Sanayi ve Teknolojik GeliĢmelerin Siyasete Yansıması

Ġncelediğimiz dönemdeki bu hızlı geliĢmelerin yansımalarını siyasette de izlemek mümkündür. Bunun için dünyadaki güç dengelerini biraz daha geriye dönerek takip etmek gerekir. 1789 Fransız Devrimi öncesinde Ġngiltere, Fransa, Avusturya, Prusya ve Rusya idi.

Bu krallıklar kuvvete dayalı bir rekabet içindeydiler. Fransa sömürgecilik kaygısıyla Belçika ve Hollanda üzerindeki emelleri nedeniyle Ġngiltere ile rekabet halindeydi.

Ġngiltere, Fransa ile girdiği sömürge savaĢından galip çıkarak hem Hindistan hem de Kuzey Amerika‘ya tek baĢına sahip oldu. Fransa, Belçika ve Hollanda konusundaki çekiĢmeye benzer nedenlerle Amerika‘nın bağımsızlık savaĢına destek vererek Ġngiltere‘nin karĢısında yer aldı ve bağımsızlık kazanmalarına destek oldu. Diğer yandan Fransız politikası Alman milletlerinin birleĢerek üstün bir kuvvet olmalarını önlemeyi gerektiriyordu. Amerika‘da çok sayıda sömürgesi bulunmasına rağmen, denizlerdeki üstünlüğünü kaybederek Ġngiltere karĢısında kuvvetsiz kalmıĢ olan Ġspanya ile Fransa Aile anlaĢması yaparak ittifak kurdular. Fransa‘nın iç durumuna gelince, ortaçağ derebeyliklerinden kalma küçük bağımsız hükümdarlıklar krallık çatısı altında bir görünüyordu ancak bölgecilik kuvvetli biçimde sürdüğünden birlik ve yurtseverlik duyguları oluĢmamıĢtı.

18. Asrın baĢlarından itibaren kuvvetlenen ve geniĢleyen Rusya, özellikle 1787‘de Ġngiliz Rus ticaret anlaĢmasının yenilenmesini kabul etmeyerek Ġngiltere‘nin karĢısında yer aldı. Ġngiliz politikasının Rusya‘yı daha güçlü olmaktan alıkoymak üzere Osmanlı lehine geliĢmesinin altında bu geliĢme aranmalıdır.

Orta Avrupa‘ya hakim olan Avusturya kralları kutsal Roma Germen imparatoru idiler. Ancak Alman birliğinin liderliğine oynayan bu kralların karĢısında Prusya bulunuyor ve aynı hedefe oynuyordu. Prusya, Protestan olması nedeniyle kuzeydeki Protestan Alman devletlerini, Avusturya ise Katolik olması nedeniyle güneydeki Katolik Alman devletlerini etkisi altında tutuyordu. Güney devletlerin bazısı ise Fransa‘ya dönük bulunuyordu. Ġtalya ise bağımsız ve güçsüz devletlerden oluĢuyordu ve aralarında bir birlik bulunmuyordu. Bazıları bağımsız bazıları ise Avusturya nüfuzunda idi.¹⁷

Fransız Devrimi baĢladığında, diğer Avrupa ülkeleri karıĢıklıkların ülkeyi zayıf düĢüreceğini düĢünüp tepkisiz kalmıĢtı. Üstelik devrim anayasasında Fransa‘nın fetih amaçlı savaĢlarına son verildiği açıklanıyordu. Ancak cumhuriyete kadar giden geliĢmeler

17 Ahmet Eyicil, Siyasi Tarih, Akid Yayıncılık, 1991, Ankara, ss.11-15.

sonunda etkilerinden kaygı duymaya baĢladılar. Rusya ve Avusturya savaĢırken ve üstelik Prusya da Avusturya‘yla savaĢmaya hazırlanırken, devrimin doğuracağı sonuçlardan korkup Fransa krallığının diriltilmesine gayret etmeye baĢladılar. Bu nedenle 25 yıl sürecek olan koalisyon savaĢları oldu ve Avrupa‘daki sınırlar değiĢikliğe uğradı.

19. Yüzyılda uluslararası politikayı etkileme güçlerinden dolayı Düvel-i Muazzama (Büyük Devletler) olarak anılan beĢ büyük devlet Ġngiltere, Fransa, Prusya, Avusturya- Macaristan ve Rusya idi. Bunlar kendi aralarında Avrupa ile Asya arasındaki ticaret ve ulaĢım yollarının egemenliği mücadelesini sürdürüyor ve buna Doğu Sorunu adını veriyorlardı. ¹⁸

Viyana Kongresi‘ne katılan büyük devletlerin çıkarları birbirleriyle çatıĢıyordu.¹⁹ Kongre çalıĢmaları uzayınca Napolyon tahtı geri alma fırsatı buldu. Müttefiklere karĢı yeniden giriĢtiği savaĢı kaybetti ve tahtı yeniden bırakmak zorunda kaldı. Fransa‘da yeniden meĢruti krallık kuruldu. 1815 Paris anlaĢması, Fransa‘yı 1790 sınırlarına geriletirken, Avrupa‘da 25 yıl süren savaĢlara da son veriyordu. Ġngiltere Avrupa‘yı çember içine almıĢ oldu ve denizlerdeki hâkimiyetini güçlendirdi. Rusya‘nın Orta ve

18 Yüzyılın sonlarında bunlara Ġtalya da katılacaktı. Kutlu, a.g.e., s.7.

191813‘de Rusya ve Prusya Fransa‘ya karĢı yeni bir ittifak kurdu ve Ġngiltere ve Ġsviçre de buna katıldı.

BaĢlangıçta galip olan Fransa, anlaĢma ile 1801 sınırlarına geri çekilmeyi kabul etmeyince yeniden baĢlayan çatıĢmalar sonucunda önemli kayıplar verdi. Alman Prenslikleri arasındaki konfederasyon dağıldı, Fransa‘nın bunlar üzerindeki egemenliği sona erdi; Ġspanya‘yı boĢaltmak zorunda kaldı. Napolyon tahttan çekildi, yeniden krallık olan Fransa Viyana Kongresi‘ne katılmayı Ģartsız kabul ederek 1792 sınırlarına döndü. Uzun süren kongre çalıĢmaları sırasında Fransa‘nın gücünü kaybetmesi durumunda Rusya ve Avusturya lehine bozulabilecek dengelerden çekinen Ġngiltere kongrede Fransa‘yı dağılmaktan korudu. 19. Yüzyılın baĢında Viyana Kongresi devam ederken devletlerin siyasetleri farklı amaçlarına iĢaret etmekteydi: “İngiltere deniz ticaret üstünlüğünü devam ettirmek, adasının güvenliğini sağlamak, koalisyon savaşları sırasında ele geçirdiği İspanya, Portekiz ve Hollanda‟yı sömürge olarak tutmak istiyordu. Fransa ve Rusya‟yı belli bir seviyede tutarak, İstanbul ve boğazlar hakkında emelleri olan Rusya‟nın güney ve batıya yayılmasına engel olma, Avrupa‟da denge unsuru gereği Belçika ve Hollanda‟nın birleştirilmesi ve Almanya prensliklerinin üzerinde söz sahibi olma siyasetini takip ediyordu. Prusya Ren bölgesini ve Saksonya‟yı ele geçirerek Lehistan‟a verdiği toprakları geri almak arzusundaydı. Almanya‟nın parçalanmış olarak kalması bu devletlerin ortak isteğiydi. Bunu bilen Prusya Alman prenslikleri üstünde de nüfuzunu geliştirmek düşüncesindeydi. Avusturya, İtalya ve Almanya‟da nüfuzun güçlü bir şekilde devamını istiyordu. İleride Rusya ve Fransa‟nın tehdidi altında kalmamak için statükonun kurulması taraftarıydı. Belçika- Hollanda bölgesindeki Alman prensleri vasıtasıyla Fransa‟yı kontrol altında tutmak, İsviçre‟yi tarafsız hale getirmek emelindeydi. Panslavizmin geriye atılmasına çalışırken Rusların Tuna‟ya inmemesine Prusya‟nın fazla büyüyüp Alman içinde dengenin Avusturya aleyhine bozulmamasına dikkat ediyordu. İngiltere ve Avusturya‟nın istekleriyle çatışan Rusya, Varşova Büyük Dükalığı ile eski Lehistan‟ın tamamını isterken Prusya‟nın Avusturya karşısında Alman konfederasyonu üzerinde nüfuzunun geliştirilmesini destekliyordu.

Avusturya karşısında güçlü bir devletin bulunmasını isteyen Rusya Baserabya ve Tuna nehrinin ağzının kendi kontrolünde bulunmasından istifade ederek doğuya yönelik yeni fetihler düşünüyordu.” Eyicil, Siyasi Tarih, ss.32-33; Ayrıca bkz. Rıfat Uçarol, Siyasi Tarih (1789-2010), GeniĢletilmiĢ 8. Basım, DER Yayınları, Ġstanbul, 2010.

Güney Avrupa üzerinde etkisi arttı. Avusturya‘nın Ġtalya ve Almanya üzerindeki nüfuzu sürerken adı geçen devletler birlikten yoksun hale geldiği için isimleri birer coğrafi kavram halini aldı. Daha önemlisi Avrupa güçler dengesi yeniden gündeme geldi. Uluslar arası iliĢkilerde ikili iliĢkiler yerini çok taraflı, eĢitlik kurallarına dayalı diplomasi hukukuna bırakmıĢ oldu.

19. Yüzyıl baĢında Mısır‘ın güçlenen ve Osmanlı‘ya karĢı bağımsızlık yolunda ilerleyen valisi, uluslar arası ortamda çatıĢan çıkarlar nedeniyle bir dünya meselesi halini aldı. Rusya Osmanlı‘ya yardım etmek ve karĢılığında diğer güçlere karĢı boğazların kapatılması olanağını elde etmek için anlaĢmaya gitti.(Hünkâr Ġskelesi 1833) Buna büyük tepki duyan Ġngiltere ve Fransa donanmalarını Çanakkale önlerine kadar getirdiler. Ancak Avusturya ve Prusya da Rusya‘nın tarafındaydı ve bu nedenle çatıĢmaya cesaret edilemedi ancak bunun sonucu olarak karĢılıklı çıkarların gözetildiği bir çözüm üretildi. Suriye‘nin Osmanlı Devleti‘nde kalmasını öngören bu çözüme karĢı çıkan Fransa birlikteliğin dıĢında bırakıldı ve Ġngiltere, Avusturya, Rusya ve Prusya arasında, Osmanlı Devleti‘nin de kabul ettiği Londra AnlaĢması (1840) ile Mısır valiliği babadan oğula kalacak Ģekilde, Suriye ve Akka valiliği ise ömrü boyunca Mehmed Ali PaĢa‘ya verilerek Osmanlı topraklarında bırakıldı. Fransa‘ya güvenen Mehmed Ali PaĢa ilk olarak karĢı çıktıysa da, Osmanlı, Ġngiliz ve Avusturya donanmaları Doğu Akdeniz kıyılarını ablukaya aldılar ve Ġngiliz baskısı ile Mehmed Ali‘yi anlaĢmaya zorlayarak çözüm tasarılarını sonuçlandırdılar.

1882‘de Mısır Ġngiliz iĢgaliyle karĢılaĢtı. 1885‘de Ġstanbul‘da yapılan anlaĢmayla Mısır‘da hem Ġngiliz hem Osmanlı komiserliği oluĢturuldu ve iĢgalin geçici olduğu belirtildi. Ancak zamanla askeri alanda da Ġngiliz etkinliği arttı ve maliye, adliye ve eğitim alanında Ġngilizler yönetimde etkin hale geldi. Üstelik doğudaki egemenlik alanını arttırmak üzere aktif politika izlemeye baĢladı. Bu geliĢmeler uluslar arası ortamda Osmanlı Alman yakınlaĢmasına giden süreçte de etkili oldu.

Büyük güçlerin bu denge mücadelesinin yanısıra 19. Yüzyılda, Fransız devrimi ve onun neden olduğu fikri akımlar nedeniyle çok sayıda milli birlik hayata geçti ve Avrupa‘nın siyasi haritasında önemli değiĢiklikler oldu. Belçika, Yunanistan, Macaristan, Sırbistan, Romanya (Eflak- Boğdan), Karadağ, Bulgaristan ve Ġtalya bağımsızlık kazandı.

Özellikle Ġtalya‘nın milli birliğini kurması Avrupa‘da önemli değiĢikliklere neden oldu.²⁰

20 Napolyon‘un savaĢları sırasında Ġtalya‘daki ayrı unsurları Avusturya‘ya karĢı güçlendirme politikası, milli birliğin alt yapısı için önemli oldu. Böylece milli birliğin sağlanmasında dıĢ desteğinin önemi de kavranmıĢtı.

1853-56 Kırım savaĢı, Ġtalyanlara bu konuda fırsat verdi. Ġngiltere ve Fransa‘nın yanında savaĢa girdiler ve

Piemonte önce güney Ġtalya‘daki Ġspanyol hâkimiyetine son verdi. Ancak Kırım savaĢında Ġngiltere ile birlikte Rusya‘nın karĢısında yer almıĢ Fransa‘nın, savaĢtan kısa süre sonra Rusya ile yakınlaĢması, Avrupa‘nın haritasını değiĢtirmek üzere Ġtalyan birliğini desteklemesi ve yayılmacı politikası, tüm bunların yanında da taahhütlerini yerine getirmeme tavrı, diğerlerinin ve özellikle Ġngiltere‘nin Fransa‘ya güvenmemesi sonucunu doğurmuĢtur. Bu durum, incelediğimiz dönemin baĢına denk gelmesi ve incelediğimiz coğrafyanın söz konusu ülkelerin çıkarların çatıĢtığı bir alan olması bakımından ayrıca önem taĢımaktadır.

1861‘de kurulan Ġtalyan krallığıyla Venedik ve Roma dıĢındaki tüm Ġtalya birleĢti.

Venedik‘i Avusturya‘dan, Roma‘yı papalıktan alacak güçte olmadıkları için bu iki konu hep gündemlerini meĢgul edecekti.1866‘da Avusturya ve Prusya arasında çıkan savaĢta Ġtalya Prusya‘yı destekledi. Kazanılan zafer Ġtalyanlara Viyana AnlaĢması ile Venedik‘i sağladı. Ancak Roma hala birlik dıĢındaydı ve dahil olması Fransız çıkarlarına uygun değildi. Zira Fransızlar katoliklerin desteğine dayanıyordu ve Roma Ġtalyan birliğini çok güçlü hale getirebilirdi. 1870‘de Prusya ve Fransa savaĢında, asker gerektiğinden Roma‘daki Fransız askerleri savaĢa katılmak için geri çekildiler. Buna Fransa‘nın mağlubiyeti de eklenince Ġtalyanlar Roma‘yı iĢgal edip, baĢkenti buraya taĢıdı. Bu geliĢmeden hoĢnut olmayan papalık için de garanti kanunu çıkarılarak statüsü netleĢtirildi.

Bundan sonra Ġtalya Avrupa‘da önemli güçlerden biri haline geldi.

1871 Fransa-Prusya savaĢında Fransız güçleri yenildi ve Almanlar Paris‘e girip rakiplerini barıĢa zorladılar. Böylece hem Fransa‘nın büyük gücüne önemli bir darbe gelmiĢti hem de Alman birliğinin önündeki son engeller ortadan kaldırılmıĢtı. Bu kez Almanya‘nın önünde yeni sorun dıĢ politikada dengelerin sağlanmasıydı ve bunun iki önemli gerekliliği bulunuyordu. Ġlki, Fransa‘nın intikam alma ihtimaline karĢı onu yalnız bırakacak güç birliğini sağlamak üzere uluslar arası iliĢkilerin düzenlenmesiydi ve bunun için en önemli gördüğü Avusturya Macaristan ve Rusya‘nın Fransa‘dan yana olmaması siyasetine enerji harcayacaktı. Ġkincisi, birliğin güçlenmesiydi çünkü birliği meydana

savaĢ sonunda Paris kongresinde Ġtalyan birliğinin sorunlarının konuĢulmasına olanak doğurdular. Bunun ardından Fransa ve Piemonte (Ġtalya), Avusturya‘nın aleyhine ve kendi çıkarlarına olan gizli anlaĢma yaptılar. Ġtalyanlar sınıra asker yığınağı yaparak Avusturya‘nın önce ültimatom çekmesine, ardından savaĢ ilan etmesine neden oldular. Olay Latin- Germen karĢılaĢması gibi algılandığından Prusya Avusturya‘nın yanında yer aldı. Fransa da gizli anlaĢmaya uygun olarak Ġtalyanları yalnız bırakmayacağını açıkladı. Latinler galip geldi. Ancak Fransa, güçsüz ve dağınık bir Ġtalya‘nın çıkarlarına daha uygun olması nedeniyle Ġtalyanların isteklerine tam olarak kavuĢmasına engel oldu. Ġtalyan birliğini bu durum engelleyemedi.

getiren unsurların önemli kısmı isteklerinden değil mecbur kaldıklarından dahil olmuĢlardı.

Bu nedenle de dıĢ politikanın sorunsuz yürütülmesi ayrıca önem kazanıyordu.

Rusya, 1853-56 Kırım SavaĢı sonrasında Hazar‘ın kuzeyinden Orta Asya‘ya uzanmaya baĢladı. Kafkasları ele geçirdi, Ġran ve Afganistan‘da ise Ġngilizlerle mücadeleye girdi. Bu mücadelede Rusya yalnız kalıyordu. Gücü azalmıĢ olan Fransa‘nın desteği mümkün değildi. Bu koĢullar Fransa‘yı yalnız bırakma politikası güden Almanya‘ya aradığı fırsatı verdi ve Avusturya- Macaristan, Almanya ve Rusya güçlerini birleĢtirdi.(1872) Birinci Üç Ġmparatorlar Birliği adını taĢıyan bu birleĢme askeri olmayan ancak siyasal alanda iĢbirliği öngören bir yapı taĢıyordu. Avrupa‘da barıĢı bozacak hareketlere karĢı bir olacaklardı ve doğu sorunundaki geliĢmelere karĢı birlikte çözüm üreteceklerdi. 1877-78 Osmanlı Rus savaĢı sonrasında Alman Avusturya iliĢkileri daha da yakınlaĢmıĢ ve 1879‘da Alman- Avusturya Ġttifakı kurulmuĢtu. Ardından 1881‘de üç imparator ligi yazılı bir anlaĢmayla yenilendi. Ancak Balkanlar Avusturya ve Rusya‘nın çıkarlarının çatıĢtığı bir alan olduğundan 1884‘de anlaĢmanın yenilenmesine rağmen istenen yakınlık sağlanamadı. Bu arada Bismark Ġtalya, Avusturya ve Almanya arasında Üçlü Ġttifak‘ın kurulmasını sağladı.(1882) Üç Ġmparatorlar Birliği ile Üçlü Ġttifak, Bismark‘ın Ġttifaklar Sistemi olarak anılır ve buna Avusturya Macaristan‘la(1879) ve Rusya ile(1887) ayrı ayrı yapılandırılan iliĢkiler de dahil edilir. ²¹

Bu dönemde 1870 sonrası Balkan topraklarının farklı yerlerinde çeĢitli ayrılıkçı hareketler süregelmekteydi. Rusya‘nın Balkanlardaki nüfuzunun geliĢmesinden yana olmayan ve kendi Ġrlanda konusu nedeniyle milliyetçi hareketlere karĢı bulunan Ġngiltere bile, Osmanlı Devleti‘nin 1875‘de faiz borçlarını ödemeyeceğini açıklamasının üstüne oluĢan Osmanlı karĢıtı rüzgârın etkisi altında kalarak Bulgar olaylarında destekleyici bir rol üstlendiler. Rusya 1876‘da Sırbistan ve Karadağ‘ı korumaya yönelik harekete geçerek Osmanlı Devleti‘nin karĢısına geçti ve Balkanlarda insiyatifi ele geçirdi.²² Aynı yıl yapılan Ġstanbul Konferansı‘na Paris AnlaĢmasına imza koyan ülkeler katıldı ancak Osmanlı Devleti‘nin içiĢlerine karıĢılmasından duyulan rahatsızlık konferansın sonlandırılmasına neden oldu. Bunun üzerine 1877‘de aynı ülkeler Londra‘da toplandı ve yayınladıkları Londra protokolüyle birlik oluĢturdular. Avrupa Devletleri Rusya‘nın yanında ve Osmanlı‘nın karĢısında birleĢmiĢ oldu. Aynı yıl Rusya Osmanlı Devleti‘ne savaĢ ilan etti ve Londra protokolüne paralel olarak Avrupalı güçler tarafsızlık ilan ettiler. Osmanlı

21 Haluk Ülman, Birinci Dünya SavaĢına Giden Yol ve SavaĢ, SBF Yayınları, Ankara, 1973, s.96 vd.

22 Eyicil, a.g.e., s.139.

Devleti yenildi ve 1878 Edirne anlaĢması imzalandı. Ancak Rusların gelmiĢ olduğu nokta, Ġngilizlerin harekete geçmesine ve Ġstanbul boğazı yakınlarına kadar donanmasını sokmasına neden oldu. Ġki büyük gücün Osmanlı topraklarındaki restleĢmesinin sonucunda Ruslar Ġstanbul‘a girmedi ancak tüm Balkanların kaderini etkileyecek bir anlaĢmayı imzalattılar. 1878 Tarihli Ayastefanos anlaĢmasına göre, Karadağ, Sırbistan ve Romanya bağımsız oldu, Bulgaristan özerk prenslik haline geldi, Bosna Hersek ıslahatları Rusya‘nın kontrolüne verildi. Bu geliĢmeler Balkanlarda Avusturya‘nın önüne geçen bir Rus gücünü ortaya koyuyordu ve bundan rahatsızlık duyan çok sayıda devlet vardı. Ġngiltere, doğuda önemli bir güç haline gelmiĢ olan Rusya‘ya karĢı Almanya ve Avusturya‘yı desteklemeye baĢladı. Bu geliĢmeler Ġngilizlerin Hindistan yolunun güvenliği için özellikle SüveyĢ Kanalının açılmasından sonra önemi daha da artan Kıbrıs‘a yerleĢme isteklerini arttırdı.

Berlin‘de Ayastefanos üzerine tartıĢmaların yapılacağı kongrede Osmanlı‘yı desteklemek ve Rus saldırısı durumunda yardımda bulunmak vaatleri ile Kıbrıs Ġngiliz egemenliğine geçti.(1878) Almanya, Fransa‘yı Tunus‘u iĢgal için teĢvik etti. Böylece Fransa‘nın dikkatini kendi üzerinden uzaklaĢtırmayı hedefliyordu. Ġngiltere de Kıbrıs üzerinde ilgileri kalmaması için Fransızların bu tasarısını destekliyordu. Diğer yandan Fransa‘nın güçsüzleĢtiği yönündeki algıları yok etmek için sömürgeleĢmeyi hızlandırması gerekiyordu. Napolyon‘a göre ciddi sorunlar artık kuzeyde değil, Akdeniz‘de çözümlenecekti. “Gayri medeni ülkelerin döküntüleriyle medeni ulusların mutluluğu sağlanabilir” ifadesi Avrupa reel politiğinin sömürgecilik hedefinin açıkça ortaya konmasıydı.²³ 1830‘da Osmanlıların hâkimiyetindeki Cezayir‘i ele geçirmiĢti. 1881‘de de anlatılan koĢullar altında Tunus‘u iĢgal etti. 1878‘den beri Ġtalyanlarla aralarındaki Tunus mücadelesinin galibi oldu.²⁴ Rusya ile savaĢın sarsıntısı içinde olan Osmanlı Devleti ise olayı sadece protesto edebildi.

Fransa‘nın Afrika‘daki ilerleyiĢi Ġtalyanları rahatsız etti. Ancak ne bu durumu onaylayan Ġngiltere‘den, ne kendi iç sorunlarıyla meĢgul olan Rusya‘dan destek alması mümkün değildi. Avusturya ile de iliĢkileri iyi bulunmuyordu. Almanya güçlenen bir devlet olarak yakınlaĢmaya uygundu. Ġtalya‘ya sömürge edinmesi konusunda destek verebilirdi. Bismark da Fransa‘yı iki cephede bağlama imkânı veren bu yakınlaĢmaya sıcak baktı ve 1882‘de Almanya, Avusturya- Macaristan ve Ġtalya arasında Üçlü Ġttifak

23 Gencer, a.g.e., s.38.

24 Eyicil, a.g.e., s.146. Ayrıca bkz. Fahir Armaoğlu, 20. Yüzyıl Siyasi Tarihi, 15. Baskı, Alkım Yayınevi, Ġstanbul, 2005.

AnlaĢması yapıldı. 1892, 1907 ve 1912‘de geniĢletilerek yenilenen bu anlaĢma Fransa‘yı yalnız bırakmakta ve Büyük SavaĢa kadar sürecek olan Avrupa dengelerini belirlemekteydi. Ancak 1902‘de Ġtalya Fransa gizli anlaĢması gündeme geldi ve bu nedenle Ġtalya Büyük SavaĢta Ġttifak devletleri arasında yer almamanın zeminini hazırladı.

Ġtalyanların uluslararası ortamın karıĢıklığında kendi çıkarlarını en iyi Ģekilde yönlendirmek için gösterdiği diplomatik çabalar Trablusgarp‘ta etkin olmalarını sağladı.

1911‘de Trablusgarp ve Bingazi‘yi iĢgal etti. Osmanlı‘nın denizlerde Ġtalyan, kara yolunda ise Ġngiliz engellemeleri nedeniyle bu savaĢta etkili olması beklenmezken, bölgeye gizlice gitmiĢ olan Osmanlı subaylarının halkı örgütlemesi sonucunda Ġtalyanları zor bir süreç bekliyor oldu. Ġtalyanlar oniki adayı iĢgal ettiler ancak Trablusgarp‘taki iĢgali tamamlayamadılar ve Avrupalı devletlerin desteğini istediler. UĢi AnlaĢması Ġtalya Osmanlı arasındaki Trablusgarp sorununun son noktası oldu.(1912)

Almanya yönüne bakıldığında, Bismark‘ın çoklu denge siyasetinin devamı olarak 1887 yılında Rusya ve Almanya arasında bir anlaĢma imzalanmıĢ olduğu görülür. Hatta bu anlaĢmanın gizli maddesinde Rusların boğazları iĢgal zorunluluğu oluĢursa Almanların siyasi destek vereceğine de yer verilmiĢti. Ancak Almanya‘daki iktidar değiĢikliği anlaĢmanın yenilenmesine engel oluĢturdu ve uluslar arası iliĢkilerde yeni bir dönüm meydana getirdi.

Alman Ġmparatoru II. Wilhelm (1888-1918) Bismark‘ın hem etkinlik boyutundan hem de izlediği siyasetten memnuniyetsiz olduğundan devlet politikasında değiĢiklikler gündeme geldi. Yeni hükümdarın yaklaĢımı çoklu dengeler yerine Avrupa‘da Avusturya- Macaristan ile yakınlık, dünyada ise sömürgeciliğe dayanan bir dıĢ politika idi. Avrupa‘ya değil, doğuyu da içeren geniĢ bir coğrafyaya odaklanan siyaset izlemesini, bu nedenle Osmanlı ile iyi iliĢkiler içinde olmasını ve hatta Rusya yerine Ġngiltere‘yi kapsayan bir Almanya Avusturya yakınlaĢmasını tercih ediyordu. Bir yandan donanma güçlendirme çabaları bir yandan da Osmanlı ile iliĢkilerin geliĢtirilmesi yoluyla ekonomik geliĢme sağlanmaya çalıĢıldı. 1888‘de Bağdat demiryolu imtiyazının Osmanlı Devleti tarafından Almanlara verilmesi bu siyasetin somutlaĢmasını sağladı. Ardından imparator nezdinde ziyaret(1889) ve ticaret anlaĢması(1890) gerçekleĢti. Bu geliĢmeler ve II. Wilhelm‘in çabaları Almanların önemli biçimde güçlenmesine yol açtı. Ancak bunun sonucunda ekonomik alanda güçlü bir rakibin varlığından rahatsız olan Ġngiltere Fransa ile yakınlaĢarak karĢı blok oluĢturdu. Bu geliĢme Avrupa‘da Üçlü Ġttifaka karĢı Üçlü Ġtilafın

oluĢmasına yani Rusya, Fransa ve Ġngiltere‘nin yakınlaĢmasına neden olacaktı. 1892‘de Fransa ile Rusya(1894‘de resmi hale geldi), 1902‘de Ġngiltere ile Japonya anlaĢma yaptı.²⁵

Balkanlardaki durum tüm Avrupa dengelerinden etkilenen bir boyuttaydı ve 1908 itibariyle önemli biçimde değiĢikliğe uğradı. Aynı yıl Avusturya Bosna Hersek‘i ilhak etti, Bulgaristan bağımsızlığı, Girit ise Yunanistan‘a bağlandığını ilan etti. Özellikle Avusturya‘ya karĢı büyük tepki duyan Osmanlı Devleti, uluslar arası ortamda yalnız kaldığını fark edince Bosna Hersek üzerindeki haklarını iki buçuk milyon altın karĢılığında Avusturya‘ya bıraktı.²⁶ Rusya, Ġngiltere ve Ġtalya bu geliĢmeden rahatsız oldu. Sırbistan ise savaĢ hazırlıklarına baĢladı. Tüm bu karıĢıklıklar sırasında Rusya boğazlarla ilgili diplomatik giriĢimlere baĢladı ve Ġtalya onu destekledi. Almanya ise Avusturya‘nın yanında tavır alarak Rusya‘ya Bosna Hersek‘in durumunu tanıması yönünde nota verdi.

SavaĢsız çözüm bulunurken, Sırbistan Rusya‘ya iyice yaklaĢmıĢ oldu. Üçlü itilaf devletleri arasındaki bağ ise iyice kuvvetlendi. Bu süreç Büyük savaĢı doğuran önemli nedenlerden biri için yolun baĢıydı. Bulgaristan konusunda da uluslar arası dengenin kıskacında kalan Osmanlı Devleti, Bulgaristan‘ın bağımsızlığını tanımak zorunda kaldı. Bu yolla 1877-78 savaĢı sonunda Rusya‘ya ödemek zorunda bırakıldığı savaĢ tazminatının kalan kısmından kurtulmuĢ oldu. Bu borç artık Bulgaristan‘ın Rusya‘ya borcu haline gelecek ve Balkanlardaki dengede önemli bir yer tutacaktı.

Bosna Hersek bunalımı sonrasında güç mücadelesi arttı. Almanya, önce üçlü itilafın dağılması önerisiyle, ardından da Bağdat demiryolunun Basra körfezine kadar indirilmeyeceği sözü ile Ġngilizlerin çıkabilecek bir Avrupa savaĢında tarafsız kalmasını temin etmeye çalıĢtı ancak baĢarılı olamadı.

Bosna Hersek‘in Avusturya‘ya katılması, Bulgar bağımsızlığı, Alman nüfuzunun Balkanlarda artması, iki blok halinde bulunan Avrupa güçleri arasındaki rekabeti arttırdı.

Ġtalyanların denizlerde özellikle Trablusgarp savaĢı koĢullarından yararlanarak Osmanlı

25Bu geliĢme hem Ġngiltere‘yi o zamana dek izlediği yalnızlık politikasından net bir biçimde çıkarması açısından önemliydi hem de iki ülke güçlerini ―Uzakdoğu‘daki statükonun korunması‖ amacıyla birleĢmiĢ oluyordu. 1904‘de ise yeni sömürgeleĢen devletlere karĢı güçlerini birleĢtirme gereği duyan Ġngiltere ile Fransa anlaĢma yaptı. Bu son geliĢme artık Ġngiltere ile Rusya‘nın da masaya oturmasını kolaylaĢtırdı. Çünkü Ġngiltere ve Fransa yakınlaĢmıĢ, karĢı safta kalan Almanya güçlenmiĢti ve Ruslar 1904-1905 savaĢında Japonlara yenik düĢmüĢtü. 1907‘de yapılan Ġngiliz Rus anlaĢması, Avrupa‘da Ġngiliz- Fransız- Rus, uzak doğuda ise Ġngiliz- Japon- Rus güç birliği oluĢmasını sağladı. 19. Yüzyılın sonunda Uzakdoğu‘daki geliĢmeler devletlerin siyasetleri üzerinde etkili oldu. 1904-1905 Japon Rus savaĢında Ġngilizlerin önceki anlaĢmaları gereği Japonları desteklemeleri, Rusya‘nın Asya ve Uzakdoğu‘daki tüm faaliyetlerinde karĢısında Ġngilizleri bulacağı gerçeğiyle yüzleĢmelerine, bu nedenle de yeniden Osmanlı topraklarına yönelmelerine neden oldu.

26 Eyicil, a.g.e., s.149.

gücünü tamamen etkisiz hale getirmesi, Balkan birliği çalıĢmaları için bölgedeki milletleri teĢvik eden bir geliĢmeydi. Böylece Rusya‘nın gizli eliyle sağlanan destekle Bulgaristan ve Sırbistan öncülüğünde baĢlayan, Yunanistan ve Karadağ‘ın katılımıyla geniĢleyen Balkan ittifakı oluĢtu. Avusturya da Katolik olan Arnavut halkı kıĢkırtarak ortama destek verdi.

1912‘de Karadağ‘ın ilk hareketini Bulgaristan, Sırbistan ve Yunanistan izleyince Balkan savaĢı patlak verdi. 3 Aralık 1912‘de ateĢkes ilan edildi ancak söz konusu alan önemli çıkar çatıĢmaları içerdiğinden Londra‘da toplanan konferanstan sonuç alınması mümkün olmadı. 1913 ġubat‘ında savaĢ yeniden baĢladı ve 30 Mayıs 1913‘de Osmanlı Devleti‘nin büyük devletlere baĢvurması sonucu imzalanan Londra BarıĢ anlaĢması ile son buldu.

Bulgaristan Ege kıyılarına kadar çıkmıĢ ve büyük devlet haline gelmiĢti. Yunanistan Selanik‘i alarak kuzeye doğru geniĢlemiĢ ve Ege Denizinde yerleĢmiĢti. Orta ve kuzey Makedonya‘ya sahip olan Sırbistan da geniĢlemiĢti. Ancak yeni koĢullardan hiçbir taraf tam olarak memnun olmamıĢtı. Bunun üzerine Haziran 1913‘de Bulgaristan‘ın Makedonya‘yı ele geçirmek üzere Yunanistan ve Sırbistan‘a karĢı giriĢtiği yeni savaĢ baĢladı. Romanya da Dobruca‘yı ele geçirme isteğiyle durumdan faydalanıp Bulgaristan‘a savaĢ açtı. Osmanlı Devleti de bu kargaĢadan faydalanarak Edirne‘yi geri aldı.(25 Temmuz 1913) Meriç‘in batısına geçmesi ise Avrupalı güçler tarafından diplomatik yolla engellendi. Bulgaristan‘ın barıĢ isteği ile yapılan BükreĢ anlaĢması, Balkanlardaki paylaĢımın yenilenmesine neden oldu.

Diğer yandan Amerika‘nın önce sömürge olarak baĢladığı yaĢamına, 1783‘den itibaren birleĢik devlet olarak devam etmesi, Avrupa‘nın yaklaĢımını çözmesine ve sonraki dönemde barıĢın korunarak ekonomik geliĢmenin hızlandırılmasına önem vermesine neden oldu.²⁷ 1820‘de Avrupa‘daki Kutsal Ġttifak‘a girmeyi kabul etmeyen ABD, hem Avrupa‘daki güçlerin sömürgecilik hedeflerinin hem de Alaska‘yı almıĢ olan Rusya‘nın yayılma politikasından korunmak için 1823‘de Monreo Doktrini olarak anılan bildiri ile Avrupa ile ilgilenmediğini ve Avrupa ülkelerinin bölgesinde sömürgecilik hareketlerine yeniden baĢlamasına izin vermeyeceğini bildirdi. Bunun üzerine sömürgelerdeki bağımsızlık hareketleri Avrupalı güçlerce bastırılamadı ve Ġspanyol sömürgeleri bağımsızlıklarını kazandılar. 1861-1865 Arasında Amerika‘da Kuzeylilerin zencilerin köleliğine karĢı çıkmaları nedeniyle Kuzey Güney savaĢı oldu. Kuzeyliler galip geldi. Bu

27 1812‘de ABD Ġngiltere‘ye Fransa ile aralarındaki gerginlikten dolayı yaĢadığı olumsuzluklar nedeniyle savaĢ ilan etti. Kanada‘yı almak isteyen Ġngiltere ise baĢarısız oldu ve barıĢ imzalandı.(1815)