Satranç ve Diğer Oyunlar :

İnsanın zekasını çalıştırmasının yanında eğlendiren bir özelliğe de sahip olan satranç, Ravendî’ye göre, “insanların büyükleri tarafından, oynanmasında var olan

hikmetlerin bilindiği, halkın ise onu bir oyun bilerek onunla vakit geçirdiği bir eğ- lence aracıdır.”173 Bu açıdan bakıldığında satrancı değerli kılan şey, onu bir oyun olarak adet haline getirmek değil, oynandığında var olan hikmetlerinden faydalana- bilmektir.174 Ravendî, bu oyuna daha geniş bir pencereden bakar ve satranç oynarken ortaya konan her hareketi, ileride daha açık bir şekilde görüleceği gibi savaş meydan- larında gösterilen bir manevraya benzetip, hareketlere ve oyunculara önemli misyon- lar yükler ve böylece bu oyuna verdiği önemi de göstermiş olur. Kendisine yüklenen bu önemli misyondan dolayı satranç, sultanların özel hayatında önemli bir yer işgal etmektedir.

Ona göre bu oyun, nedimlerin ve şahların birbirleriyle oynamaları ve böylece onların savaşa dair zihinlerinin her zaman açık olmasını sağlayan strateji yüklü bir oyundur. Hükümdar bu oyunla, ordunun merkezinin, sağ ve sol kanatlarının ve yan- ların nasıl olması lazım geldiğinin alıştırmasını yapar. Bu oyunun icat edilmesinin amacı; bir taraftaki hasım, hazırlık yapıp malzemesini tertip ederken, diğer taraftaki hasmın da gafil olmadığını yani her iki tarafında savaşı kazanmak için azimkar oldu- ğunu göstermektir.175

Ravendî’ye göre satrancı, Hind hakimleri icat etmişler ve Anuşirvan’a yolla- mışlardır, onun baş veziri Büzürcmihr ise ona yeni bir fasıl ilave etmiştir. Daha sonra Anuşirvan da onu Kayser’e göndermiştir. Rum hakimleri de akıllarını yorup üzerin- den çalışırlar ve buna iki oyun daha ilave ederler. Ravendî de, “bu dört oyunu hülasa

edip nasıl oynandıklarını anlatalım da hükümdarlar bununla eğlenip vakit geçirsin”

176

diyerek, bu satranç çeşitlerini kitabında zikreder. Biz de şekilleriyle ve oynama

tarzlarıyla ilgi çekici olan, müellifin eserinde gösterdiği bu satranç çeşitlerini burada özetle zikredip asıl olarak Ravendî’nin satranca yüklediği misyona geçeceğiz.

173 Râhatü’s-Sudûr, s. 376. 174 _{Kabusname, s. 175.} 175 Râhatü’s-Sudûr, s. 376. 176 _{Râhatü’s-Sudûr, s. 376.}

Hind hakimlerinin icat ettikleri birinci oyun: Ravendî, oyunu anlatırken şekilde görüldüğü gibi taşların dizilişlerinin anlatır ve taşların hareketlerini ise şöyle ifade eder: “köşelerde olan kaleler doğru gider, ellerinden gelirse bu suretle alırlar. Atlar iki haneye hareket eder: kalenin önündeki piyadenin önüne yahut vezirle şahın piyadelerinin yerine, onlar bu şekilde sürülür ve alırlar. Filler eğri gider, bir hane geçip ikincide dururlar ve alabildiklerini alırlar. Vezir köşelerin üzerinden yürür dört taraftan alır. Piyadeler düz giderler, yukarı doğru iki hanede vezir gibi yürüyüp alır- lar. Şahın, mukabil tarafın bir taşının alabileceği haneye gitmemesi lazımdır zira şa- hın alınması mat olmak demektir. Zemin 64 haneden oluşur.”177

177 _{Râhatü’s-Sudûr, s. 377-378.}

Büzürcmihr’in icat ettiği ikinci oyun: Bu oyunda da zeminin rengi, taşların hareketleri ve almaları önceki oyun gibidir ve bunda da 64 hane vardır. Sadece şekil- de de görüldüğü gibi taşların yerleştirilmesi farklıdır. Eğer oyun zarla oynanmak istenirse şu şekilde oynanır: zarlar atılır, kime daha büyük gelirse evvela o zar atar ve gelen zara göre oynamak mecburiyetindedir. Eğer zar şeş (altı) gelirse şahı oynamak lazımdır; penç (beş) gelirse veziri oynar, çihar (dört) gelirse fili oynamak lazımdır; se (üç) gelirse atı, dü (iki) gelirse kaleyi, yek (bir) gelirse piyadeleri oynamalıdır. Zar şeş geldi mi ister istemez şahı oynamak lazımdır. Eğer satrançta şahın oynanacağı hane olmazsa mat hükmü verilmez, tavlada altı kapıya girmiş pullar gibi olur, hanesi olmayan taş oynamaz. Hasmın taşlarının hepsi alınabilecek yerde olsa da, zar gelme- dikçe alınamaz. Mesela: hasmın kalesi piyadenin alabileceği bir hanede olsa da zar yek gelmedikçe alamaz. Yine aynı şekilde 16. haneye varan her piyade vezir olur.178

178 _{Râhatü’s-Sudûr, s. 378-379.}

Rum hâkimlerinin birinci oyunu: Şekilde de görüldüğü gibi daire şeklinde bir sahadan oluşur. İlk daire kale yapılmıştır. Eğer şahın merak ettiği ya da korktuğu bir şey olursa hareket ederek kendini bu kaleye atar ve bu suretle düşmandan emin olur. İşi olduğunda dışarı çıkıp işini görür. Kalenin etrafına da dört daire çekilmiş ve on altı kısma bölünmüştür. Bu da 64 hane eder. Her iki tarafta taşlar yerleştirilir. Şah ile vezir kenara konur; iki fil önlerine konur. Atlar da fillerin önüne konur. Kaleler atların önünde ve ortadaki kalenin kenarına konulmuştur. Piyadelerin dördü sağ ka- natta, dördü sol kanatta olmak üzere, her iki tarafta bir biri arkasına yerleştirilmiştir. Bu tabiyede merkez, yan, sağ ve sol kanatlar daha zariftir. Taşların alması diğer sat- ranç kurallarına göredir. Her iki taraftan yürüyerek hasım hanelerinin sonuna varan piyadeler vezir olur ve hepsi de vezir olabilir. Fillerin dördü de bir biriyle karşılaşır ve birbirlerini alırlar. Şah kalede oldu mu ne kendisi kimseyi alabilir ne de kimse onu rahatsız edebilir. 179

179 _{Râhatü’s-Sudûr, s. 379-380.}

Rumların icat ettikleri ikinci oyun: Bu oyuna sekiz taş ilave etmişlerdir: bunlar dört aslan ile dört piyadedir. Aslanı bazıları deve yapar. Hepsi yüz hane ola- cak şekilde 10x10 ebadında bir saha yapmışlardır, bu yüz haneden başka köşelerde dört kale yapılmıştır. Taşların dizilmesi eski satranç gibidir; taşların hareketi ve al- ması da öyledir. Aslanlar köşelere dikilmiştir ve aslanın köşelerde yürümesi fil gibi- dir. Şu kadar ki fil bir hane geçip ikinciye gider, aslan ise iki geçip üçüncüye gider. Filler birbirlerine yetişmedikleri halde aslanlar birbirleriyle karşılaşır, birbirlerine ulaşır ve birbirlerini alırlar. Köşelerde bulunan dört kale hanesine gelince, şahın bir endişesi oldu mu, hareket ederek bu haneye girer. Hasmın şahı hareketle kendisinin karşısına gelse de korkmaz. Hasmın taşlarından biri yanına gelirse onu alamaz. Em- niyet bulup dışarı çıkıncaya kadar, ne o kimseyi alabilir ne de kimse onu yerinden oynatabilir. Çünkü zaten bu kale haneleri oyun yaygısının ve sahanın dışındadırlar. 180

Hisar Hisar

Arslan Kale At Fil Şah Vezir Fil At Kale Arslan Piyade Piyade Piyade Piyade Piyade Piyade Piyade Piyade Piyade Piyade

Piyade Piyade Piyade Piyade Piyade Piyade Piyade Piyade Piyade Piyade Arslan Kale At Fil Şah Vezir Fil At Kale Arslan

Hisar Hisar

180 _{Râhatü’s-Sudûr, s. 380-381.}

Ravendî’nin, satrancın bütün bu çeşitlerini, detaylı bir şekilde anlatmasından, öncelikle o dönemde satranca verilen önemin ve değerin yüksek bir seviye de oldu- ğunu anlıyoruz. O, bu detaylardan sonra asıl olarak bu oyundaki hikmetleri, her taşın taşıdığı anlamı ve yapılan hareketlerin hayattaki karşılıklarını ayrıntılı bir şekilde anlatır. Ona göre, “bu oyundan edilecek istifadeler çok ve sayısız olmakla beraber

asıl maksat harbin esaslarını ortaya koymaktır.”181

Ravendî’ye göre, bu yaygı yani oyun tahtası bir savaş sahasıdır. Bu sahada bulunan taşlar ise savaşın figüranlarıdır ve hepsinin ayrı meziyetleri vardır. Örneğin, sahanın üzerinde kalelerin bulunmasının sebebi, hükümdarların müstahkem bir yere sahip olmalarının gerekliliğidir. Bilhassa düşmanın galip geldiği anlarda, hükümdar- lar oraya girer, işler istedikleri hale gelinceye kadar orada kalır ve sonra çıkarlar. Ayrıca işler yoluna girinceye kadar da hükümdarın kendi başına hareket etmesi caiz değildir. Nasıl ki bin keklikte bir şahin yüreği yoktur denmiş, aynen onun gibi padi- şah yerinde oldu mu ordu da yerinde olur. O halde hükümdarlar hem kendiişlerinde hem de halkın işlerinde ihtiyatlı hareket etmeleri gerekir. Çünkü hükümdarın sebatı, âlemin ve âlemde bulunan insanların sebatı ve varlığıdır. Geçmiş zamanın hâkimleri demişlerdir ki: hükümdarlar dairenin merkezine, ordu ile halkta dairenin muhitine benzer; dairenin merkezi yerinde kalırsa muhiti de yerinde kalır. Bu kale hanelerini icat etmiş olanlar, hükümdarın ihtiyatlı olması gerektiğini bilmesi istemişlerdir. Aynı zamanda kaleler, savaşçıların yeri geniş olsun ve rahatça iş görsünler diye kenarda- dırlar.182

Ravendi’ye göre; piyadelerin önde bulunmasının sebebi, padişahın ortada

bulunması ve ordu ile takviye edilmiş olması gerektiğindendir.

Vezir, vezir olduğu için şahın yanında oturmuştur. Vezirin şahtan kuvvetli olmasının sebebi, şahın onun tedbirleriyle iş görmesindendir.

Filler, onlara yardım etmek ve onları kuvvetlendirmek için yanlarında yer almışlardır. Bir orduda sağlamlık ve kuvvet onlar sayesinde temin edilir. Onlar uzak- tan taşları gözetlerler.

181 _{Râhatü’s-Sudûr, s. 381-382.}

182

Atlar süratle gidip, pehlivanların yerinde harbetmeleri için fillerin yanında süvarilerin yerindedirler. Atın iki hane ilerlemesinin sebebi de süvarilerin ellerinden gelen her yere yetişmeleri lazım olduğundandır.

Piyadeler, atlardan uzak kalmamak için birer hane ilerlerler. Piyadenin vezir olmasının sebebi ise şudur: bir piyade harpte ordunun önünde yürüyüp, kendisini koruyarak, ölmeden hepsini geçecek kadar kuvvetli ve akıllı olursa vezirliğe liyakat kazanır.

Şahın da bir hane ilerlemesinin sebebi, onun harp yapmasının ve uzaklara gitmesinin caiz olmamasındandır.183

Görüldüğü gibi Ravendî, satrançta her taşa önemli misyon yüklemekte ve bu oyunun oynanmasıyla kişilerin neler kazanabileceğini ifade etmektedir. Ayrıca onun bu oyunu, devletin ayakta kalması adına yapılması ve uygulanması gereken planlar- dan, insanların hangi durumlarda nasıl pozisyon almalarına ve fedakârlık gösterilme- si gerektiğinde kimlerin bundan kaçınmaması gerektiğine kadar birçok dersi içinde barındıran stratejik bir oyun olarak gördüğü anlaşılmaktadır.

Ravendî, satranç ile tavla arasında bir karşılaştırma yapar ve satrancın keskin akıl ve düşünce sahiplerine yakışan bir oyun olduğunu söyler. Ona göre satrancı kötü oynayanın, kötü oynadım demekten başka bir bahanesi olamaz. Tavla oynayan yeni- lirse, zarlar kötü geldi diyebilir fakat satrancı kötü oynayan kötü oynadım demekten başka ne söyleyebilir. O bu görüşünü Husrev-i Perviz’in sözüyle delillendirir, zira ona, niçin tavla oynamıyorsun denildiği vakit o şu cevabı verirdi: Satranç, aklın kuv- veti ile oynanır ve padişahlığa benzer.184

Ravendî satrancı överek anlattığı bu bahsi kapatırken hükümdarlara ikaz ma- hiyetinde bir tavsiyede bulunur. Ona göre hükümdarlar satrancı herhangi bir şeyin üzerine oynamamaları gerekir. Zira böyle olursa kumar olur ve şeriatın gösterdiği mekruhluk lazım gelir. Yine ona göre satranç yüzünden namaz kaçırılmamalıdır. Çünkü bu sefer de kötülük iyiliğe galip gelir ve ikisinin günahı, ikisinin verdiği fay- dadan büyüktür hükmü takarrur eder.185

183 Râhatü’s-Sudûr, s. 382-383. 184 Râhatü’s-Sudûr, s. 383. 185 _{Râhatü’s-Sudûr, s. 384.}

Görüldüğü gibi Ravendî’ye göre satranç, hükümdarın özel hayatında önemli bir yer işgal etmektedir. Özel hayatın içersinde zikrettiğimiz bu ve buna benzer oyun- ların aslında yine hükümdarın devlet işlerine dönük oyunlar olduğu da anlaşılmakta- dır. Bu da, hükümdarın oyunla meşgul olduğu zamanlarda bile devleti düşünmekten gafil olmaması gerektiğini düşündüren bir durumdur.