İran’da Şah’ın devrilmesi ve İslam Cumhuriyetinin kurulması İran’ın Irak ile olan stratejik ilişkilerini değiştirmiştir. Yeni rejim Cezayir Antlaşması’nın statüsünün değiştirme konusunda çeşitli sebepler aramaya başlamıştır. Haziran 1979’dan itibaren Irak’ta yönetimde olan Baas rejimine karşı gösteriler yapılmaya başlanmıştır. Ayrıca İran’da bulunan Iraklılara ve Irak tesislerine karşı saldırılar düzenlenmiştir. Bu durum İran basınında geniş yer almış ve Irak halkının Baas rejimine karşı isyan olarak görülmüştür (Saraç, 2000: 6).
1979’un sonlarında İran, İslam Devrimi yönetimi rejim ihracı politikalar, yanında Irak’ın kuzeyinde Kürtleri ve güneyde Şii el-Dava grubunu Saddamı devirmek üzere ayaklanmaya teşvik etmiş ve Irak Dışişleri Bakanı Tarık AZİZ’e sabotaj düzenlemiş olup bu durum iki ülke arasındaki tansiyonu yükseltmiştir. Böylece Irak, İran’a karşı bazı önlemler almak zorunda kalmıştır (Pehlivanoğlu, 2004: 179-180). Irak
ise ülkede bulunan yeraltı Şii örgütünü ortadan kaldırmış ve İran vatandaşlarını Irak’tan kovmuştur. İran rejimine karşı Arap Cephesi oluşturmaya çalışmıştır. İran’daki ayrıcalıklı guruplara (İran Kürtleri, Huzistan’daki Araplar) destek sağlamıştır (Saraç, 2000: 7).
Savaşa kısa bir süre kalana kadar her iki devlette silahlanma yarışına girmiştir. 1980-1990 yılları arasında en fazla silah satın alan Ortadoğu ülkeleri arasında ilk sıraları Irak, Suudi Arabistan, Suriye, İran ve İsrail (aynı zamanda satan ülke konumunda) vardı. 1991’de Ortadoğu ülkeleri sadece konvansiyonel silahlara 30 milyar dolar yatırmışlardır. 1991-1992’de Ortadoğu’da silaha en fazla kaynak ayıran ülkeler Hindistan, İsrail, Yunanistan, Türkiye, Afganistan, Suudi Arabistan, İran, Kuveyt, Pakistan’dır. ABD’nin tüm silah satışlarının 1992’de %38’i Ortadoğu ülkelerine olmuştur (Kocaoğlu, 1995: 209).
1970’li yılların başından itibaren petrol ihracatından elde edilen gelirin büyük çoğunluğu tarım ve sanayi sektörüne harcanmış ancak 1979 yılında itibaren İran-Irak savaşı nedeniyle silahlanmaya gidildiği için, petrol gelirinin büyük bölümüne silah satın alınmıştır. Irak Ordusu tank, ZPT, top satın almıştır. Bunun yanında İran tümen sayısını artırmıştır. İran’da 1977 yılında başlayan askeri modernizasyon süreci Şah’ın devrilmesinden sonrada devam etmiştir. Her iki devlet yetkilileri de karşılıklı açıklamalar yaparak Savaşın artık yakın olduğunu ortaya koymuşlardır (Saraç, 2000: 8).
İran’da Şah’ın devrilmesinden sonra İran Silahlı Kuvvetleri tam bir düzensizlik içerisindeydi. Yeni rejim Şah taraftarlarını ve devrime karşı olanları ordu içinden temizlemeye başlamıştır. Bu nedenle Orduyu dengelemek için Devrim Muhafızları (Pasdaran) kurulmuştur. Aslındaki ordudaki temizlik İran Ordusu’nun hareket yeteneğini oldukça zayıflatmıştır. Ordunun yeniden yapılandırılması için bazı adımlar atıldıysa da savaş başlamadan önce devrim öncesi gücün ancak yarısına ulaşılabilmiştir (Saraç, 2000: 8).
Savaş başladığında Irak Ordusunun bariz bir üstünlüğünün bulunduğunu belirtmek gerekmektedir. İran Ordusunun mevcudu 285.000’den 150.000’e düşmüştü. Oysa Irak kuvvetleri mevcudu 200.000’di. İran Ordusuna 6 Tümen, Irak Ordusunda ise 12 Tümen bulunmaktaydı. Şunu da belirtmek gerekir ki İran Ordusu yanında devrim muhafızlarının sayısı 150.000 civarındadır (Erendil, 1992: 122).
Sonuç olarak sayısal veriler değerlendirildiğinde Irak zırhlı birlik ateş gücü ve hava kuvvetleri bakımından daha üstün, İran ise insan kaynakları ve deniz gücü
bakımından üstün durumdaydı. Tabii burada Şah dönemine ait komuta kadrosunun tasfiye edilmiş olması İran için dezavantajlı bir durum olduğunun göz önünde bulundurulması gerekir (Erendil, 1992: 122).
Tarafların savaş silah ve malzemelerinin özellikleri bunların temin edildiği ülkelere göre değişiklik göstermektedir. Irak savaşın başında silahlarını Sovyetler Birliğinden aldığı silah ve malzemeden temin etmeyi kendi siyaseti açısından uygun görmüşken, savaş sürecinde Avrupa ülkelerinden özellikle Fransa ve İtalya gibi ülkelerden araç ve malzeme teminine gitmiştir. İran ise Şah döneminde yürüttüğü politika gereği silahlı kuvvetlerini ABD’ye göre ayarlamıştır. Bunun sonucunda da daha çok ABD menşeli silahlar temin etmiştir. Ayrıca İngiliz kaynaklı eski tanklar Fransız ve Çin kaynaklı deniz araçları temin etmiştir (Erendil, 1992: 122-123).
Savaştan hemen önce iki ülkenin ordusuna ait kara ve hava kuvvetlerinin malzeme yönünden durumu Tablo 3’de gösterilmiştir (Saraç, 2000: 9).
Tablo 3. Savaş Öncesi Tarafların Kara ve Hava Kuvvetleri Yönünden Durumu
Kara ve Hava Kuvvetleri İRAN IRAK
Tank 1.735 2.750
ZPT 1.735 2.500
Topçu 1.000 980
Uçak 447 350
Hava kuvvetleri olarak İran’ın 447 uçağı bulunsa da savaşta bunların ancak üçte biri faal olarak kullanılabilmiştir. Irak’ın 350 uçağının yüzde sekseni ise faal durumdaydı. Deniz kuvvetleri olarak İran’ın deniz üstünlüğü bulunmaktaydı. Ancak bu kuvvetlerinde bakım ve lojistik sorunlar nedeniyle harekât kabiliyeti sınırlıydı (Saraç, 2000: 9).
Muharebe aşamasına geçmeden önce her iki tarafın savaşı komuta ve kontrol etme, planlama ve eğitim konularına kısaca göz atmakta fayda görülmektedir. Şunu belirtmek gerekir ki savaş sırasında harp stratejisinin başarısızlığında göze çarpan en önemli etken Irak askeri komuta kademesinin ehil ve etkin bir yönetim gösterememesidir (Saraç, 2000: 11). Silahlı kuvvetlerin hızlı büyüme ve modernizasyonu hem İran hem de Irak’ta hareket etkinliğini büyük ölçüde etkilemiştir. Bu durum eğitimi oldukça güçleştirmiştir. Burada silah temin edilen ülkelerden teknik
yardım sağlanmasına karşın her iki ülkenin de eğitimsiz askerler yüzünden gelişmiş silah sistemlerini yeterince kullanmaları mümkün olmamıştır (Saraç, 2000: 11).
Komuta ve kontrol bakımından duruma bakacak olursak savaş başladığında Irak’ın sabırsız ve endişeli olduğu gözlemlenmektedir. İran ise savaşı koordine ve icra edecek merkezi bir komuta kontrol sisteminden yoksundur. Bu açıdan bakıldığında her iki ülke ordusunun eşit olduğu söylenebilir (Saraç, 2000: 12).
Savaş stratejilerini değerlendirecek olursak Irak’ın sınırlı bir harp durumunu öngördüğü görülmektedir. Sınırlı harp kuvvet, mekân, zaman, hedef yönünden sınırlı bir durumu ifa etmektir. İran’ın hedeflediği ise genel bir harptir. Bu stratejide zaman, mekân ve kuvvet sınırlaması bulunmamaktadır. Bu açıdan İran savaşı hızlı bir şekilde Irak’ın kara, hava ve deniz unsurlarına yönelik bir bütün olarak yapma amacı gütmüştür (Saraç, 2000: 12).
8 yıl sürecek olan İran-Irak Savaşı, 17 Eylül’de Saddam Hüseyin’in Millet Meclisinde yaptığı 6 Mart 1975 tarihinde yapılan Şattül-Arap sorununu çözen Cezayir antlaşmasını feshettiğini ilan etmesi (Ersin, 2003: 111) ve ardından 22 Eylül 1980 tarihinde fiili müdahale ile başlamıştır. Bu aşamada savaşın gelişimini kara, hava ve denizde yapılan faaliyetler şeklinde incelemeye çalışacağız.