşumunu, bu kimliği oluşturan unsurları ve millî kimliğin korunması gerekliliğini kavratmak.
5. Geçmiş ve bugün arasında bağlantı kurarak millî birlik ve beraberliğin önemini kavratmak.
6. Tarih boyunca kurulmuş uygarlıklar ve yaşayan milletler hakkında bilgi sahibi olmalarını sağlamak.
7. Türk milletinin dünya kültür ve uygarlığının gelişmesindeki yerini ve insanlığa hizmetlerini kavratmak.
8. Öğrencilerin kendilerini kuşatan kültür dünyaları hakkında meraklarını gidermek.
9. Tarihin sadece siyasi değil, ekonomik, sosyal ve kültürel alanları kapsadığını fark ettirerek hayatın içinden insanların da tarihin öznesi olduğu bilincini kazandırmak.
10. Tarih alanında araştırma yaparken tarih biliminin yöntem ve tekniklerini, tarih bilimine ait kavramları ve tarihçi becerilerini doğru kullanmalarını sağlamak.
11. Öğrencilerin farklı dönem, mekân ve kişilere ait toplumlararası siyasi, sosyal, kültürel ve ekonomik etkileşimi analiz ederek bu etkileşimin günümüze yansımaları hakkında çıkarımlarda bulunmalarını sağlamak.
12. Barış, hoşgörü, karşılıklı anlayış, demokrasi ve insan hakları gibi temel değerlerin önemini kavratarak bunların korunması ve geliştirilmesi konusunda duyarlı olmalarını sağlamak. 13. Kendi kültür değerlerine bağlı kalarak farklı kültürlerle etkileşimde bulunabilmelerini sağlamak.
14. Kültür ve uygarlığın somut olan ya da olmayan mirası üzerinde tarih araştırmaları yaparak çalışkanlık, bilimsellik, sanatseverlik ve estetik değerleri kazandırmak.
15. Öğrencilere, tarihsel anlatıları yazılı ve sözlü ifade
ederken Türk dilini doğru ve etkili kullanma becerisi kazandırmak ( http://ttkb.meb.gov.tr/ogretmen/).
Tarih öğretiminin gayesi, öğrenciyi anlayışlı, şuurlu hislerinde hareketli, devamlı faaliyette ve fedakârlığa hazır vatansever hâline getirmektir (Yıldız, 1980:26). Sosyal bilimlerin önemli bir bölümünü oluşturan Tarih dersi; öğrencilerin ilgi, tutum, değer verme gibi değişik duygu ve davranış eğilimleri geliştirilebilmektedir. Büyüklere saygı, yurt sevgisi, devlete karşı sorumluluklarını yerine getirme, millî ülkülere bağlılık,
özgüven, hoşgörü, temizlik ve düzen konularında ahlakî davranışlar kazandırmaktadır (Ulusoy, 2003:73).
Tarih dersinde, ulusal değerlerin benimsetilmesi öncelikli hedeftir. Bu derste verilen değer eğitimi, öğrencilerin ulusal bir kimliğe sahip olmasını sağlayarak kendi değerlerine sahip çıkan ve onları yaşatan bir neslin temellerini atar.
2.2.4.2.3.Felsefe Dersinin Genel Amaçlarında Değerler
Millî Eğitim Bakanlığı Talim Terbiye Kurulu Başkanlığının 10.11.2009 tarih ve 9846 sayılı kurul kararıyla kabul edilen Felsefe Dersi Öğretim Programı aşağıda yer alan amaçlar doğrultusunda hazırlanmıştır.
1. Felsefenin alanı ve temel problemleriyle ilgili bilgi edinmeleri,
2. Felsefenin ne olduğunu anlayıp felsefi sorgulama becerisini kazanmaları,
3. Felsefi bir bakış açısı edinmeleri ve gündelik yaşamlarında da bu bakışı kullanma alışkanlığı kazanmaları,
4. Sistematik düşünebilme becerisi kazanmaları,
5. Varlığı bütünlük içinde sorgulayabilme becerisi kazanmaları,
6. İnsan açısından değerlerin anlamını fark etmeleri hem etik hem de estetik değerleri, millî ve evrensel açıdan değerlendirebilme tutumu geliştirmeleri,
7. Kendilerini ve evreni anlamak için sorgulama tutumu geliştirebilmeleri,
8. Konulara çok yönlü bakış açısıyla bakabilme tutumu kazanmaları,
9. Tartışma kültürünü geliştirebilmeleri, düşüncelerini aktarırken kavramları doğru ve özenli biçimde kullanabilme tutumu geliştirmeleri,
10. Bilgi ve bilimin temel problemlerini değerlendirebilme becerisi kazanmaları,
11. Felsefenin yaşamla ilişkisini kurmaları amaçlanmaktadır (http://ttkb.meb.gov.tr/ogretmen/).
Felsefe öğretim programında; bilgi felsefesi, varlık felsefesi, ahlak felsefesi, sanat felsefesi, bilim felsefesi ve din felsefesi alanlarıyla ilgili temel bilgilerin kazandırılması amaçlanmaktadır. Bu alanlar içinden, değer eğitimine en çok katkıda bulunan şüphesiz ahlak felsefesidir. Ahlak felsefesiyle; iyi-kötü, erdem, vicdan, sorumluluk, özgürlük gibi değerler üzerinde durulur. Öğrencilerin bu değerler üzerinde düşünmesi sağlanarak kendi fikir ve kararları doğrultusunda ahlakî davranışları benimsemeleri amaçlanır.
2.2.4.2.4. Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersi Programının Genel Amaçlarında Değerler
Millî Eğitim Bakanlığı Talim Terbiye Kurulu Başkanlığının 31.03.2005 tarih ve 16 sayılı kurul kararıyla kabul edilen Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersi Öğretim Programı aşağıda yer alan amaçlar doğrultusunda hazırlanmıştır.
1. İslâm’ın iman, ibadet ve ahlâk esaslarını tanır.
2. Dinin, Allah-insan ilişkilerini düzenleyen bir olgu olduğu, dinin evrensel barış kültürünün yerleşmesinde ve hoşgörü ortamının oluşturulmasında katkıda bulunabileceğini benimser.
3. İnancını akılla bütünleştirir. Kendi dinini, örf ve âdetlerini olduğu kadar diğer insanların dinlerini, örf ve âdetlerini de saygı ve hoşgörü çerçevesinde değerlendirir.
4. Dinin sevgi boyutunu fark ederek onun insan için vazgeçilmez bir öge olduğu, her şeye karşı sevgiyle ve olumlu yaklaşılması gerektiği bilincine ulaşır.
5. Büyüklere saygı duymayı ve küçüklere sevgiyle yaklaşmayı davranış hâline getirir.
6. Din ve ahlâkla ilgili konularda akılcı ve eleştirel yaklaşım sergiler.
7. İnsanın evrenden kopuk bir varlık olmadığını ön planda tutar.
9. Toplumdaki farklı dinî anlayış ve yaşayışların dinin özü ile ilgili olmayıp sosyal bir olgu olduğu bilincine varır.
10. Yerelliklerin zaman zaman dinin evrensel boyutlarının önüne geçirilebileceği durumlar karşısında duyarlı olur.
11. Din alanında yetkin olan ile olmayanı ayırır.
12. İbadetlerin, davranışları geliştirmedeki gücünü fark eder. 13. Kader kavramını yanlış yorumlayarak sorumluluktan kaçınılamayacağı bilincine sahip olur.
14. Allah ile iletişim kurmada yapay engelleri aşar. 15. Çevre, doğal denge ve temizlik bilincine ulaşır. 16. Dinî ve ahlâkî alandaki temel sorularına cevap arar. 17. İnanma ve yaşama özgürlüğünün bilincine varır.
18. Dinî inancının gereklerini ve ibadetlerini başkalarının yol göstermesine ihtiyaç duymaksızın gerçekleştirir.
19. Dinî ve ahlâkî kavramların anlamını bilir, bunlar arasında ilişkiler kurar, günlük hayatta ve diğer öğrenme alanlarında kullanır.
20. Doğru dinî bilgiler ile batıl inanç ve hurafeleri ayırt eder. 21. Dinin öğütleriyle, örf ve âdetlere dayalı sağlıksız dinî oluşumları ayırt eder.
22. Aklın, dinî sorumluluğun temel şartı olduğunu; dinin aklın kullanılmasını istediğini ve bilimsel bilgiyi teşvik ettiğini benimser. Din ve bilimin insanların mutluluğu için olduğunu fark eder.
23. Toplumdaki dinî ve ahlâkî davranışları tanır. 24. Öğrenilen ahlâkî değerleri içselleştirir.
25. Dinin kültürü oluşturan unsurlardan biri ve diğer unsurlar üzerinde etkili olduğunu fark eder.
26. İslâm dininde temizliğe verilen önemi fark eder. 27. Hz. Muhammed’in örnekliğini analiz eder.
28. İslâm dininde Kur’an-ı Kerim’e verilen önemi kavrar. 29. Türklerin İslâm uygarlığına yaptığı katkıların farkında olur.
31. Laikliğin din ve vicdan özgürlüğünün garantisi olması gerektiğini benimser.
32. İslâm’ın barış dini olduğunu benimser.
33. Hayatın amaçsız olmadığını fark eder ve kendi hayatının amacını sorgular.
34. Birlikte yaşama ve hoşgörü kültürünü özümser.
35. Küreselleşen dünyada dinin birleştirici bir rolünün olduğunu kavrar.
36. Evrensel değerlere kendi dinî bilgi ve bilinçleriyle katılır. 37. Diğer dinleri temel özellikleriyle tanır.
38. İslâm’ın medenî ve evrensel değerlerle örtüştüğünü fark eder (http://ttkb.meb.gov.tr/ogretmen/).
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersi Öğretim Programında “millî, ahlâkî, insanî ve kültürel değerleri benimseyen, beden, zihin, ahlâk, ruh, duygu bakımından dengeli ve sağlıklı gelişen; üretken, haklarını ve sorumluluklarını bilen; Türkiye Cumhuriyeti vatandaşlarını yetiştirmek” hedeflenmiştir. Ortak değer yargılarında birleşen insanlar, toplumu oluşturur. Toplumların değer sisteminin temelinde ise büyük ölçüde dinî ögeler yer almaktadır. Bu derste kazandırılmak istenen birçok değer, toplumun temel değerleri ile örtüşmektedir. Dinin emrettiği sevgi, saygı, barış, hoşgörü gibi değerler, Türk toplumunun temel değerleri arasında yer almakla birlikte aynı zamanda evrenseldirler.
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi dersi, ülkemizde düşünce ve vicdan hürriyetine saygılı bir şekilde yürütülerek değer eğitimine büyük katkı sağlamaktadır. Öğretim programında ahlaklı ve hoşgörülü davranma gibi değer içeren temel becerilerin kazandırılmasının yanı sıra değer öğretimi de oldukça önemsenmiştir. Programda değer eğitimine geniş bir şekilde yer verilmiş, kazandırılmak istenen değerler şu şekilde listelenmiştir:
Tablo 2.3: Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersi Öğretim Programında Yer Alan Değerler
Değer Listesi
Adil olma Kardeşlik Aile kurumuna önem verme Duyarlılık Bağımsızlık Doğruluk Bilimsellik Dürüstlük
Çalışkanlık Estetik duyarlılık Dayanışma Hoşgörü
Ölçülülük Misafirperverlik
Yumuşak huyluluk Sağlıklı olmaya önem verme Güvenilir olmak Saygı
Kanaat Sevgi
Cömertlik Sorumluluk
Sabır Temizlik
Samimiyet Vatanseverlik Güven Yardımseverlik Namuslu olmak Paylaşımcı Olmak Alçak gönüllülük Fedakârlık
Sözünde durmak Hakikat sevgisi Emanete riayet etmek
2.2.4.2.5.Psikolojik Danışma ve Rehberliğin Değer Eğitiminde Yeri
Eğitimde hedef; insanî değerlere saygı duyan, bu değerleri benimseyen ve yaşatan bireyler yetiştirmektir. Kendini gerçekleştirebilmiş, sağlıklı ve çevresiyle uyumlu öğrenciler için öğretimin yanında psikolojik danışmanlık ve rehberliğe ihtiyaç duyulmuştur.
Eğitim, geniş anlamda alınsa da daima hizmet ettiği toplumun değer hükümlerine, geleneklerine, tavırlarına, ilgilerine ve ihtiyaçlarına, ülkü ve özlemlerine, maddî ve manevî amaçlarına sıkı sıkıya bağlıdır. Bu sebeple “ayıp”, “günah”, “ahlakî-
gayri ahlakî” , “millî- gayrimillî” gibi kavramlar eğitim oluşumunda ağırlıklı yeri olan kavramlardır. Rehberlik ve danışmada toplumun bir üyesi olan öğrencinin durumu objektif bir gözle incelenirken toplum yasaları da göz önünde bulundurulur. Öğrencilerin toplumun kıymet hükümleri, standartları ve geleneklerini dikkate alan olgun ve uyum sağlamış kişiler olmalarına yardımcı olunur. Bu sayede öğrencilerin toplumun kendisinden beklediği rolü üstlenmesi ve yürütmesi sağlanır (Tan, 2000:57). Toplumsal değerleri kazanan öğrenciler, kendine uygun bir yaşam felsefesi oluştururken toplum yararını gözeten bir birey hâline de gelirler.