Sanat Eleştirisi Yoluyla Eleştirel Düşünmenin

Ülkemizde ilköğretim okullarında verilmekte olan görsel sanatlar eğitiminin bireysel ve toplumsal açıdan genel amacı, öğrencilere yaşamı ve doğayı gözlemleme duyarlılığı kazandırmak, kendi yeteneklerine yönelik farkındalık ve güven duygusu aşılamak, aklını, duygularını ve zevklerini sorgulayarak paylaşma, sorumluluk alma, kendine ve başkalarına saygı duyma ya da dengeli bir kişisel ya da ruhsal gelişim sergilemelerine olanak tanımaktır (Milli Eğitim Bakanlığı [MEB]: 2013, s. 10). Bu kapsamda görsel sanatlar eğitimi öğrencilerin kendini ifade etme, yaratıcı düşünme, problem çözme, araştırma, karar verme, sorumluluk, kişisel ve sosyal değerlere önem verme gibi çok sayıda temel beceriler kazandırmasının yanında; eleştirel düşünme becerilerinin geliştirilmesine yönelik, öğrencilerin hayat boyu kullanabilecekleri temel becerilerin kazandırılmasını da hedeflemektedir (MEB, 2013, s. 12).

Görsel sanatlar eğitiminin topluma yararlı vatandaşlar yetiştirme amacına ulaşması, öğrenmede etkililiğin sağlanmasına, bireylerin gelişen çağa ve içinde yaşadığı topluma uyum sağlamasına katkıda bulunacak eleştirel düşünme becerilerinin kazandırılmasını, uygulanmasını ve hayata geçirilmesini zorunlu kılmaktadır (Doğanay ve Yağcı, 2011). Bu nedenle hedeflenen amaçlar ve kazandırılması planlanan davranışların birbirleri ile olan ilişkisi ve görsel sanatlar eğitimi programının içeriğinde eleştirel düşünme becerilerinin önemine ve geliştirilmesine yönelik olarak yer verilen tanımlamalar, eleştirel bakış açısının kazandırılmasında görsel sanatlar eğitiminin önemini ortaya koymaktadır. Bu kapsamda öğrencilere eleştirel düşünme becerisi kazandırmanın en iyi yolu öğrencilerin hayat boyu

öğrenmelerinde ve başka kültürlerin, insanların ve toplumların yaşam koşullarını eleştirel bir bakış açısıyla değerlendirebilmelerinde etkili bir öğrenme alanı olan “sanat eleştirisi” yönteminin uygulanmasıdır.

Eleştirel düşünmenin, problem çözme, karar verme, yansıtıcı ve yaratıcı düşünme, analiz, sentez ve değerlendirme gibi üst düzey düşünme becerilerini geliştirmeye yönelik temel amaçları (Şahinel, 2005, s. 125), sanat eleştirisinin temel amaçlarıyla birebir örtüşmektedir. Eleştirel düşünme sanatta olduğu gibi soyut ve kavramsal bir özelliğe sahiptir. Her hangi bir nesne ya da objeye baktığımızda zihnimizde canlanan duyular sonuç çıkarabileceğimiz ve yaratıcılığımızı kullanabileceğimiz bir süreç sonunda oluşur (Eyerdam, 2003, s. 9). Sanat eleştirisinde duyudan kavrama, kavramdan yaratmaya doğru gelişen yaratıcı bir süreç söz konusudur. Bu süreçte öğrencilerin nesne ya da varlıklarla olan görme, algılama, düşünme, anımsama gibi sanatsal ilişkileri, estetik olarak gelişimlerine katkıda bulunarak, düşünmeye yönelik bir takım temel becerilerin kazandırılmasında etkili olur. Bu nedenle öğrencilere estetik eğitim yoluyla kazandırılması hedeflenen düşünsel beceriler, bir sanat nesnesinin hangi dönemde yapıldığı, üretildiği dönemin özellikleri ve koşulları, sanatçının dünya görüşü ve içinde yaşadığı toplumun kültürel yapısı ile inançları gibi konuların sınıf ortamında tartışılması eleştirel düşünme becerilerinin gelişiminde etkili bir rol oynamaktadır (Tekin Kırışoğlu, 2009, s. 51).

Güzellik ve zevk alma gibi zihinsel ve görsel elemanların çalışması anlamına gelen estetik kavramı, eleştirel düşünme için kritik olan ve bu süreçte içerik, biçim, yöntem ve amaç hakkında öğrenmeyi sağlayan göreceli bir kavramdır (Eyerdam, 2003, s. 10). Bu nedenle eleştirel düşünme ile sanat eleştirisi ya da eser inceleme ilişkilendirilirken öğrencilerin araştırmaya, düşünmeye ve soru-cevap yoluyla sanat nesnesi üzerinde değerlendirmeler yapmaya yönlendirilmesi eleştirel düşünmenin gelişimi için en iyi yoldur (Yolcu, 2009, s. 126).

“Sanat eleştirisi estetik algılamaya bağlıdır ve “bundan hoşlanıyorum” ya da “bundan hoşlanmıyorum”’ dan çok daha fazlasını içeren mantığa dayalı düşünmenin adım adım ilerlediği bir yöntemdir” (İşler, 2005). Bu sayede öğrenciler estetik algıları gelişerek, çevrelerine ve etrafındaki varlıklara farklı gözle bakmayı öğrenirlerken; diğer yandan da gelişen eleştirel düşünme becerileri sayesinde olaylara yönelik doğru kararlar alma yetilerini geliştirirler. Bu nedenle sanat eleştirisi yoluyla eleştirel düşünmenin gerçekleşmesi, kişinin her hangi bir konu hakkındaki düşüncelerini savunurken; belirli düşünme süreçlerini dikkate

alarak hareket etmesini ve konuya yönelik eleştirel değerlendirmelerini, kazandırılması planlanan hedef davranışlarla ilişkilendirmesini gerektirmektedir.

Sanat eleştirisi öğrencilerin bilişsel ve zihinsel yönüne vurgu yaparak, tüm duygusal süreçler tarafından desteklenen ve davranışsal bir kazanıma dönüşen, düşünmeye ve yaratıcılığa odaklı bir eğitim sistemidir. “Bu ortamda öğrenci görmeyi, aramayı, sormayı, denemeyi, düşünmeyi, sonuca varmayı ve uygulamayı öğrenir” (Topoğlu ve Ünal Öney, 2013). Nitekim sanat eleştirisinin en önemli amaçlarından biri eleştirel düşünceyi geliştiren sanatsal etkinlikler ve eser analizi yoluyla öğrencilerin karşılaştıkları durum ya da olaylar karşısında tüm yaşamları için gerekli olan iyi kararlar almalarına katkıda bulunmaktır (İşler, 2005). Sanat eleştirisi öğrencilerin öz saygı, sabır ve dikkat gibi kişisel özelliklerini besleyerek, öğrencilerin davranışsal ve psikolojik olarak iyi olma süreçlerini olumlu yönde etkiler (Getty Trust’dan aktaran Eyerdam, 2003, s. 10). Davranışsal ve psikolojik açıdan kendini rahat ve güvende hisseden kişi sağlıklı kararlar alabilen, kişisel, zihinsel ve sosyal anlamda kendini etkili bir şekilde ifade edebilen, öz güveni yüksek bir birey olarak karşılaştığı problemleri etkili bir şekilde çözüme kavuşturabilir. Bu kapsamda sanat eleştirisi öğrencilerin eleştirel düşünme becerilerindeki gelişime şu açılardan katkı sağlar (Eyerdam, 2003, s. 10):

• Problemi belirlemek

• Problemi çözmek için varsayımları açık ve kesin bir şekilde ifade etmek • Varsayımlardan sonuç çıkarmak

• Çıkarılan sonuçların etkililiğini değerlendirmek

Duron, Limbach ve Waugh (2006), öğrencileri eleştirel düşünmeye teşvik eden adımları beş farklı modelle ilişkilendirmiş ve bu adımların diğer derslerle ilişkilendirildiği bir çalışma programını, öğrencilerin sınıf dışında sergilemeleri gereken davranışların neler olduğunu tanımlamalarına yardımcı olacak anahtar öğrenme hedefleri ile ilişkilendirmelerinin gereğini vurgulamıştır. Bu modele ilişkin bilgiler Şekil 3’de özetlenmiştir.

Şekil 3. Öğrencileri eleştirel düşünmeye yönlendiren 5-adım modeli (Duron, vd., 2006, s. 161).

Sanatsal düşünmede olduğu gibi eleştirel düşünmede belirli düşünme süreçlerini gerektirmektedir. Kişinin konu ile alakalı ve amacına uygun soruları nasıl soracağını anlaması ve mantıklı sonuçlar çıkarmak için sorular sorarak bir konu hakkında bilgi toplaması sanat eleştirisi açısından önemlidir. Ancak eleştirel düşünmede sadece sıradan cevaplarla sonuçlanan sorular sormak değil, hem eleştirel düşünmeye hem de sanatsal öğrenmeye yönelik nesne ve kavramların çözümlenmesini sağlayan sorular sormak önemlidir (Eyerdam, 2003, s. 9). Bu nedenle sanat eleştirisi yolu ile eleştirel düşünme becerisi geliştirme çalışmalarında iyi organize edilmiş bir ders planı ve konu ile alakalı olarak geliştirilen sorular, öğrencilerin hedeflenen istendik davranışsal tepkileri gerçekleştirebileceği bir kazanımla sonuçlanarak, öğrencilerin eleştirel düşünme becerilerindeki gelişimi hızlandırır (Duron vd., 2006).

Var olan bilgilerin yeni bilgilerle ilişkilendirilerek zihinde canlandırılan olayların görsel bir anlatıma dönüşmesi, başka toplumların ve kültürlerin yaşam biçimlerinin eleştirel bir bakış açısıyla değerlendirilmesi, konuya ilişkin farklı kavramların ya da tanımlamaların çözümlenmesinde sorulara aranan yanıtların çeşitlendirilmesi sanat eleştirisinin eleştirel düşünmeye ilişkin çok yönlü anlayışını gerekli kılmaktadır. Bu nedenle eleştirel bakış açısının gelişiminde sanat eleştirisi etkili bir yöntem olarak önemini sürdürmektedir.